අ කොටස
අ කොටස:
අක, අග, අඝ, අච, අජ, අඤ, අට, අත, අද, අධ, අනඅඳ,අප,අබ,අභ,අම,අඹ,අය,අර,අල,අව,අස අශ, අෂ, අහ
අක
▲ අකත- un-created: අකත යනු කිසිවකින් සකස් නොකරන ලද බවය (අසංඛත), නිවන හඳුන්වන පදයකි. බලන්න: නිවන. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.2.6 අජාත සූත්‍රය, පි.393.
▲අකනිට්ඨගාමි: පාලි: අකනිට‍්ඨාගාමි-heading to the akaniṭṭha realm අකනිට්ඨගාමි යනු අකනිට්ඨ බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළවීමය. මෙය අනාගාමි උතුමන් යළි උපතලබන ක්‍රමවිධි 5 න් එකකි. ඔරම්භාගිය සංයෝජන පහකරගත් ආරිය උතුමා, මෙලොව හැර කෙලින්ම අකණිටා බඹ ලොව පහළව, එහිදී අරහත්වයට පත්ව පරිනිබ්බානය ලබයි. ඒ පිලිබඳ දක්වා ඇති උපමාව: ගිනිපුපුර උපමාව: දවස මුළුල්ලේ ගින්නෙන් රත්වුණ යකඩගුලියක්, තළනවිට, ගිනිපුපුරක් මතුවී, ඉහලට ගොස්, නැවත පොළොවට පහත්වී, විශාල දර ගොඩක් හෝ පිදුරු ගොඩක් ඇති තැනකට වැටි, ඒ දර ගොඩ දවා, ඉන් ඔබ්බට පැතිර, කෙත් වතු වන ලැහැබ් ගිනි දවා, අවසානයේදී, තව ඉන්ධන නොමැති තැනකට පැමිණ: ගල්කන්දක් අද්දරට හෝ විලක් අද්දරට හෝ පැමිණ ගින්න නිවී යන ලෙසින් ඒ උතුමා පරිනිබ්බානය ලබයි. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4) :7 නිපාතය: 7.2.1.2. පුරිසගති සූත්‍රය, පි. 402, අංගු. නි: (6) : 10 නිපාත: 10.2.2.3. නිට්ඨිඞත සූත්‍රය,පි.244, EAN: 10: 63.3. Certainty, p.519, EAN: 7: 55.2 Destinations of Persons, p. 387. බලන්න: අකණිටා බ්‍රහ්මලෝකය, අනාගාමි.ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.178: “අකනිට‍්ඨාගාමි : අකනිටා බඹ ලොව වසන්නා... ‘උද්දංසොත’: ජීවිතය නමැති දියපාරේ ඉහලට ගිය පුද්ගලයා”.
▲අකණිටා බ්‍රහ්මලෝකය: පාලි: අකනිට‍්ඨාබ්‍රහ‍්මලොක- akanita brhamaloka : රූප බ්‍රහ්මලෝක 16 අතුරින් අවසාන බ්‍රහ්මලෝකය අකණිටා බඹලොවය, අනාගාමි උතුමන් පහළවන සුද්දාවාසයකි. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක.ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 21: “අකනිට‍්ඨා: අකණිටා බඹලොව...” B.D: p. 24: “akanițțha: the ‘Great Ones’: Highest Gods-are the inhabitants of the 5th and higher heaven of the Pure Abodes…”.
▼පස් ආකාරයකට මෙලොව හැර යන අනාගාමී උතුමන් අතුරින් පස්වෙනි වර් ගයේ ආරියෝ ඉහල සෝතය- ඉහළ (උඩ) දියපහර නම්වූ අකණිටා බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළව එහිදී විමුක්තිය සාක්ෂාත් කරගන්නා බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. “...උද‍්ධංසොතස‍්ස අකනිට‍්ඨගාමිනො” (...and one bound upstream, heading toward the Akaniṭṭha realm) සටහන: උද‍්ධංසොතස‍්ස යනු උඩයයි කියන ලද අරූප භවයන්හි යලි උපත ඇතිකරණ උද්ධම්භාගිය සංයෝජන පහය. මේවා පහකර ගැනීමෙන් අරහත්වයට පත්වේ. බලන්න: උද්ධම්භාගිය සංයෝජන. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි : (6 ):10 නිපාතය: 10.2.2.3 නිට්ඨඞින්ගත සූත්‍රය, පි. 244, EAN:10:64.4 Unwavering, p. 519.
▲අකර්මන්‍ය හා කර්මන්‍ය- unwieldy & wieldy :අකර්මන්‍ය-අකම්මන්‍ය යනු තදබව, නො නැමෙන බවය. කර්මන්‍ය-කම්මන්‍යයනු මුදු, නැමෙන සුළු බවය. ධර්ම මාර්ගය වඩා ගැනීම පිණිස අකර්මන්‍ය සිත - නොදියුණු සිත බාධාවක්වේ. කර්මන්‍ය සිතක් තිබීම මාර්ගය වඩා ගැනීමට උපකාරිවේ. සටහන: සමාධි සමාපත්ති ලබාගැනීමෙන් සිත කර්මන්‍ය බවට පත්වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: අකර්මන්‍ය වග්ග:සූත්‍ර, පි. 48, EAN: 1: III Unwieldy: 21.1 Sutta, p. 37.
▲අකාලික: පාලි: අකාලිකො-akālika -timeless: අකාලික, කල්නො යවා විපාක දෙන බව, වහා විපාක දෙනබව, මෙලොවදීම විපාක දෙන බවය. (not delayed, immediate, directly visible in this world). සටහන: “අකාලික” ධර්මයේ එක් ගුණයකි.බලන්න: ධර්මගුණ. ශබ්දකෝෂ : පා.සිං.ශ: පි.22: “න+ කාලික අකාලික, කල්නොයවා විපාක දෙන බව, වහා විපාක දෙනබව”. P.T.S: p. 497: “akālika: not delayed, immediate, in this world”.
▼ධර්ම යේ අකාලික ගුණය යනු: කෙනෙකුට කාම වස්තුවක් දැක රාග ආදී කෙළෙස් සිතුවිල්ලක් ඇතිවූවිට: ‘මට රාග සිතුවිල්ලක් ඇතිවුනා’ හෝ ‘ඒ ගැන මට රාගයක් ඇති නොවුනා’ යන අවබෝධය- කල්නො යවාම- නොපමාවම සිහියට එයි. එම අවබෝධය නිසා ඔහුගේ සිතට පැමිණි කෙලෙසක් වහා පහකර ගැනීමට හැකිවේ. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (4) :සලායතන සංයුත්ත: 1.7.8. උපවාන සූත්‍රය, පි. 118, ESN: 35: Salayatna samyutta, 70.8 Upavāṇa sutta, p. 1240.
▼ධර්මයේ අකාලික බව මේ සූත්‍රයේ විස්තරකර ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1) : මාර සංයුත්ත: 4.3.1 සම්බහුල සූත්‍රය, පි. 240, ESN: 4: Mārasamyutta: 21.1.A Number, p. 290.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1 “...යමක ඵලය ඒවේලේම ලැබේ නම් එය ආකලික නම්වේ. සර්වඥයන් වහන්සේ විසින් ප්‍රකාශිත දහම අකාලික ගුණයෙන් යුක්තය”: සුවිසිමහා ගුණය: රේරුකානේ චන්ද්‍රවිමල මහානාහිමි,පි.409. 2. “...ලෞකික කුසල දහම කල් නොයවාම විපාක ලබාදෙන නිසා දහම අකාලිකය...”. : ආර්ය්‍යවංශ ධර්ම පුස්තක මාලා-අංක 1: සප්ත බොජ්ඣංග, පි.77,මොරටුවේ සිරි සාසනවංශ තෙරුන්,1948.
▲ අක්කුප්ප- unshakable: දහමට අනුව අක්කුප්ප (කුපිත කළ නොහැකිබව) යනු සිත නොසෙල්විය හැකිබවය, එනම් අරහත්වය ලැබීමය. අරහත්වය ලැබුවිට, කිසිම කෙලෙසකට සිත යට කරගත නොහැකිය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.23: “අකුප්ප: නොකිපෙන, කෝප නොවන, කුපිත නොවෙන, නොසෙලවෙන බව” .
▼අක්කුප්ප බව ලබා ගැනීමට උපකාරීවන ධර්මතා: 1) සිව් පිළිසිඹියාව ලැබීම: අර්ථ, ධම්ම, නිරුක්ති, ප්‍රතිභාන දියුණුකර, යථා විමුක්ත චිත්තය ප්‍රත්‍යවෙක්‍ෂ කීරීම. බලන්න: සිව් පිළිසිඹියා. සටහන: යථා විමුක්ත චිත්තය: සිත කෙළෙසුන්ගෙන් මිදුණුවිට ඒ බව ප්රත්යවෙක්ෂා කිරීමය. (He reviews the extent to which his mind is liberated).2) ආනාපාන සතිය වඩාගෙන, මතු දැක්වෙන ගුණයන්හි සමන්විතවීම: 1 අල්ප කෘති ඇතිබව (අප‍්පකිච‍්චො), 2 පහසුවෙන් පෝෂණය කළහැකිබව (සුභරොච) 3 සන්තුෂ්ටිය තිබීම 4 අල්පආහාරය (ආහාරය මදපමණින්ගැනීම) හා ආහාරයෙහි ගිජු නොවීම (භෝජනයේ මාත්‍රවීම). 5 ජාගරානුසතිය 6 අලසකම නැතිබව 7 බහුශ්‍රැතබව 8 දහම් කථා ඇසීමට තමන් කැමති ලෙසින් අවස්ථා ලැබීම 9 ආරණ්‍යසේනාසනවල හුදකලා වාසය 10 යථා විමුක්ත චිත්තය ප්‍රත්‍යවෙක්‍ෂ කීරීම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3):5 නිපාත: 5.2.5.5 අක්කුප්ප සූත්‍ර 4 කි , පි. 214, EAN: 5: 95.5, 96.6, 97.7, 98.8, 4 suttas, p. 272.
▲අක්කුප්ප චේතෝවිමුත්තිය: පාලි: අකුප‍්පා චෙතොවිමුත‍්ති - Unshakeable deliverance of mind : අක්කුප්ප චේතෝවිමුත්තිය යනු අරහත්වයය, අරහත්ඵල විමුක්තිය ලැබීමය, සියලු කෙලෙසුන්ගෙන් සිත නිදහස් කර ගැනීමය. එම විමුක්තිය කිසිවෙකුට සෙලවිය නොහැකිය. ශබ්දකෝෂ: B.D: p.40: “Ceto-Vimutti: Deliverance of mind. In the highest sense it signifies the Fruition of Arahatship…It is also called ‘Unshakeable deliverance of mind’-akuppa cetovimutti…”
▼ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස: අක්කුප්ප චේතෝවිමුත්තිය ප්රත්යක්ෂ කරගත යුතු, සාක්ෂාත් කරගත යුතු දහමකි, බලන්න: සච්ඡිකාතබ්බ ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (3): 11දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 484, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲අක්කුප්ප ඥානය: පාලි: අකුප්ප ඤානං- Unshakeable knowledge අක්කුප්ප ඥානය -අක්කුප්ප ධර්මය, යනු වෙනත් කෙනෙකුට නො සෙල්විය හැකි නුවණය. මෙය ප්‍රත්‍යවේක්ෂණ ප්‍රඥාව ලෙසින් ද පෙන්වා ඇත. ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස උපදවා ගතයුතු නුවණකි. බලන්න: උත්පාදයිතව්‍ය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (3) 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384. ශබ්දකෝෂ: B.D: p.8: “Akuppa Dhamma: Unshakeable is one who has attained full mastery over the absorptions (jnana)..."
▼අක්කුප්ප පුද්ගලයා: කවර පුද්ගලයෙක් අකුප්ප වේද? මේ ලෝකයෙහි අතැම් පුද්ගලයෙක් රූප සහගතවූ හෝ අරූප සහගතවූ (රූපාවචර, අරූපාවචර) හෝ සමාපත්ති ලබාගනී. එම සමාපත්ති ඔහු කැමැති විටක ලබයි, වෙහෙසට පත් නොවී ලබයි, ඔහු පතන අන්දමට ලබයි, කැමති තැනක ලබයි. කැමති කාලයක් සමවතට සමවැදී සිටිය හැකිය, කැමති අවස්ථාවක සමාධියෙන් නැගී සිටිය හැකිය. එම පුද්ගලයාගේ සමාපත්ති, අප්‍රමාදය නිසා බිඳේ යයි කීමට නොහැකිය. ඒ පුද්ගලයා අකුප්ප ඥානය ලබා ඇත. මූලාශ්‍ර: අභිධ.පි: 4. පුද්ගල ප්‍රඥාප්ති ප්‍රකරණය: අක්කුප්ප පුද්ගලයෝ, පි. 278.
▲ අක්‍ෂාන්තිය-Impatience: අක්‍ෂාන්තිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ඉවසීම නොමැතිකමය. ලෝකයා කෙරහි ඉවසීම නොමැති පුද්ගලයා බොහෝදෙනාට අප්‍රිය, අමනාප කෙනක්ය,මෙය අකුසලයකි, දුගතියට මගකි. බලන්න: ක්‍ෂාන්තිය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (3) : 5 නිපාත: 5.5.2.5 හා 5.5.2.6 අක්ඛන්තිසූත්‍ර,පි.432, EAN:5:215.5 & 216.6 Impatience, p. 306.
▲ අක්‍ෂණය හා ක්‍ෂණය- not an opportunity- opportunity : අක්‍ෂණය යනු අනවකාසය: යමක් කරගැනීමට නොලැබීමය- කාලය නැතිවිමය. ක්‍ෂණය යනු අවකාසය: යමක් කරගැනීමට හැකිවීමය- කාලය තිබිම්ය, මෙය කාලය හා අකාලය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. පෘතග්ජනයා, ධර්මය පහළවුවිට, කළයුතු දේ නොදනී, ඒ නිසා දහම් මග වඩා ගැනීමට ඔහුට හැකියාව, වාසනාව නැතිවේ. එහෙත්, නුවණැති පුද්ගලයා, දහම පහළ වුවිට, කළයුතු දේ දනී, ඒ නිසා දහම්මග වඩා ගැනීමට ඔහුට හැකියාව, වාසනාව ලැබේ. මෙය ක්‍ෂණසම්පත්තිය (opportune moment) ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බුදුන් වහන්සේ අක්‍ෂණ අවස්ථා 8 ක් පෙන්වා ඇත: 1) - 3) තථාගතයන්,පහළවු සමයේ පුද්ගලයෙක් නිරයේ, තිරිසන් ලෝකයේ, ප්‍රේතලෝකයේ, උපත ලබාසිටි. 4) ... අසංඥතලයේ හෝ අරූප බ්‍රහ්මලෝකවල උපත ලබාසිටි 5) ...ධර්මය නොමැති ප්රදේශයක උපත ලබාසිටි 6) ... පුද්ගලයෙක් හට මිථ්‍යා දිට්ඨිය ඇත 7) ... පුද්ගල යෙක් නුවණින් බාලය- ප්‍රඥාව නොමැත (බාලයා). 8) පුද්ගලයෙක් හට ධර්මය අවබෝධ කිරීමේ ශක්තිය, ප්‍රඥාව ඇත, එහෙත් තථාගතයන් ලෝකයේ පහළවී නොමැත. ඉහත කරුණු නිසා ඔහුන්ට දහම පිළිපැදීමට අවස්ථාව, වාසනාව නොමැත.ක්‍ෂණය: තථාගතයන් ලෝකයේ පහළවු සමයේ මිනිසත්බව ලත්, ප්‍රඥාව ඇති, දහම ඇසීමට හැකි ප්රදේශයක ඉපදුන පුද්ගලයෙකුට, දහම අවබෝධ කරගැනීමට අවකාශය- කාලය- වාසනාව ලැබී ඇත. එම අවස්ථාවෙන් ප්‍රයෝජනය ගන්නා ඔහු, සසර දුකින් මිදීමට වාසනාව ඇති කෙනෙක්ය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.1.3.9 අක්ඛණ සූත්‍රය, පි. 150, EAN: 8: 29.9 Inopportune Moments, p. 427.
▲ අකුසලය: පාලි: අකුසලං - Unwholesome: අකුසලය යනු තුන් දොරින් සිදුකරණ පාපී ක්‍රියාය, අයහපත් කම්ම විපාක ගෙන දෙන ක්‍රියාවන්ය. අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: අකුසල පෙයියාල වග්ගයේ සූත්‍රයන්හි අකුසල දහම විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. බලන්න: කුසල ධම්ම හා අකුසල ධම්ම.
▼ අකුසලය ඇද දෙයක්ය, එමගින් දුගතියේ පහලවේ. බලන්න: තිරිසන්ලෝකය.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “අකුසලය: නිර්වචන වශයෙන් සලකන කල සියලු භය උපද්‍රවයන්ට හේතුවූ, හීන ධර්ම යන්ගේ පැවැත්මට හේතුවූ, දහම අකුසලවේ. අකුසල මුල්: ලෝභ දෝස මෝහ. අකුසලයෙන් මඩනා ලද පුද්ගලයා, මේලොවදීම නානවිධ උපද්‍රව, චිත්ත වේදනා, කායික වේදනා ආදී බලවත් දුක් අනුභව කරයි, මහා විනාශයට පත්වේ. පරලොව, නරකය ආදී දුකට පිහිටි, දුකට භාජනවූ දුගතියට පැමිණේ…”. සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 104.
▲අකුසල ධර්ම- Unwholesome Dhamma: අකුසල ධර්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මිථ්‍යා -මිච්ඡා දිට්ඨිය පෙරටු කරගත් මිථ්‍යාත්වය-වැරදිමග ගැනීමය. බලන්න:මිථ්‍යාත්වය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: 1.3.2 අකුසලධම්ම සූත්‍රය, පි. 58, ESN: 45: Maggasamyutta: 22.2 Unwholesome states, p. 1628.
▲ අකුසල මූල: පාලි: අකුසලමූලානි- unwholesome roots: අකුසල මූල- අකුසල මුල් යනු අකුසල ක්‍රියාවන්ට පදනම් වන මූලික කරුණුය එනම්: ලෝභය, දෝසය හා මෝහය ය (රාග දෝෂ මෝහ-lust, hatred, and delusion). මේවා ආධ්‍යාත්මික වර්ධනයට හානි කරණ ධර්මතාය. බලන්න: හානභාගිය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (3): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384, ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.1.1 අකුසල මූල සූත්‍රය, පි. 406.
▼අකුසල් මුල් නිසා සත්ත්‍වයන් තුල කෙළෙස් ඇතිවේ. ඒ පිළිබඳ අවබෝධය දුෂ්කරය. ඒවා දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය ධර්ම අවබෝධය පහසු නැති දහම්ය.බලන්න: දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ අකුසල මුල් ප්‍රහිණය: ජාති ජරා මරණ ආදීවූ - සසර පවත්වන හේතු නැතිකරගැනීමට නම්, අකුසල මූල 3 පහකරගත යුතුවේ. සැකය - විචිිකිචිිඡාව ඇති පුද්ගලයාට, ලෝභ දෝස මෝහ නැතිකර ගත නොහැකිය. සක්කායදිට්ඨිය, විචිිකිචිිඡාව, සීලබ්බත පරාමාස ප්‍රහිනය කරගැනීමෙන්, අකුසල් මුල් නැතිකර ගැනීමට හැකිවේ. සටහන: මේ සූත්‍රයේදී අකුසල පහකර ගැනීමේ පිළිවෙත විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි.(6): 10 නිපාත10.2.3.6 තයොධම්ම සූත්‍රය, පි.284, EAN: 10: III-76.6. Incapable, p. 524.
▼ අකුසල ප්‍රහීණය: කයෙන් හෝ වචනයෙන් සිදුවන අකුසල්, යහපත් කාය කම්ම් හා වචී කම්ම මගින් නතර කළහැකිය. මනසින් සිදුකරණ අකුසල නිතර නුවණින් විමසමින් ප්‍රඥාවෙන් (යෝනිසෝමනසි කාරයෙන්) පහකරගතයුතු බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. එසේ ප්‍රඥාවෙන් ප්‍රහීණය කළයුතු අකුසල් 10 ක් (දස අකුසල) : 1තණ්හාව (ලොභො) 2 වෛරය (දොසො) 3 අවිජ්ජාව (මොහො) 4 තරහ (කොධො) 5 එදිරිය /සතුරුබව (උපනාහො) 6 ගුණමකුබව (මකෙඛා) 7 අහංකාරය (පළාසො) 8 මසුරුකම (මචඡරියං) 9 පාපික/ ලාමක ඉරිසියාව (පාපිකා ඉසසා) 10 පාපික/ලාමක ආසාව (පාපිකා ඉචඡා).බලන්න: දසඅකුසල. සටහන: මේ දස අකුසල ප්‍රහීණය නොකර රහත්බව සාක්ෂාත් කර ගත නොහැකිය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි. (6 )10: 10.1.3.4. මහා චුන්ද සුත්‍රය, කාය සුත්‍රය, පි. 100.
▼ අකුසල් මුල් නිසා අයහපත් කම්ම සකස්වේ. ඒවා විනාශ කිරීමෙන් කම්ම විපාක අවසන් කරගත හැකිබව මෙහි පෙන්වා ඇත. බලන්න: කම්ම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:( 6 )10 නිපාත: ජානුසොණි වග්ග: 10.4.2.8, කම්ම නිදාන සූත්‍රය,පි.506, EAN:10: II, Jāṇussoṇī,174-8,Causes of Kamma, p.552.
▼ අකුසල් ඇතිවීම- Reasons for unwholesome :1) අකුසල්, නිමිත්තක් ඇතිව- (හේතුවක් නිසා -සනිමිත්තව- with a base) උපදී, නිමිත්තක් නොමැතිව ඇතිනොවේ. නිමිත්ත ප්‍රහිණය කළවිට අකුසල ඇති නොවේ. 2) අකුසල්, නිදානයක් හේතුකොට ගෙන උපදී (through a source- සනිදාන); නිදානයක් නැතිව (අනිදාන) ඇති නොවේ. එම නිදානය ප්‍රහිණය කළවිට අකුසල් ඇති නොවේ. 3) අකුසල්, සහේතුකව (through a cause) උපදිති. අහේතුකව නූපදි. ඒ හේතුන් ප්‍රහිණය කළවිට අකුසල් ඇති නොවේ. 4) අකුසල්, සංස්කාර (causal activities) සහිතව උපදී. සංස්කාර රහිතව නූපදි. ඒ සංස්කාර ප්‍රහීණය කලවිට අකුසල් ඇති නොවේ. 5) අකුසල් ප්‍රත්‍ය (පච්චයා- හේතු) සහිතව (with condition) උපදිති. ප්‍රත්‍ය රහිතව නූපදි. ප්‍රත්‍ය ප්‍රහීණය කලවිට අකුසල් ඇතිනොවේ. 6) අකුසල් රූප සහිතව (along with form) උපදිති. රූප රහිතව නූපදි. ඒ රූපය ප්‍රහීණ කළවිට අකුසල් ඇති නොවේ. 7) අකුසල් වේදනා සහිතව උපදිති. වේදනා රහිතව නූපදිති. ඒ වේදනා ප්‍රහීණය කළවිට අකුසල් ඇතිනොවේ. 8) අකුසල් සංඥා සහිතව උපදිති. සංඥා රහිතව නූපදිති. ඒ සංඥාවෝ ප්‍රහිණය කළවිට අකුසල් ඇති නොවේ. 9) අකුසල් විඥානය සහිතව උපදිති. විඥානය රහිතව නූපදිති. ඒ විඥානයෝ ප්‍රහිණය කළවිට අකුසල් ඇතිනොවේ. 10) අකුසල් හේතු ප්‍රත්‍ය නිසා උපන් සංඛත (conditioned) අරමුණු කොට උපදිති. අසංඛත අරමුණුකොට නූපදීති. ඒ සංඛත (සකස්කිරීම) ප්‍රහිණය කලවිට අකුසල් ඇති නොවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(1):2නිපාත:සනිමිත්තවග්ග,පි.196,EAN:2:With a Basis, p. 68.
▲ අකුසල රාශිය- Heap of Unwholesome: අකුසල රාශිය යනු පංච නීවරණයන්ය. බලන්න: නීවරණ . මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: 5.2.1.2 අකුසල රාශිය සූත්‍රය, පි. 124, EAN: 5: 52.2 A Heap, Entering, p. 257.
▲ අකුසල සමාපත්තිය-Akusala samapathti : අකුසල සමාපත්තිය යනු අකුසල ඇතිකර ගැනීමය (entering upon the unwholesome). එයට හේතු: අශ්‍රද්ධාව, හිරි ඔතප්පය නැතිවීම- අහිරිකය හා අනොත්තප්පය තිබීම, වීරිය නොමැතිකම- අලසකම, ප්‍රඥාව නොමැතිකම- අනුවණකම. එම කරුණු නැතිවිට අකුසලයට පැමිණීම නොමැත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: 5.1.1.6 අකුසල සමාපත්ති සූත්‍රය, පි. 30, EAN: 5: 6.6. Entering, p. 239.
▲ අකෘතඥ හා කෘතඥ: පාලි: අකතඤ‍්ඤු-කතඤ‍්ඤු- Ingratitude & Gratitude: අකෘතඥ යනු, කෙළෙහිගුණ නොදත් බවය. එනම්, තමන්ට උදව් උපකාර කල අය පිළිබඳව තැකීමක් නොකිරීමය. මෙයඅකුසලයකි. කෘතඥ (කෘතඥතාව) යනු, කෙළෙහිගුණ ඇති බවය. තමන්ට සුළුවෙන් හෝ උපකාර කල පුද්ගලයන්ගේ ගුණ නිතර සිහිකිරීම හා අවශ්‍යතන්හි ඔවුනට පෙරලා උපකාර කිරීමය. මෙය කුසලයකි.
▼කෘතඥ ගුණය මංගල කරුණක්- සුභ කරුණක්ය: “ගාරවො ච නිවාතො ච සන‍්තුට‍්ඨි ච කතඤ‍්ඤු තා- කාලෙන ධම‍්මසවණං එතං මඬගලමුත‍්තමං” : මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඛුද්දකපාත: 5. මඬගලසූත්‍රය, පි.34.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “අකෘතඥ: කළගුණ නොදත් අයය. කළගුණ දත් අය දුලබය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: ලෝකයේ පුද්ගලයෝ දෙදෙනෙක් දුලබ වෙති: පළමුව උපකාර කරන්නාවූ කෙනා, කෘතොපකාර දන්නා වූ, ඒ බව ප්‍රකට කොට දන්නා කෙනා. අකෘතඥ බව, අසත්පුරුෂ භුමිය වේ. නිතර අනුන්ගේ සිදුරු සොයන, තමාට කළ ගුණ නොදත් පුරුෂයාට, සියලු සක්විති රජසිරි ...ආදිය දුන්නත් ඔහු සතුටුකිරීමට හෝ පහදවන්නට නොහැකිය” : සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 114.
▲අක්‍රෝධය- non-anger: අක්‍රෝධය - තරහ නැති බව, අවිහිංසාව-නොකිපිම ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. විමුක්තිය ලබාගැනීමට උපකාරීවන කුසල දහමකි. බලන්න: අනවද්‍ය ධර්මය හා සාවද්‍ය ධර්මය. සටහන: නොකිපෙන සුළුබව සුගතියට මගකි.බලන්න: සංයු.නි: (4) සළායතන වග්ග: මාතුගාමසංයුත්ත:3.2.2. අක්‍රෝධන සූත්‍රය, පි.486.
▼ දමනයවී, සමදීවී ඇති, යහපත් ලෙසින් මිදුන, තාදී ගුණ ඇති රහතුන් නොකිපෙන බව මෙහි දක්වා ඇත. අක්‍රෝධය ඇති තැනැත්තා, තමාටද, ක්‍රෝධය ඇති තැනත්තාටද යහපත කරයි. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග:බ්‍රාහ්මණසංයුත්ත:7.1.2 අක්කොස සූත්‍රය, පි.314.
▼සක්දෙවිඳු, සුධර්මා දේවසභාවේ රැස්වූ දෙවියන්ට මෙසේ පවසා ඇත: “කිසිවිටක ක්‍රෝධය, ඔබව ජය ගැනීමට ඉඩ නොදෙන්න. අක්‍රෝධයෙන්, අවිහිංසාවෙන් යුතුව ආරියන් ලෙසින් වාසය කරන්න, කන්දක් පහලට ගලාවිත්, මිනිසුන් වනසන ලෙසින් ක්‍රෝධය, මිනිසුන් විනාශ කරයි”. බලන්න: සක්දෙවිඳු. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග: සක්ඛසංයුත්තය: 11.3.5 අක්‍රෝධ සූත්‍රය, පි. 452, ESN: 11: Sakkasamyutta: 25.5 Non-anger, p. 497.
▲ ආකාරපරිවිතක්ක: පාලි: ආකාරපරිවිතක‍්කො- reasoned cogitation යම්කිසි දෙයක් පිළිගැනීම පිණිස යොදාගතයුතු කරුණු 5 න් එකක් ලෙස ආකාරපරිවිතක්ක පෙන්වා ඇත. එම කරුණ පිළිබඳව විවිධ ලෙසින් සිතා බලා, නිගමනයට පැමිණීමය. බලන්න: පංච ධර්මතා, ක්‍රමානුකූලව ධර්මය පුහුණුවීම.
▲ ආකාරවති ශ්‍රද්ධාව- akaravati saddha: ආකාරවති ශ්‍රද්ධාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ පිළිබඳව ඇති අචල විශ්වාසයය-මුල් බැසගත් ශ්‍රද්ධාවය. බුදුන් වහන්සේගේ බුද්ධත්වය, උන්වහන්සේගේ ඉගැන්වීම-දහම් ගැන විමසාබලා ඇතිවන පිළිගැනිම, මුල් බැසගත් ශ්‍රද්ධාවය. මේ ශ්‍රද්ධාව ඇතිවන්නේ සොතාපන්න මගඵල සාක්ෂාත්වූ විටය. එසේ මුල් බැසගත් ශ්‍රද්ධාව වෙනත් කිසිමකෙනකුට අස්කර දැමීමට නොහැකිය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. සටහන: කෙනක් තුල එම පිළිගැනීම මුල්බැස නැත්නම් එය අමුලිකා ශ්‍රද්ධාවය. බලන්න: EMN: Note: 490, p. 1110, ශ්‍රද්ධාව හා අශ්‍රද්ධාව, සෝතාපන්න. මූලාශ්‍ර:ම.නි: (1): 1.5.7 විමංසක සූත්‍රය, පි. 764, EMN: 47 Inquirer, p. 401. ශබ්දකෝෂ: B.D: p.154: “Saddha: …faith, however, should be ‘reasoned & rooted in understanding’ - akaravathi saddha…”
▲ ආකාසානඤචායතනය-the base of the infinity of space අරූපලෝක 4 න් එකකි. කෙනක් ආකාසය අනන්තය යන සංඥාව දියුණුකර ලබාගන්නා සමාපත්තිය මගින් අරූපලෝකයේ පහලවේ, මෙය සත්ත්‍වයන් යලි උපත ලබන පස්වෙනි විඥාන ස්ථානයය. බලන්න: බ්‍රහ්ම ලෝක, විඥාණ ස්ථාන, අරූපලෝක, අරූපසමාපත්ති.
▼ මේ සූත්‍රයේදී සැරියුත් මහා තෙරුන්, ආකාසානඤචායතන සමාධිසමාපත්තිය ලැබීම විස්තරකර ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3): ඛන්ධ වග්ග: සාරිපුත්‍රසංයුත්ත: 7.1.5 ආකාසානඤචායතන සූත්‍රය, පි.498.
▼ මේ සූත්‍රයේදී මහා මුගලන් තෙරුන්, ආකාසානඤචායතන සමාධි සමාපත්තිය ලැබීම විස්තරකර ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4 ): සළායතන වග්ග: මොග්ගල්ලානසංයුත්ත: 6.1.5 ආකාසානඤචායතන සූත්‍රය, පි.522.
▲ ආකාශ ධාතුව- Space element: ආකාශ ධාතුව යනු අවකාශයය. ධාතු ගැන අවබෝධය ලබාගැනීම පිණිස එම ධාතුව ගැන දැනගනිම වැදගත් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ආකාශ ධාතුව, කසිණ භාවනා අරමුණකි. බලන්න: ධාතු කුසලතාවය, කසිණ. ශබ්දකෝෂ: B.B: p.7: “Space is according to commentary of 2 kinds: 1 limited space 2 endless space. Limited space is space element…”
▼ ආකාශ ධාතුව ආකර 2කි. අභ්‍යන්තර හා බාහිර. කෙනෙක්ගේ කයේ ඇති ඉඩ-අවකාශය, අභ්‍යන්තර ආකාශ ධාතුවය. පිටත ඇති ආකාසය, හිස් ඉඩකඩ ආදිය බාහිර ආකාශ ධාතුවය. ධාතු පිලිබඳ භාවනාවට ( Meditation on Elements ) ආකාශ ධතුවද අයත්වේ. බලන්න: භාවනා, ම.නි: සම්මාදිට්ඨි සූත්‍රය.
▼මෙහි දී ධාතු 6 පිලිබඳ විස්තරයට ආකාශ ධාතුව ද ඇතුලත් කර ඇත. බලන්න: ධාතු. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ) : 10 සංගිති සූත්‍රය, පි. 368, EDN: 33: Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▲ ආකිඤචඤඤායතනය -the base of nothingness: මෙය අරූප ලෝකයකි. ‘කිසිවක් නැත’ යන සංඥාව වඩා ලබාගන්නා සමාපත්තිය මගින් කෙනෙක් ආකිඤචඤඤායතනය අරූප තලයේ පහළවේ. මෙම සමාපත්තිය ලැබීම අරහත් බව ලඟාකරගැනීමේ මගකි. මේ අරූප ලෝකය, හත්වෙනි විඥාන ස්ථානයවේ. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක, විඥාණ ස්ථාන, අරූපලෝක, අරූප සමාපත්ති.
▼ මේ සමාපාත්තිය පිළිබඳව බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “උපසීව, සිහිඇතිව, අනිත්‍යආදිය දකිමින් ආකිඤචඤඤායතනය සමාපත්තිය ‘නත්ථි කිඤචි’ යයි පැවති ඒ සංවත ඇසුරුකර, චතුඕඝය තරණය කර, වස්තුකාම කෙළෙසකාම හැරදමා, සියලු විචිකිච්ඡා වලින් වෙන්ව, දිවා රෑ තණ්හාක්‍ෂය නම් නිවන විභූත කොට දකින්නේය”. සටහන්: * එලෙස උත්තම විමොක්ෂහි ඇලුන ඒ උතුමා, එයින් නොපිරිහී, ඒ බ්‍රහ්මලෝකයේ කප් 60,000 වාසය කරන බවද, ඒ සේඛමුණි (නාමකයින් මිදුන) එහිම අස්තයට යනබවද මෙහි දක්වා ඇත. ** බලන්න: උපග්‍රන්තය1:උපසිව තෙර. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි.සුත්තනිපාත: පාරායනවග්ග:වස්තුගාථා: පි,326, 5-6 උපසීවමානවක, පි.348.
▼ මෙහිදී බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ ආකිඤචඤඤායතන ලාභීන් ගේ අධිමුත්තිය ගැනය. සටහන:මේ සූත්‍රය දේශනා කර ඇත්තේ බවාරි බ්‍රහ්මණ ගේ සිසුවෙක් වූ පෝසාල මානවක ඇසු ප්‍රශ්නයක් පැහැදිලි කිරීමටය. බුදුන් වහස්නේ වදාළ දහම අසා මොහු ඇතුළු සිසුන් හැමදෙනා බුදුන් සරණ ගියහ. බලන්න: උපග්‍රන්ථය1: පෝසාල තෙර. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි.සුත්තනිපාත: පාරායනවග්ග:වස්තුගාථා: පි,326, 5-14 පොසාලමානවක, පි.362.
▼ මේ සූත්‍රයේදී සැරියුත් මහා තෙරුන්, ආකිඤචඤඤායතන සමාධි සමාපත්තිය ලැබීම විස්තරකර ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3): ඛන්ධවග්ග: සාරිපුත්‍රසංයුත්ත: 7.1.7 ආකිඤචඤඤායතන සූත්‍රය, පි.498.
▼ මේ සූත්‍රයේදී මහා මුගලන් තෙරුන්, ආකිඤචඤඤායතන සමාධි සමාපත්තිය ලැබීම විස්තරකර ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4): සළායතන වග්ග: මොග්ගල්ලානසංයුත්ත: 6.1.7 ආකිඤචඤඤායතන සූත්‍රය, පි.523.
▲අක්කෝෂ භාරද්වාජ තෙර- Akkosha bharadvaja Thera බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ආක්‍රෝශ පරිභව- Insults: ආක්‍රෝශ පරිභව යනු වෙනත් කෙනකුට දැඩි ලෙසින් උපවාද- නින්දා කිරීමය. ක්‍රෝධ සිතින් කටයුතු කිරීමය, අකුසලයකි, දුගතියට හේතුවේ. යම් මහණ කෙනෙක්, සෙසු සංඝයාහට නින්දා කරන්නේ නම් එය ආර්ය උපවාදයක් බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත, එමගින් දුගතිය ඇතිවේ.බලන්න: ආර්ය උපවාදය,ක්‍රෝධය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: 5.5.2.1 අකොකාසක සූත්‍රය, පි. 428, EAN: 5: 211.1 One who insults, p. 306.
▼ අක්‍රොස පරිභව කරන පුද්ගලයෙකුට සිදුවන අයහපත් විපාක මෙහි විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත: අකොකාසකවග්ග:10.2.4.8අකොකාසක සූත්‍රය, පි.330.
▼යම් කෙනෙක් වෙනත් කෙනකුට අක්‍රොස පරිභව කරනවිට, ඒ තැනැත්තා නොකිපී ඒවා භාර නොගන්නේ නම්, එය ආපසු හැරී අක්‍රොස කළ පුද්ගලයා වෙතම පැමිණේ යයි මෙහි පෙන්වා ඇත. මේ පිලිබඳ උපමාව: තෑගිදීම:කෙනෙක්, වෙනත් කෙනකුට යම් තෑගී ආදී දෙයක් ගෙනයයි. එහෙත්, ඒ පුද්ගලයා ඒවා භාර නොගන්නේ නම්, පළමු පුද්ගලයා ඒවා ආපසු ගෙනයායුතුය. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 සටහන: මෙහිදී බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ: දමනයවී, සමදීවී ඇති, යහපත් ලෙසින් මිදුන,තාදීගුණ ඇති රහතුන් නොකිපෙන බවය මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග:බ්‍රාහ්මණසංයුත්ත:7.1.2 අක්කොස සූත්‍රය, පි.314.
▲ අක්‍රියාවාදය-doctrine of non-doing: අක්‍රියාවාදය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තුන්දොරින් අකුසල නොකිරීමය. බලන්න: ක්‍රියාවාදය හා අක්‍රියාවාදය, දිට්ඨි.
▲ ආකඬෙඛය්‍ය-Wishing for: යමක් ලබාගැනීමට කැමතිවීම- පැතීම මින් අදහස් කරයි. බලන්න: පතන දේ ලබාගැනීම.
▲ අකාපුරිසෝ - Akapuriso: බුදු, පසේබුදු, රහතුන් ආදී උතුම් පුරුෂයන් අකාපුරිසෝ ලෙසින් හඳුන්වයි. බලන්න: පංචඥාන සම්මාසමාධිය.
අග
▲ අගතිමග හා නාගති මග- පාලි: අගතිගමනා, නාගතිගමනා- wrong course & right course: අගතිමග යනු ඇද-වැරදි- වක්ව යන බවය. ධර්මයට එරෙහිවූ නොමගය. අනාරිය මගය. නාගතිමග, ධර්මයට අනුකූලවූ නිවැරදි මගය, ආරිය අටමගය. අගතිමග ගැනීමට හේතු: “...චත‍්තාරිමානි භික‍්ඛවෙ අගතිගමනාති... ඡන්‍දාගතිං ගච‍්ඡති... දොසාගතිං ...මොහාගතිං ...භයාගතිං ගච‍්ඡති” කෙනෙක්: 1) ආශාව නිසා (ඡන්දය- desire) 2) ක්‍රෝධය නිසා (දෝසය-hate) 3) අවිද්‍යාව නිසා (මෝහය- delusion) 4) බියගුළුකම නිසා (භය- fear) අගතිමගට- අධර්ම මගට පැමිණේ. මෙ ගැන යොදාඇති උපමාව. එසේ වැරදිමග ගමන් කරන අයගේ කිර්තිය අමාවක පොහෝය දින හඳ එළිය අඩුවී යන ලෙසින් නැතිවී යයි. එහෙත්, අගතියට යන මග හැර නාගතිමග- දහම් මග ගමන් කරන්නාගේ කිර්තිය පසලොස්වක පොහෝය දින පායන පුන්සඳ ලෙසින් පැතිරී යයි. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.2.7, 4.1.2.8 හා 4.1.2.9 අගති-නාගති සූත්‍ර, පි. 58, EAN:4: 17.7, 18.8 and 19.9 Wrong course, p. 154.
▲ ආගාඪ ප්‍රතිපත්තිය -The coarse way of practice : මෙය කාම සුඛල්ලිකානු යෝගයේ ඇලිසිටින අයගේ රළුපටිපදෑවය. බලන්න:පටිපදා විධි තුන.
▲ අගාරික- Agārika: ගිහිගෙයට ලැදිවී සිටින පුද්ගලයා අගාරිකය. බලන්න: අනගාරික හා අගාරික.
▲ අග්නි-Fire: අග්නි යනු ගින්දරය-ගින්න. බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ, බ්‍රහ්මණයෝ ගිනිදෙවියන් පිදීම පිණිස අග්නි හෝම පත්වා ඇත. බලන්න: ගින්න, යාග හෝම.
▲ අග්ගික භාරද්වාජ තෙර- Aggikabhradvaja Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ අග්ගික භාරද්වාජ බ්‍රාහ්මණ-Brahmin Aggika Bhradvaja: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:3.
▲ අග්‍ර ශ්‍රාවක: පාලි: අග්ග සාවක යුගං- Two Chief Disciples : ගෞතම බුදුන් වහන්සේ ගේ අගසව්දෙනම සැරියුත් මහා තෙරුන් (ශාරිපුත්‍ර- උපතිස්ස) හා මහා මුගලන් තෙරුන්ය.(මොග්ගල්ලාන- කෝලිත). සියලු බුදුවරුන්ට අගසව් දෙනමක් සිටිති. බලන්න:ඛු.නි.බුද්ධවංසචරියාපිටකය.
▼අග්‍ර ශ්‍රාවකයන් බවට පත්වීම: භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වේළුවනා රාමයෙහි වැඩ වසන සමයේ, උපතිස්ස හා කෝලිත යන මිතුරන්දෙදෙනා වේළුවනාරාමයට පැමිනෙනවා දැක මෙසේ වදාළහ: “මහණෙනි, කෝලිත, උපතිස්ස යන මේ යහළුවෝ දෙදෙනා මෙහි එති. මේ දෙදෙනා මගේ ශ්‍රේෂ්ඨවූ භද්‍ර යුග්මය වූ ශ්‍රාවක දෙපොල වන්නේය”. “...එතෙ භික‍්ඛවෙ ද‍්ව සහයා ආගච‍්ඡන‍්ති කොලිතො උපතිස‍්සො ච. එතං මෙ සාවකයුගං භවිස‍්සති අග‍්ගං භද‍්දයුගන‍්ති...”. මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහාවග්ග පාළිය1, ඡෙදය 20, පි.165.
▼ අගසව් දෙනමගේ ගුණ: බුදුන් වහන්සේ අගසව් දෙනමගේ ගුණ මෙසේ වදාළහ: “මේ අගසව් දෙනමගේ අසිරිය හා පුදුමය නම්, ඔවුන්, ගුරුවරයාගේ අවවාද අනුශාසනා වලට අනුව ක්‍රියා කළෝය, සිව්පිරිසටම ඔවුන් ප්‍රියවූවෝය, සිව්පිරිසම ඔවුන්ට ගරුබුහුමන් දැක්වුහ” (It is wonderful, bhikkhus, on the part of the disciples, it is amazing on the part of the disciples, that they will act in accordance with the Teacher’s instructions and comply with his admonitions, that they will be dear and agreeable to the four assemblies, that they will be revered and esteemed by them) සටහන: සිව්පිරිස නම් භික්ෂු, භික්ෂුණි, උපාසක,උපාසිකාය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: සතිපට්ඨාන සංයුත්ත: 3.2.4. උක්කචේල සූත්‍රය,පි. 322, ESN:47: Satipattāna samyutta: 14.4 Ukacelāsutta, p. 1873.
▼ අගසව් දෙනමගේ ස්කන්ධ පරිනිර්වානය: බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “මහණෙනි, සැරියුත් මුගලන් දෙනම පිරිනිවන් ගතවු හෙයින් දැන් මේ සඟ මුළුව හිස්ය යයි මට වැටහේ. පෙරදී යම් දිසාවක සැරියුත් මුගලන් දෙනම වෙසෙත් නම් සඟ මුළුව හිස් නොවුහ... මහණෙනි, අතීත කාලයෙහි වැඩසිටි අරහත් සම්මා සම්බුදුවරුන් හට ද, මට සාරිපුත්ත මොග්ගල්ලාන දෙනම වැනි ශ්‍රාවක යුගලක් වුහ... අනාගතයෙහි යම් අරහත් සම්මා සම්බුදු වරුන් වහන්සේලා වන්නාහුද, මට සාරිපුත්ත මොග්ගල්ලාන දෙනමවැනි ශ්‍රාවක යුගලක් ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේලාට ද වන්නාහ...”. සටහන: අටුවාවට අනුව සැරියුත් තෙරුන් පිරිනිවන් පෑවේ කාර්තික මස (ඔක්තෝම්බර්- නොවැම්බර්) පුරපසලොස්වක පොහෝය දිනයේය. ඉන් සති දෙකකට පසුව: පුරඅටවක පොහෝ දින මහා මුගලන් තෙරුන් පිරිනිවන් පෑහ. බලන්න: ESN: note:162, p. 2408. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1 ):මහාවග්ග: සතිපට්ඨානසංයුත්ත: 3.2.4. උක්කචේල සූත්‍රය,පි. 322, ESN:47: Satipattāna samyutta: 14.4 Ukacelāsutta, p. 1873.
▼ වෙනත් මූලාශ්‍ර: 1. ‘The Great Disciples of The Buddha’: Nyanaponika Thera and Helmuth Hecker, edited by Bhikkhu Bodhi, Wisdom Publication, 2003. (අගසව් දෙනම ගැන විස්තර ඇතුළත්ය).
▲ අග්‍ර ශ්‍රාවිකා දෙනම- Two Female Chief Disciples : බුදුන් වහන්සේගේ අග්‍ර ශ්‍රාවිකා දෙනම, ඛේමා තෙරණිය හා උප්පලවන්නා තෙරණියය. බලන්න:උපග්‍රන්ථය 2.
▲ අග්‍ර: පාලි: අග්ග- foremost: අග්‍ර යනු ප්‍රමුඛබව- ප්‍රධාන බව, ශ්‍රේෂ්ඨබව ය (chief-superior-great). පිරිස අතර හෝ යම් දෙයක් අතුරින් අගතැන ගැනීමය. ලෝකයේ අග්‍රතම පුද්ගලයා නම් බුදුන් වහන්සේය. සැරියුත් හා මුගලන් මහා රහතුන්, සංඝයා අතරින් අග්‍රවූහ, ධර්මතා අතරින් අග්‍ර වන්නේ චතුරාර්ය සත්‍යයය.
▲අග්‍ර කරුණු පහ- Foremost Five : එක්සමයක, භද්දජි තෙරුන් විසින් වීමසනු ලදුව, ආනන්ද තෙරුන්, අග්‍ර කරුණු 5 මෙසේ දක්වා ඇත: 1) අග්‍ර දර්ශනය: ආසව ක්‍ෂයවීම දැකීම 2) අග්‍ර ශ්‍රවනය: ආසව ක්‍ෂයවීම ඇසීම 3) අග්‍ර සුඛය: ආසව ක්‍ෂයවීමේ සැපය 4) අග්‍ර සංඥාව:ආසවක්‍ෂයවීමේ සංඥාව 5) අග්‍ර භවය: ආසව ක්‍ෂයවීමේන් ලැබෙන පශ්චිම බවය (අරහත්වය). මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: 5.4.2.10 භද්දජි සූත්‍රය, පි.348.
▲ අග්‍ර කරුණු අට- Foremost eight: කරුණු 8 ක් අග්‍ර යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: අග්‍රශිලය, අග්‍රසමාධිය, අග්‍රප්‍රඥාව, අග්‍රවිමුක්තිය, අග්‍රරූපය, අග්‍රවේදනාව, අග්‍ර සංඥාව, අග්‍ර භවය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.2.3.4 හා 4.2.3.5 අග්‍ර සූත්‍ර, පි. 170, EAN: 4: 75.5 & 76.6 Foremost suttas, p. 178.
▲අග්‍රතම පුද්ගලයා- foremost person: තුන්ලෝකයටම අග්‍රතම පුද්ගලයා බුදුන් වහන්සේය, උන්වහන්සේ, ලෝක සත්ත්‍වයන් හට මහා කරුණාවෙන් යුතුව සසර දුකින් මිදීමට මග පෙන්වූ උත්තම පුද්ගලයාය. බලන්න:තථාගත, උපග්‍රන්ථය:6. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.2.5 අග්ගපඤඤාත්ති සූත්‍රය, පි. 56, EAN: 4: 15.5 Proclamations, p. 153.
▼සියළු ලෝක සත්ත්‍වයන් අතරින් තථාගතයන් වහන්සේ අග්‍රය- The Tathāgata is foremost among all beings: යම්තාක් සත්ත්‍වන් තුන් ලෝකයේ සිටිනම්: අපා, දෙපා, සිව් පා, බුහුපා, රූපී, අරූපී, සඤඤි, අසඤඤි, නෙව සඤඤි නා සඤඤි, ආදීවූ සියලු සත්ත්‍ව කොට්ඨාශ අතර තථාගත අරහත් සම්මා සම්බුද්ධයන් වහන්සේ අග්‍රය:“යාවතා භික‍්ඛවෙ සත‍්තා අපාදා වා දිපාදා චතුප‍්පදා වා බහුප‍්පදා වා රූපිනො වා අරූපිනො වා සඤ‍්ඤිනො වා අසඤ‍්ඤිනො වා නෙවසඤ‍්ඤිනාසඤ‍්ඤිනො වා, තථාගතො තෙසං අග‍්ගමක‍්ඛායාති අරහං සම‍්මාසම‍්බුද‍්ධො...” . මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත:10.1.2.5 අප්‍රමාද සූත්‍රය,පි.68, EAN: 10: 15-5 Heedfulness, p.497.
▼ දෙපා ඇති පුද්ගලයන් (ද්විපාද) අතුරින් ක්‍ෂත්‍රියා ශ්‍රෙෂ්ඨය යි දෙවියෙක් පැවසු අවස්ථාවේ බුදුන් වහන්සේ වදාළේ දෙපා ඇති අය අතුරින් සම්මා සම්බුදුරජාණන් වහන්සේ අග්‍ර බවය: “සම‍්බුද‍්ධො දිපදං සෙට‍්ඨො...” මූලාශ්‍ර: සංයු. නි: (1): සගාථවග්ග:දේවතාසංයුත්ත: 1.2.4 ඛත්තිය සූත්‍රය, පි.38, ESN: 1: Devatasamyutta: 14.4 The Khattiya, p.73.
▼ සියලු සත්ත්‍වන් අතර අග්‍රවූ බුදුන් කෙරෙහි යමෙක් පහන්වූවාහු නම්, ඔහු අග්‍රයා කෙරෙහි පහන්වුහ. අග්‍රයා කෙරෙහි පහන්වු අයට අග්‍ර විපාක ලැබේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “යාවතා භික‍්ඛවෙ සත‍්තා අපාදා වා... තථාගතො තෙසං අග‍්ගමක‍්ඛායාති අරහං සම‍්මාසම‍්බුද‍්ධො. යෙ භික‍්ඛවෙ බුද‍්ධෙ පස‍්සනා, අග‍්ගෙ තෙ පස‍්සනා, අග‍්ගෙ ඛො පනපස‍්සනානං අග‍්ගො විපාකො හොති” (Those who have confidence in the Buddha have confidence in the foremost,& for those who have confidence in the foremost, the result is foremost). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.4.4. අග්ගප්පසාද සූත්‍රය, පි. 92, EAN: 4: 34.4 Confidence, p.161, අංගු. නි: (3 ): 5 නිපාතය:2 චුන්දී සූත්‍රය,පි.75, EAN: 5: 32.2 Cundi, p.247, ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.5.1 අග්‍රප්‍රසාද සූත්‍රය, පි. 466.
▼දේව, බ්‍රහ්ම, මනුෂ්‍ය ආදීවූ සියළුම ලෝක සත්ත්‍වන් අතුරින් තථාගතයන් වහන්සේ අග්‍රය: “සදෙවකෙ භික‍්ඛවෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්‍රහ‍්මකෙ සස‍්සමණබ්‍රාහ‍්මණියා පජාය සදෙවමනුස‍්සාය තථාගතො අග‍්ගමක‍්ඛායාති අරහං සම‍්මාසම‍්බුද‍්ධො”. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.2.5.අග්ගපඤ්ඤත්තිසූත්‍රය,පි.56, EAN:4:15.5.Proclamations, p. 153.
▼ විජ්ජාචරණ සම්පන්නවූ බුදුන් වහන්සේ, දෙවිමිනිසුන් අතර අග්‍රවේ: “...විජ‍්ජාචරණසම‍්පන‍්නො - සො සෙට‍්ඨො දෙවමානුසෙති” සටහන: මේ ගාථාව, බ්‍රහ්ම සනංකුමාර විසින් ප්‍රකාශ කර ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):11නිපාත: 11.1.10, මොරනිවාප සූත්‍රය, පි.642 , EAN: 11: 10.10 The Peacock Sanctuary, p.569.
▼අෂ්ටවිද්‍යා හා පසළොස්චරණ ධර්ම යන්ගෙන් සමන්විත භාග්‍යවතුන් වහන්සේ, දෙවි මිනිසුන් අතර ශ්‍රේෂ්ඨයයි මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: භික්ඛුසංයුත්ත:මහා කප්පින සූත්‍රය, පි.460.
▼තථාගතයන් වහන්සේ, සියලු දෙපා ඇතිඅයට අග්‍රවේ.” ...දිපදානං අග‍්ගොති”. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1 කාණ්ඩය):1 නිපාත: 1.13 සූත්‍රය, පි. 82, EAN:1: 171-2, p. 43.
▲ අග්‍ර ධර්මය- The foremost Dhamma :අග්‍ර ධර්මය නම් අරහත්වය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. අග්‍ර ධර්මය පිණිස කරුණු 6 ක් සපුරා ගත යුතුවේ: ශ්‍රද්ධාව, හිරි හා ඔත්තප්ප, වීරිය, ප්‍රඥාව, තම ජීවිතය හා කය පිලිබඳ අපේක්ෂා නැතිබව. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.2 3.9 අග්ග ධම්ම සූත්‍රය, පි. 258, EAN:6: 83.9 The Foremost state, p. 361.
▲ අග්‍ර ධර්මතා- Foremost Dhammas: ආධ්‍යාත්මික මග වඩා ගැනීම පිණිස අග්‍රවන ධර්මතා: 1) චතුරාර්ය සත්‍ය : බුදුන් වහන්සේ වදාළ චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය අග්‍රය. 2) විරාගය හෙවත් නො ඇල්ම (නිවන) : සංඛත හෝ වේවා අසංඛත හෝ වේවා යම්තාක් ධර්මයෝ ඇත්නම්, විරාගය ඒ හැමට වඩා අග්‍රය. 3) ආරිය අටමග: සියලු සංඛත (හේතුවෙන් උපන්) ධර්මතා අතුරින් අරිය අටමග අග්‍රය. 4) අප්‍රමාදය: සියළුම කුසල දහමට අග්‍ර වන්නේ, මුලික වන්නේ අප්‍රමාදයය. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.5.1 අග්‍රප්‍රසාද සූත්‍රය, පි. 466.
▲ අග්‍ර ධර්ම දාන- Great gifts of Dhamma : බුදුන් වහන්සේ, දාන අතුරින් ධර්මය තකා දෙන දාන අග්‍ර යයි වදාළහ: 1) ධර්ම දානය (gift of the Dhamma), ආමිෂ දානයට (gift of material things) වඩා අග්‍රය. 2) ධර්ම යාගය (offering of Dhamma), ආමිෂ යාගයට (offering of material goods) වඩා අග්‍රය. 3) ධර්ම ත්‍යාගය (generosity with the Dhamma) ආමිෂ ත්‍යාගයට වඩා අග්‍රය. 4) ධර්ම පරිත්‍යාගය, ආමිෂ පරිත්‍යාගයට වඩා අග්‍රය. සටහන: පරිත්‍යාගය යනු දීමෙන් කරන අත්හැරීම- relinquishment by giving. 5) ධර්ම ධනය (භොගො-wealth) ආමිෂ ධනයට වඩා අග්‍රය. 6) ධර්ම ආස්වාදය, ආමිෂ ආස්වාදයට වඩා අග්‍රය. සටහන: ආස්වාදය-සමෙභාගො (enjoyment) සම්භෝගකිරීම. 7) එක්ව බෙදාගන්නා දේ (සංවිභාගයෝ) ධර්ම සංවිභාගය, ආමිෂ සංවිභාගයට වඩා අග්‍රය. සටහන: සංවිභාගා- අනුමෝදන්වීම- sharing 8) ධර්ම සංග්‍රහය, ආමිෂ සංග්‍රහයට වඩා අග්‍රය. සටහන: සංග්‍රහය යනු මනාප සමබන්ධතාවයක් පවත්වා ගැනිමය- sustaining a favorable relationship. 9) ධර්ම අනුග්‍රහය, ආමිෂ අනුග්‍රහයට වඩා අග්‍රය. සටහන: අනුග්‍රහය- assistance යනු පිහිටවීම, උපකාරකිරිම. 10) ධර්ම අනුකම්පාව, ආමිෂ අනුකම්පාවට වඩා අග්‍රය. සටහන: අනුකම්පා-කරුණාව- compassion – empathy (සහකම්පනය) . 11) සාදරයෙන් පිළිගන්නා දේ අතුරින්, ධර්ම සන්ථාරය (welcome in the teaching), ආමිෂ සන්ථාරයට වඩා අග්‍රය.12) අනුග්‍රහ සහිතව පිළිගන්නා දේ අතුරින් ධර්ම පටිසන්ථාරය hospitality in the teaching) ආමිෂ පටිසන්ථාරයට වඩා අග්‍රය. 13) ගවේෂණ- සෙවීම (search) අතුරින්, ධර්-ම ගවේෂණය, ආමිෂය ගවේෂණට (ආමිසෙසනා) වඩා අග්‍රය. 14) පරියේසන (quest) අතුරින්, ධර්ම පරියෙසනය (ධම්ම පරියෙසනා), ආමිෂ පරියෙසනයට වඩා අග්‍රය. 15) මුදුන්පත්කරගැනීමට උත්සාහ කරණ දේවල් අතුරින් (kinds of seeking), ධර්මය මුදුන්පත් කරගැනීම ආමිෂය මුදුන්පත් කරගැනීමට වඩා අග්‍රය. 16) පුජාවන් (veneration) අතුරින්, ධර්ම පුජාව, ආමිෂ පුජාවට වඩා අග්‍රය. 17) ආගන්තුකයන්ට දෙන දාන අතුරින්, ධර්ම ආගන්තුකදානය ආමිෂ ආගන්තුකදානයට වඩා අග්‍රය. 18) සමෘද්ධිමත්බව (success) අතුරින්, ධර්ම සමෘද්ධිය, ආමිෂ සමෘද්ධියට වඩා අග්‍රය. 19) වර්-ධනය (growth) අතුරින්, ධර්ම වර්ධනය, ආමිෂ වර්ධනයට වඩා අග්‍රය. 20) රත්නයෝ (gems) අතුරින්, ධර්ම රත්නය, ආමිෂ රත්නයට වඩා අග්‍රය. 21) රැස්කිරීම් (accumulation-සංචිත අතුරින්, ධර්ම සංචිතය, ආමිෂ සංචිතය ට වඩා අග්‍රය. 22) ව්‍යාප්තකිරීම් (විපුලකිරීම- expansion) අතුරින්, ධර්ම ව්‍යාප්තය, ආමිෂ ව්‍යාප්තයට වඩා අග්‍රය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: 13 දාන වග්ග සූත්‍ර: පි. 216-218, EAN:2: XIII: Gifts, p. 71.
▲ අග්‍ර මිනිසුන්- Foremost men: අග්‍ර මිනිසුන් ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යමකිසි දෙයක් පිලිබඳ විශේෂබවක් ගත් පුද්ගලයන්ය: 1) පංචකාමයෙහි ඇලුණ පුද්ගලයන් අතුරින් (කාමභෝගී) මන්ධාත (මානධාතෘ) නම් රජ අගතැන් ගනී. බලන්න: මන්ධාත රජ (King Mandhātā). මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (2): 4 නිපාතය: 4.1.2.5 අග්ගපඤ්ඤත්ති සූත්‍රය, පි.56, EAN:4: 15.5. Proclamations, p.153. 2) ධාර්මිකව ධනය උපයා, භාවිතා කරන පුද්ගලයා අග්‍රය: කාමභෝගී පුද්ගලයන් දසදෙනෙක් පිළිබඳව අනේපිඬුසිටානන්හට -අනාථපිණ්ඩික විස්තරකර, බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, ඔවුන් අතරින් දැහැමි ලෙසින් ධනය උපයාගෙන, දැහැමිව ඒ ධනය භාවිතා කරණ, ප්‍රඥාව ඇති පුද්ගලයා අග්‍ර බවය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත, 10.2.5.1. කාමභොගි සූත්‍රය,පි.344 , EAN:10: 91.1 One who enjoys sensual pleasures, p. 531. 3) පුතුන්අතුරින් කීකරු පුත්‍රයා අග්‍රය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග:දේවතාසංයුත්ත: 1.2.4 ඛත්තිය සූත්‍රය, පි.38, ESN:1: Devatasamyutta: 14.4 The Khattiya, p.73.
▲ අග්‍ර අධිපති- foremost of rulers: අධිපතිබව දරන්නන් අතුරින් (පාලනය කරන අය) මාරයා ප්‍රමුඛවේ යයි බුදුන්වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: මාරයා. “මාරෙ ආධිපතෙය්‍යානං ඉද‍්ධියා යසසා ජලං” (Māra is the foremost of rulers, blazing with power and glory) සටහන: මාර දිව්‍යපුත්‍ර, පරනිර්මිත වසවත්ති දිව්‍යලෝකයේ වසයි. වසවත්ති නම් දිව්‍යරාජයෙක් එහි රාජ්‍ය කරයි.බලන්න: සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 119. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ) 4 නිපාතය: 4.1.2.5 අග්ගපඤ්ඤත්ති සූත්‍රය, පි.56, EAN:4: 15.5. Proclamations, p.153.
▲ අග්‍ර ආත්මභාවියා- Foremost of those with bodies ආත්ම භාවින්, එනම්, ශරීරයක් දරන අය අතර (those with bodies) අග්‍ර රාහු අසුරය, විශාලතම ශරීරයක් දරයි. (රාහග‍්ගං අත‍්තභාවිනං). සටහන්: * රාහු, අසුරයන්ගේ රජෙකි. ** රාහු අසුරේන්ද්‍ර ශරීර ප්‍රමාණයෙන් ආත්මභාව ඇති අයට අග්‍රය. විස්තර පිණිස බලන්න: සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 119, අසුර. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: 4.1.2.5 අග්ගපඤ්ඤත්ති සූත්‍රය, පි.56, EAN:4: 15.5. Proclamations, p.153.
▲ අග්‍ර ගෝත්‍රය- Foremost of clans: බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ අග්‍ර ගෝත්‍රය (කුල) ලෙසින් හඳුන්වා ඇත්තේ ශාක්‍ය-කැත් කුලයය. (The khattiya is the best among people). මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: භික්ඛුසංයුත්ත:මහා කප්පින සූත්‍රය, පි.460.
▲ අග්‍ර භික්ෂුව- Foremost of Bhikkhus: උතුම් ගුණ ඇති භික්ෂුව - රහතන්වහන්සේ, දෙවි මිනිසුන් අතර අග්‍රයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: රහතුන්සතු උතුම් ගුණ. මූලාශ්‍ර : අංගු.නි: (6 ): 11 නිපාත, 11.1.10 මොරනිවාප සූත්‍රය, පි.642, EAN:11: Dependence, 10.10 The Peacock Sanctuary, p.569.
▲ අග්‍ර දැහැමිදානය- Foremost of rightful giving: කෙනෙක් අකුසල් කරමින්, වෙනත් අය තලා පෙලා, සතුන් ඝාතනය කරමින්, මහත් ධනයක් වැය කර දෙන දානය අදැහැමි දානයකි. එය, දැහැමින් කල සුළුවූ දානයක වටිනාකමට නො පැමිණේ. කෙනෙක් දැහැමෙන් දෙන සුළු දානය අග්‍රයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1 ): මහාවග්ග: දේවතා සංයුත්තය:මච්ඡරී සූත්‍රය පි. 62, ESN: 1: Devathasamyutta: 32. 2 stinginess, p. 97.
▲ අග්‍ර පින- Foremost of merits : ත්‍රිවිධ රත්නයේ අග්‍රබව බව සලකා කෙනෙක් පහන් සිතින් දන් දෙන්නේ නම් එම පින අග්‍ර යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ඔහුගේ ආයුෂ, වර්-නය, යසස (පිරිවර), කිර්තිය, සුඛය හා බලය වැඩේ (සම්පත් 6- foremost life span, beauty, and glory, good reputation, happiness, and strength). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: 4.1.4.4. අග්ගප්පසාද සූත්‍රය, පි. 92, EAN: 4: 34.4 Confidence, p.161, අංගු. නි: (3 ): 5 නිපාත: 2 චුන්දී සූත්‍රය, පි.75, EAN: 5: 32.2 Cundi, p.247.
▲ අග්‍ර සමුහය- Foremost of assemblies: සියලු සමුහ අතුරින් තථාගතයන්ගේ ශ්‍රාවක සංඝයා අග්‍රය. යම්කෙනෙක් සංඝයා කෙරෙහි පහන්වූවේද, ඔහු අග්‍ර දේට පහන්වූයේය, එමනිසා ඔහුට අග්‍ර විපාක ලැබේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: 4.1.4.4. අග්ගප්පසාද සූත්‍රය, පි. 92, EAN: 4: 34.4 Confidence, p.161, අංගු. නි: (3 ): 5 නිපාත:2 චුන්දී සූත්‍රය,පි.75, EAN: 5: 32.2 Cundi, p.247, ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.5.1 අග්‍රප්‍රසාද සූත්‍රය, පි. 466.
▲ අග්‍රතම සිව්පිරිස- Fourfold assembly of the Buddha: බුදුන් වහන්සේගේ අග්‍ර සිව්පිරිස:භික්ෂුසංඝ, භික්ෂුණිසංඝ, උපාසක හා උපාසිකාවන්ය. බලන්න: උපග්‍රන්ථ: 1,2,3. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): සතිපට්ඨාන සංයුත්ත: 2.4. උක්කචේල සූත්‍රය,පි. 322, ESN:47: Satipattāna samyutta: 14.4 Ukacelāsutta, p. 1873.
▲ අග්‍රතම ශ්‍රාවක භික්ෂූන්- Foremost Bhikkhu Disciples: 1) ජ්‍යෙෂ්ඨ භික්ෂුන් අතුරෙන් ප්‍රමුඛ: අඤ්ඤා කොණඩඤ්ඤ තෙර 2) මහා ප්‍රඥාවෙන් අග්‍ර: සැරියුත් මහා තෙර 3) මහා ඍද්ධිමතුන් (psychic potency) අතරෙන් අග්‍ර: මහා මුගලන්-මොග්ගල්ලාන තෙර 4) ධුතාංග පුහුණුව (ධුතවාද-තපස්කම්-ascetic practices) ලැබුවන් අතරෙන් අග්‍ර: මහා කාශ්‍යප තෙර 5) දිවැස් ලැබු භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: අනුරුද්ධ තෙර 6) උසස්කුලයෙන් පැවිදිවූ භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: භද්දිය කාලි ගොධාය පුත්ත තෙර 7) මිහිරි කටහඬ (මඤ‍්ජුස‍්සරානං) ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: ලකුන්ටක භද්දිය තෙර 8) සිංහනාද කරන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: පින්ඩොල භාරද්වාජ තෙර 9) ධර්-ම කථික භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: පුණ්ණ මන්තානිපුත්ත තෙර 10) කෙටි දහම් කාරණා අර්-ථ සහිතව විස්තරාත්මකව දේශනා කරන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර මහා කච්චාන තෙර11) මනෝමයකය මැවිමට (mind-made body) හා රූපධ්‍යානයෙහි- (චෙතොවිවට්ට-mental transformation) දක්ෂ භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: චුල්ලපන්ථක භික්ෂුව 12) අරූප ධ්‍යානයෙහි (සඤඤාවිවට්ට- transformation of perception) දක්ෂ භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර මහාපන්ථක තෙර13) අරණවිහාරි- ගැටීම් රහිත විහරණය ඇති, දක්ෂිණාවට-දක‍්ඛිණෙය්‍යා -තෑගී පුජාආදිය ලැබීමට සුදුසු භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: සුභූති තෙර 14) ආරණ්‍යවාසි භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: රේවත ඛදිරවනිය තෙර 15) භාවනාමය- ධ්‍යානයෙහි ඇලුන- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: කඞ්ඛා රේවත- කංඛාරේවත තෙර 16) ආරද්ධ වීරිය- සම්පුර්ණ විරිය- ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර:සෝණකොළිවිස තෙර17) කලණබස් තෙපලන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: සෝණකුටිකන්න තෙර 18) සිව්පස මනාව ලබන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: සීවලී තෙර 19) බලවත් ශ්‍රද්ධාව ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: වක්කලී තෙර 20 ) පුහුණුව -ශික්ෂාව-සික‍්ඛාමානං-කැමති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: රාහුල තෙර 21) ශ්‍රද්ධාවෙන් පැවිදිවූ- සද්ධා පබ‍්බජිතානා- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: රට්ඨපාල තෙර 22) පළමුව සලාකපත් ලබාගන්නා භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: කුණ්ඩධාන තෙර 23) ධර්මයේ පැහැදීම ඇතිකරණ ගී පැදි සකස් කරණ භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර- පටිභානවන‍්තානං-composing inspired verses: වංගීස තෙර 24) සැම ආකාරයෙන්ම විශ්වාසය ඇති කරන-සමන‍්තපාසාදීකානං භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: උපසේන වංග නාථපුත්ත තෙර 25)සෙනසුන් -සේනාසන පණවන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: දබ්බ මල්ල පුත්‍ර තෙර 26) දෙවියන්ට ප්‍රිය මනාපවූ-දේවප්‍රිය- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: පිළින්දවච්ඡ තෙර 27) ක්ෂණික අභිඥා -ඛිප්පාභිඤඤා-ලත් භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර බාහිය දාරුචාරිය රහතුන් 28) විසිතුරු දහම් කතා-චිත්තකථිකානං ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: කුමාරකාශ්‍යප තෙර29) සිව්පිළිසිඹියා ලත් භික්ෂුන් අතරෙන් (පටිසම්බිදා -analytical knowledge) අග්‍ර: මහා කොට්ඨිත තෙර 30) බොහෝ ඇසු පිරුතැන් ඇති (බහුශ්‍රැත), යහපත් සිහිය ඇති (සතිමත්තාන -ධාරණස්මෘති), ක්ෂණික අවබෝධය ඇති -ගතිමත්තාන- (ප්‍රඥාගති-quick grasp), නිශ්චිතබව ඇති-ධිතිමත්තාන (ධෘතිමත්-resolute) හා භාග්‍ය වතුන්වහන්සේගේ උපස්ථායකයන් අතරෙන් අග්‍ර: ආනන්ද තෙර 31) මහා පිරිවර -මහා පිරිස-ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: උරුවෙලකස්සප තෙර 32) පවුල් අතර ශ්‍රද්ධාව ඇතිකරණ -කුලපාසාදික-භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: කාළුදායි තෙර 33) නිරෝගිසුවය ඇති -අප්පාබාධා-භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: බක්කුල තෙර34) පෙර විසු කඳපිළිවෙත සිහිකරණ පුබ්බේ නිවාසානුස්සතිය- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: සෝභිත තෙර 35) විනයධර භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: උපාලි මහා තෙර 36) මෙහෙණියන්ට ඔවාදෙන-භික්ෂුණි ඔවාද භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: නන්දක තෙර 37) ඉන්දීය සංවරය-ඉන්ද්‍රියේ ගුත්තද්වාර: ඇති භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: නන්ද (ගෝතම) තෙර 38) සංඝයාට ඔවාදෙන-භික්ෂු ඔවාද- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: මහාකප්පින තෙර 39) තේජෝධාතු සමාපත්තියට සම වැදීමෙහි දක්ෂ -තේජෝධාතු කුසලය- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: සාගත තෙර 40) ධර්ම දේශනා ප්‍රතිභාණයට ප්‍රත්‍යවන කථා ඇති -පටිභානකතා- භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර: රාධ තෙර 41) දළචීවර දරන භික්ෂුන් අතරෙන් අග්‍ර මොඝරාජ තෙර. බලන්න: උපග්‍රන්ථය 1. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1) 1 නිපාත: එතදග්ග පාළිය සූත්‍ර, පි. 84, EAN:1: Foremost, p. 44.
▲ අග්‍රතම ශ්‍රාවිකා භික්ෂූණියන් -Foremost Bhikkhuni Disciples 1) ජ්‍යෙෂ්ඨ භික්ෂුණියන් අතරෙන් ප්‍රමුඛ: මහාප්‍රජාපති ගෝතමි තෙරණිය 2) මහා ප්‍රඥාවෙන් යුත් භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: අග්‍රශ්‍රාවිකා ඛේමා තෙරණිය 3) මහා ඍද්ධිමත් (ඉද්දී බලඇති) භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: අග්‍රශ්‍රාවිකා උප්පලවන්නා තෙරණිය 4) විනයධර භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: පටාචාරා තෙරණිය 4) ධර්ම කථික භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර ධම්මදින්නා තෙරණිය 5) ධ්‍යානයට ඇලුණ- භාවනාමය- භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: නන්දා (ගොතම) තෙරණිය 6) සම්පුර්-න විරිය ඇතිකරණ - ආරද්ධ වීරිය -භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: සෝණා තෙරණිය 7) දිවැස් ඇති භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: සකුලා තෙරණිය 8) ක්ෂණික අභිඥා- ඛිප්පාභිඤඤා ලැබූ භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: භද්‍රා කුණ්ඩලකේසි තෙරණිය 9) පෙරවිසු කඳ පිළිවෙත- පුබ්බේනිවාසානුස්සතිය: සිහිකරන භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: මහා භද්‍රාකපිලාණි තෙරණිය 10) මහාඅභිඥා ලද භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: භද්ද කච්ච්චානා (යශෝධරාව) තෙරණිය 11) දළ චීවර-රලුචීවර දරන භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: කිසා ගෝතමි තෙරණිය 12) ශ්‍රද්ධා අධිෂ්ඨානය ලැබූ භික්ෂුණියන් අතරෙන් අග්‍ර: සිඟාලමාතා තෙරණිය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය 2. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1 ) 1 නිපාත: එතදග්ග පාළිය-සූත්‍ර, පි. 84, EAN:1: Foremost, p. 44.
▲ අග්‍රතම උපාසකයෝ -foremost of male lay followers 1) පළමුව (බුදුන් දහම් ) සරණ ගිය උපාසකයන් අතරෙන් අග්‍ර: තපස්සු හා භල්ලුක වෙළෙදුන් දෙදෙනා 2) දායක ගිහි ශ්‍රාවකයන් අතරෙන් අග්‍ර: සුදත්ත- අනාථ පිණ්ඩික සිටුවරයා 3) ගිහි ධර්ම කථිකයන් අතරෙන් අග්‍ර: මච්ඡිකාසණ්ඩයේ චිත්ත ගහපති 4)සතර සංග්‍රහ වස්තුවලින් පිරිස ඇදගන්නා හා පවත්වා ගන්නා අය අතරෙන් අග්‍ර: හත්තක ආලවක රාජකුමාර 5) අග්‍රවූ ප්‍රනීතවූ දේ දෙන අය අතරෙන් අග්‍ර: මහානාම ශාක්‍යයන් 6) මනාප දේ දෙන අය අතරෙන් අග්‍ර: උග්ග විසාලා පුර ගහපති7) සංඝ උපස්ථායකයන් අතරෙන් අග්‍ර: උග්ග- උග්ගත හත්ථිගාම උපාසක 8) අවෙච්චා ප්‍රසාදය ඇති අය අතරෙන් අග්‍ර: සුර අම්බට්ඨ සිටුවරයා 9) පුද්ගලික ප්‍රසාදයෙන් සමන්විත අය අතරෙන් අග්‍ර: ජිවක කොමාරභච්ච වෛද්‍යවරයා 10) තෙරුවන් කෙරේ විශ්වාසය ඇති අය අතුරින් අග්‍ර: නකුල පිතා උපාසක.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1) 1 නිපාත: එතදග්ග පාළිය-සූත්‍ර, පි. 84, EAN:1: Foremost, p. 44.
▲ අග්‍රතම උපාසිකාවෝ -foremost of female lay followers: 1) උපාසිකා වන් අතර අග්‍ර වන්නේ පළමුව සරණයෙහි පිහිටි, සේනානි ගේ දියණිය වන සුජාතාව 2) දායිකාවන් අතරෙන් විසාකා සිටුදේවිය (මිගාර මාතාව-මහාඋපාසිකා) අග්‍රය 3) බහුශ්‍රැත උපාසිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර කුජ්ජුත්තරා උපාසිකාව 4) මෛත්‍රී විහරණය ඇති උපාසිකාවන් අතරින් අග්‍ර සාමාවතී බිසව 5) ධ්‍යාන ලබන උපාසිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර උත්තරා නන්ද මාතාව-වේළුකන්ටකි නන්දමාතාව 6) ඉතා ප්‍රනීතවූ අහාර පුජා කරණ දායිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර කෝලියදියණි සුප්පවාසා දේවිය 7) ගිලාන උපස්ථායිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර සුප්පියා උපාසිකාව 8) අවෙච්ච ප්‍රසාදය ඇති උපාසිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර කාතියානි උපාසිකාව 9) තෙරුවන් කෙරෙහි විස්වාස කථා ඇති අය අතරෙන් අග්‍ර නකුලමාතා උපාසිකා 10) ධර්-මය අනු-ශ්‍රවනයෙන් (hearsay) උපන් ප්‍රසාදය ඇති උපාසිකාවන් අතරෙන් අග්‍ර කුරරඝර වැසි කාලි උපාසිකාව. බලන්න: උපග්‍රන්ථය 3. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: එතදග්ග පාළිය-සූත්‍ර, පි. 84, EAN:1: Foremost, p. 44.
▲ අග්‍ර ශිලය- Foremost Virtue: ආර්‍යයන් පසසන මාර්ග ඵල සම්ප්‍රයුක්තවූ, ආරිය කාන්ත ශිලය අග්‍රය. එම ශිලය පරිපූර්න කරගත් පුද්ගලයා අග්‍රදේ පරිපූර්න කරගත් අග්‍රවිපාක ලැබීමට සුදුසු කෙනෙකි. (the virtuous behavior loved by the noble ones).බලන්න: ආරිය කාන්ත ශිලය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත:2 චුන්දී සූත්‍රය,පි.75, EAN: 5: 32.2 Cundi, p.247.
▲ අග්‍ර දේ විනාශවීම -Diminishing of Great things :අග්‍රයයි සලකන සියලුදේ, සියලු පුද්ගලයන් වෙනස්වී, විපරිණාමයට පත්වී වැනසී යන බව ද, ඒ බව දකින ශ්‍රැතවත් අරිය ශ්‍රාවකයා කළකිරීමට පත්ව අග්‍ර යයි සලකන දේ ගැන නො ඇලෙන්නේය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: 1) කාසිකෝසල විජිතයට අග්‍රවූ පසේනදී කෝසල රජු 2) දහසක් ලෝක ධාතුවට අග්‍රවූ මහා බ්‍රහ්ම රාජයා 3) අග්‍ර දෙව්ලොව යයි සලකන ආභස්සර දේවලෝකය 4) අග්‍ර කසිණයවූ විඥාන කසිණ සංඥාව ඇති සත්වයෝ 5) අභිභායතනයන්ට අග්‍ර අටවෙනි ආයතන සංඥාව ඇති සත්වයෝ 6) ධර්-ම පුහුණු ප්‍රතිපදාවේ අග්‍රවූ සතරවෙනි ප්‍රතිපදාව පුහුණු කරන පුද්ගලයෝ 7) සංඥා අතරින් අග්‍ර වූ ආකිඤ්චඤ්ඤ සංඥාව ඇති සත්වයෝ 8) ධර්ම විනයට බැහැර විවිධ දිට්ඨි දරන අය අතුරින් අග්‍ර පුද්ගලයෝ (භව පැවැත්ම පිළිබඳව හෝ භව නිරෝධය පිළිබඳව පිළිකුලක් නැත යන දිට්ඨි දරන) 9) ඉහළම විසුද්ධිය ලෙසින් නෙවසඤ්ඤා-නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය අග්‍රයයි සලකා එම සමාපත්තිය දරන අය.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6) : 10 නිපාත: 10.1.3.9. ප්‍රථමකෝසල සූත්‍රය,පි. 134, EAN-10: The Great Chapter, 29.9 Kosala-1, p. 505.
▲ අගෝචර භුමිය- Un-favorable place: අගෝචර භුමිය: සාමාන්‍ය පෘතග්ජනයා පස්කම් ගුණය සහිතව වාසය කිරීමය, දහම් පුහුණුවට සුදුසු නොවේ. බලන්න: ගෝචර භුමිය.
▲ අගෞරව ධර්ම: පාලි: අගරවා ධම‍්මො- disrespectful dhamma අගෞරව යනු, ගරු කලයුතු උතුමන්ට, ගරු කලයුතු ධර්මතාවන්ට ගරු පුජා නො කිරීම- යටහත් බවක් නොදැක්වීමය. බුදුන් වහන්සේ අගෞරව ධර්ම 6ක් පෙන්වා වදාළේ, ඒවා ආධ්‍යාත්මික මගට හානිය ගෙනදෙන කරුණු බවය. බලන්න: හානභාගිය ධර්ම. අගෞරව ධර්ම සය: 1) ශාස්තෘන් වහන්සේ කෙරෙහි, 2) දහම කෙරෙහි, 3) සංඝයා කෙරහි ගෞරවය නැත, යටහත් පැවතුම් නැත 4) පුහුණුවට 5) අප්‍රමාදයට 6) ආචාර සම්පන්න බවට ගරු නොකරයි. බලන්න: ආචාරසම්පන්න බව. සටහන: ආචාරසම්පන්න නැතිබව: නපටිසනත්‍ථාරො. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta, p.384, අංගු. නි: (3): 5 නිපාත: 5.1.1.9, 5.1.1.10 අගාරව සූත්‍ර, පි. 34,
▲ අංගන- With blemish: අංගන යනු දැඩි කෙළෙස් ඇතිබවය. දැඩි කෙළෙස් ඇති පුද්ගලයන් වර්ග 2 කි: 1) එක් පුද්ගලයෙක් හට දැඩි කෙළෙස් ඇත, එහෙත් ඒබව ඔහු නොදනි. එමනිසා ඔහු කෙළෙස් පහකර ගැනීම ගැන නොදනී. 2) තවත්, පුද්ගලයෙක් හට දැඩි කෙළෙස් ඇත, ඒබව ඔහු දනි, එමනිසා, කෙළෙස් පහකර ගැනීමට ඔහු කටයුතු කරයි. බලන්න: අනංගන. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.5 අනංගණ සූත්‍රය, පි.74, EMN: 5: Anangaṇa Sutta- Without Blemishes, p.94.
▲ අංගුලිමාල තෙර-Angulimala Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය 1.
අඝ
▲ අඝමූල-Aghamula: අඝ යනු දුකය, දුක ඇතිවීමේ මූලය, අඝමූල යයි මෙහි දක්වා ඇත. දුක යනු පංචඋපාදානස්කන්ධය නිසා ඇතිවෙන දුකය. දුකට මුල නම් තණ්හාවය: කාම, භව හා විභව යන ත්‍රිවිධ තණ්හාය. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි (3) ඛන්ධසංයුත්ත:1.1.3.10 අඝමූල සූත්‍රය, පි.84
▲ ආඝාතවත්ථු හා ආඝාතපටිවිනය-Resentment & removing resentment: ආඝාත- āghāta (පාලි)- අමනාපය, වෛරය, අනආඝාත- anāghāta - අවෛරය -freedom from anger or ill-will. ධර්මයට අනුව ආඝාතවතථු (āghāta-vatthū- reasons for resentment) යනු, වෙනත් කෙනෙක් පිළිබඳව සිතේ ඇතිවන අමනාපයට මුල්වන කරුණුය. අමනාපය සිතේ ඇතිවන ඍනාත්මක ස්වභාවයයකි (negative emotion) හෝ උද්වේගභාවි ගතියකි. යම් පුද්ගලයෙක් පිළිබඳව සිතේ ඇති අසතුට, අකමැත්ත නිසා අමනාපය ඇතිවේ. එම අමනාපය ඉවත්කරගැනීමේ පිළිවෙත ආඝාත පටිවිනයවේ (āghātpaṭivinaya-removing resentment) ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ:පි. 120: “වෛරය, කෝපය. ආඝාතවතථු: වෛර බැඳීමට හේතුවන කරුණු. ආඝාතපටිවිනය: කෝපය ඉවත්කරගැනීම, පි. 58: අනාඝාත: ක්‍රෝධනැතිබව” P.T.S: p. 534: “Kodha anger. Nearest synonyms are āghāta, p. 911: Paṭivinaya, p.1341 āghāta-vatthūni, p. 80: Anāghāta [an + āghāta] freedom from anger or ill-will”
▼ආඝාතවතථු: කරුණු 10 ක් මුල් කරගෙන ලෝකයා අමනාපකම් ඇතිකරගන්නා බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත:1) පෙරදී මගේ අනර්ථය පිණිස ඔවුන් කටයුතු කළා 2) දැන්මට අනර්ථයක් කිරීමට ඔවුන් කටයුතු කරනවා 3) ඉදිරියේදී මට අනර්ථ යක් ඔවුන් කරාවි 4) පෙරදී මම කැමති අයගේ අනර්ථය පිණිස ඔවුන් කටයුතු කළා 5) දැන් මම කැමති අයට අනර්ථ යක් කිරීමට ඔවුන් කටයුතු කරනවා 6) මම කැමති අයට ඉදිරියේදී ඔවුන් අනර්ථ යක් කරාවී 7) පෙරදී මම අකැමති අයගේ අර්ථය පිණිස ඔවුන් කටයුතු කළා 8) මම අකැමති අයට දැන් අර්ථයක් කිරීමට ඔවුන් කටයුතු කරනවා 9) මම අකැමති අයට ඉදිරියේදී, ඔවුන් අර්ථ යක් කරාවී, යයි කෙනෙක් සිතේ අමනාපය ඇතිකර ගනී. 10) කිසි කරුණක් නොමැතිව ද කෙනෙක් අමනාප ඇතිකරගනි- අස්ථානයේ කිපෙයි. ආඝාත පටිවිනයය: ආඝාත පටිවිනය ලෙසින් හඳුන්වා ඇත්තේ, කෙනෙක් පිළබඳව සිතේ යම් අමනාපයක් ඇතිවූ විට එය නැතිකරගන්නා ක්‍රම පිළිවෙලය. ඉහත 1-9 දක්වවූ කරුණු මුල් කරගෙන ඇතිකරගන්නා අමනාපය නැති කරගැනීමට මෙසේ සිත හදාගත යුතුයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “ඒ ගැන කුමක් කරන්නද? (එය මගේ පාලනයෙන් පිටය) එවිට සිතේ ඇති අමනාපය පහවීයයි” 10) අස්ථානයේ නොකිපී සිටීමෙන් අමනාප ඇතිනොවේ එනම්, කිසිවක් ගැන සිතේ අමනාපයක් ඇති නොකර ගෙන වාසය කිරීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6):10 නිපාත, ආකඞඛ වග්ග, 10.2.3.9 ආඝාතවස්තු සූත්‍රය, 10.2.3.10. හා ආඝාතපටිවිනය සූත්‍රය, පි.294, EAN:10: 79.9. Grounds-1 and 2, p.525.
අච
▲ අචේලකස්සප තෙර 1 හා 2 -Achelakassapa Thera 1 &2. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ අචින්ත ධර්මතා: පාලි: අචින්තෙයිය්ය ධම‍්මො - Inconceivable-in calculable matters: සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුට සිතාගත නොහැකි, අවබෝධ කළනොහැකි ධර්ම කරුණු, අචින්ත ධර්ම තාය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 30: “අචින්තිය- අචින්තෙයිය්ය: සිතිය නොහැකි, නොසිතියයුතු කරුණු...”. B. D: p.4: “Acinteyya: That which cannot be or should not be thought-the unthinkable”
▼අචින්ත ධර්මතා හතරක්ය: බුද්ධවිෂය, ධ්‍යාන විෂය (ජානවිෂය), කම්ම විපාක විෂය, ලෝක විෂය. ඒ පිළිබඳව සාමාන්‍යකෙනෙකුට අවබෝධ කරගැනීම පහසුනැත, කෙනෙක් ඒවා සිදුවිය හැකිදේ ද? යයි විමසන්නේ නම් ඒ පුද්ගලයා උමතුවට හෝ ඉච්ඡාභංගත්වයට (frustration) පත්වේ. “ චත‍්තාරිමානි භික‍්ඛවෙ අචින‍්තෙයිය්‍යානි න චින‍්තෙතබ‍්බානි, යානි චින‍්තෙනෙතා උම‍්මාදස‍්ස වීඝාතස‍්සභාගී අස‍්ස... බුද‍්ධවිසයො ... ඣාන විසයො... කම‍්මවිපාකො … ලොකචින‍්තා...” . 1) බුද්ධ විෂය-the domain of the Buddhas: බුදුවරුන්ගේ පිළිවෙත, ආධ්‍යාත්මික බල: සර්වඥතා ඥානය ආදී බුදුවරු සතු විශේෂ බල, ඥාණ ගැන විමසීම. 2) ධ්‍යාන (ජාන) විෂය - the domain of one in jhãna: ජානසමාපත්ති ආදිය පිලිබඳ විමසීම. 3) කම්ම විපාක විෂය: මෙලොව හා පරලොව විඳීමට ඇති කම්ම විපාක විමසීම. 4) ලෝක විෂය (speculation of the world) ලෝකය නිර්මාණයවූ ආකාරය- සත්ත්‍වයන් ඇතිවීම ගැන විමසීම. බලන්න: EAN: note 772, p. 620. සටහන: බුද්ධ විෂය පිලිබඳ විස්තර පිණිස බලන්න: “සුවිසි මහ ගුණය”: රේරුකානේ චන්දවිමල මහානාහිමි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.2.3.7 අචින්තෙයිය්ය සූත්‍රය, පි. 171, EAN:4: 77.7 Inconceivable Matters, p. 178.
▲ අචිරවත අග්ගීවෙස්සන සාමණේර-Samanera Achiravata aggivessana. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ ආචයගාමී ධර්ම- Dhamma that leads to building up: ආචයගාමී ධර්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ධර්මයට අනුකුලනොවන ලෙසින් කටයුතු කිරීමය- වැරදිමග ගැනීමය. බලන්න: අපචයගාමී ධර්ම.
▲ආචාරශීලි බව: පාලි: පටිසනත්‍ථාරො -politeness -paṭisanthāro: ධර්ම යේ ආචාරශීලිබව යනු මිත්‍රබැවින් සිටීම, කරුණාව දැක්වීම, ගරුකිරීම, අනුන්ගේ සුභසාධනය ගැන සැලකීම (friendly welcome, kind reception, honor, goodwill). භික්ෂුව ආචාරශීලිව හැසිරීම ගෞරව ධර්ම යක්ය.එය ආධ්‍යාත්මික මග වඩා ගැනීමට උපකාරීවේ.බලන්න: ගෞරව ධර්ම, අගෞරව ධර්ම, අපරිහානි ධර්ම.
▼ බුදුන් වහන්සේ සංඝයා ආචාරශිලිව වාසය කලයුතුය යි අනුසාසන කර ඇත, යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. ඒ ධර්මතාව සංඝයා එක්ව, ධර්මයේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු ය යි සැරියුත් තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත.මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3):10 සංගිති සූත්‍රය, පි.372 හා 11 දසුත්තරසූත්‍රය,පි.483, EDN:33:Sangīti Sutta: The Chanting To- gether, p.362, & 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲ ආචාරියා අද්භූත ආශ්චර්යමත් ධර්මතා-Wonderful & Marvelous qualities of the Teacher: තථාගතයන් සතු අද්භූත හා ආශ්චර්යමත් (අසිරිමත්) ධර්මතා මෙහි විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: ම.නි:(3) : 3.3.3 ආචාරියා අද්භූත සූත්‍රය, පි. 302, EMN: 123: Wonderful and Marvelous, p. 897.
අජ
▲ අජිත (මානවක) තෙර-Ajitha (manawaka) Thera බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ අජානිය අශ්වයා උපමා-Simile of the Thoroughbred horse 1) මැනවින් පුරුදු පුහුණු කල අජානිය අශ්වයා රාජසේවයට උතුම්වේ. එලෙස දස ධර්ම ය (දසදහම) සහිත මහණ බුදුසසුනේ උතුම්බවට අග්‍රබවට පත්වේ. සටහන්: * දස ධර්මය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: දස අසේඛිය දහමය. මෙය අජානිය අශ්ව උපමා ධම්ම පරියාය බව මෙහි පෙන්වා ඇත. ** මේ සූත්‍රය දේශනා කර ඇත්තේ භද්‍රාලි තෙරුන්ටය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1. මූලාශ්‍රය:ම.නි: (2) 2.2.5 භද්‍රාලි සූත්‍රය, පි.190, EMN: Bhadrali Sutta. 2) රජෙකුගේ අජානිය අශ්වයා වර්න, බල, ජව හා ආරෝහපරිණාහ යන සතර කරුණු නිසා රාජකීය වේ. එම උපමාව යොදාගනිමින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ සංඝගුණ සතරක් ඇති මහණ (අජානිය අශ්වයා මෙන්) සසුනේ ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය, දක්ඛිනෙය්‍ය, අංජලීකරණිය, ලෝකයට අනුත්තර පුණ්‍යකේෂ්ත්‍රය ලෙසින් අග්‍රවන බවය. සතර සංඝගුණ: 1) ශිලසම්පන්නවීම, භික්ෂුව වර්න සම්පන්නවීමය 2) කුසල් දහම් පිලිබඳ ප්‍රධන් විරිය තිබීම භික්ෂුව බල සම්පන්නවීමය 3) චතුසත්‍ය අවබෝධය හා ආසව ක්‍ෂය කිරීම භික්ෂුව ජව සම්පන්නවීමය 4) සිව්පස ලැබීම භික්ෂුව ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න වීමය. සටහන්: * ආහුනෙය්‍ය ආදී ගුණ ආරිය සංඝයා සතු ගුණයන්ය. බලන්න: සංඝ ගුණ.** අංගු. නි: (3) 5 නිපාතයේ:වෙනත් සංඝගුණ පහක් පෙන්වා ඇත: 1) ඍජුබව (අවංකබව) 2) ජවසම්පන්න (සූර වූ) නුවණ තිබීම 3) මෘදුබව 4) ඉවසීම (ක්‍ෂාන්තිය) තිබීම 5) සංවරබව. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 2) 4 නිපාත: 4.6.6. හා 4.7.7 අජානිය සූත්‍ර, පි. 502, EAN:4: 259.6 & 260.7 Thoroughbred, p. 232, අංගු. නි: (3) 5 නිපාත: 5.5.1.3 සූත්‍රය, පි. 422, EAN:5: 203.3 Thoroughbred, p. 304.
▲ අංජලිකරණිය-Anjalikaraniya : අංජලිකරණිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දෙඅත් මුදුනේ තබා නමස්කාර කිරීමය. බෞද්ධයන්, ත්‍රිවිධ රත්නයට, සංඝයාට ගෞරව නමස්කාර කරන්නේ මෙලෙසය.
▲ අජපාල නුගරුක- Ajapaala Nugaruka: සම්බෝධිය ලැබූ බුදුන් වහන්සේ දෙවන සතිය අජපාල නුගරුක මුල ගතකලබව මෙහි දක්වා ඇත. එහිදී පැමිණි බ්‍රාහ්මණයෙක්, “බ්‍රාහ්මණ ධර්මය” ගැන විමසනු ලැබුව, බුදුන්වහන්සේ ඒ පිළිබඳව ඔහුට කළ දේශනාව මෙහි දක්වා ඇත. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:6 .මූලාශ්‍රය: වි.පි: මහාවග්ග 1 : මහාඛන්ධක: 6 අජපාලකථා, පි.84.
▲ අජර-Un-agingඅජර යනු ජරාවට- දිරිමට පත්නොවන බවය. ජරාවෙන් දැදුරු නොවන ධර්මය අජරය, නිවනය යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. සටහන: අජර නිවන හඳුන්වන නමකි. බලන්න: නිවන මූලාශ්‍ර: සංයු.නි (4):අසංඛතසංයුත්තය: 9.2 අජර සූත්‍රය, පි. 684, ESN: 43: Asnkathasamyutta: 14.3 The Taint less, p. 1513.
▲ අජාත -Unborn: අජාත යනු හට නොගත් බවය (හේතු ප්‍රත්‍ය නිසා ඇති නොවූ). මෙය නිවන හඳුන්වන පදයකි. බලන්න: නිවන. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.2.6 අජාත සූත්‍රය, පි. 393.
▲ අජාසත් රජ-King Ajasaththu: බිම්බිසාර රජතුමාගෙන් පසුව මගධයේ අධිපතිවුහ. බලන්න: උපග්‍රන්ථය: 3
▲ අජ්ඣත්ත- Internal: අජ්ඣත්ත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ඇතුලය- සිත අභ්‍යන්තරයය. කෙනෙක්ගේ අභ්‍යන්තරයේ සුවය හෝ දුක ඇතිවීමට හේතුව, පංච උපාදානස්කන්ධය තමාගේ යයි සැලකීම බව මෙහිදී පෙන්වා ඇත. සටහන: අංගු.නි:1 නිපාත: 10 අජ්ඣත්ත වග්ගයේ: අභ්‍යන්තර අර්ථය හා අනර්ථය පිලිබඳ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3): ඛන්ධසංයුත්ත: 1.3.5.1 අජ්ඣත්ත සූත්‍රය, පි. 352, ESN: 22: Kahandasamyutta: 150.1 Internally, p. 1112.
▼ අජ්ඣත්ත ලෙසින් සලකන ඇස, කණ ආදී අභ්‍යන්තර ආයතන 6-සළායතන, අනිච්ච, දුක්ඛ හා අනාත්ම ස්වභාවය ගන්නා බව මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ):සලායතන සංයුත්ත: දේවදහ: 1.14.7, 1.14.8 හා 1.14.9 සූත්‍ර, පි.286, ESN: 35: Salayathnasamyutta: IV Devadaha: 140.7, 141.8 & 142.9 suttas, p.1290.
▲ ආජීවක-Ājīvaka : බුදුන්වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ සිටි මක්ඛලි ගෝසාල නම් ආගමික නායකයාගේ අනුගාමිකයන් ආජීවකයන් ලෙසින් හඳුන්වා ඇත. මක්ඛලි ගෝසාල (Makkhali Gosāla) ඉගැන්වුවේ දැඩි නියතවාදයය(strict determinism). එසේම ඔහු තම අනුගාමිකයන්ට අවධාරණයෙන් පෙන්වා දුන්නේ උග්‍ර තපස් ව්‍රත රැකීම ගැනය. බලන්න: EAN: note 490, p. 606, මක්ඛලි ගෝසාල.
▲ආජීවකබිය-Ajivakabiya :ජිවිතවෘත්තිය පිලිබඳ ඇති බිය මෙසේ හඳුන්වයි. බලන්න: සංග්‍රහවත්ථු බල.
▲ ආජිව පාරිසුද්ධි ශිලය-Ajivaparisuddhi Sila: සංඝයාගේ ආජීවය පිරිසිදුව පවත්වා ගැනීම පිණිස පනවා ඇති ශිලයකි. එනම් මිථ්‍යා ආජීවයෙන් වැලකී සම්මා අජිවය ඇතිව වාසය කිරීමය,මෙය භික්ෂු භික්ෂුණි විනයට ඇතුලත්වේ. බලන්න: ශිලය, සංඝවිනය. ශබ්දකෝෂ: B.D: p.7: “Ajivaparisuddhi Sila: Morality consisting in purification of livelihood, is one of the 4 kinds of perfect morality”.
▲ආජිවාෂ්ටමක ශිලය-Ajivaashtamaka Sila: මාර්ග බ්‍රහ්මචරියාවට අයත් ශිලයක් ලෙසින් පෙන්වා ඇත. ත්‍රිවිධ ආකාර අකුසල-කාය,වාක් හා මනෝ ක්‍රියා වළකාගැනීමට හා මිථ්‍යාඅජීවය පහ කර ගැනීම පිණිස මේ ශිලය සමාදන්වේ. ධර්ම මාර්ගයට පැමිණීම පිණිස සමාදන්විය යුතු ශිලයකි. බලන්න: ශිලය. සටහන්: * බලන්න: සිංහල විසුද්ධිමාර්ගය: 1 පරිච්ඡේදය, පි.60. ** මෙය ආදී බ්‍රහ්මචරියා ශික්ෂාව- ශිලය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: ආදී බ්‍රහ්මචරියා ශික්ෂාව.
අඤ
▲ අඤඤා- Highest knowledge: ධර්මයට අනුව අඤඤා ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ උසස් අවබෝධයය- උතුම් නුවණ ලැබීමය. එනම්, සතරමග ඵල ලැබීමය, අරහත්ඵලය සාක්ෂාත් වීමය. ශබ්දකෝෂ: B.D: page:15: “Aññā: Higest knowledge, refers to the perfect knowledge of Arahant…” සටහන්: * කොණ්ඩඤඤ තෙමෙ චතු සත්‍ය අවබෝධ කල හෙයින් (සෝතාපන්න වූ නිසා) අඤඤා කොණ්ඩඤඤ නම්විය. බලන්න: දීඝ.නි:ධම්මචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය. ** අඤඤා අවබෝධය යන අර්ථයෙන් ධම්මපදයේ මෙසේ දක්වා ඇත: “අඤඤා හි ලාභුපනිසා- අඤඤා නිබ්බානගාමිනි” :ලාභ උපදවන අවබෝධය-පිළිවෙත එකකි, නිවන කරායන පිළිවෙත අනිකකි”. බලන්න: ධම්මපදය:බාලවග්ග: 75 ගාථාව.
▲ අඤ්ඤා කොණඩඤ්ඤ තෙර-Aññākoṇḍañña Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲ අඤ්ඤාන චරියා- Aññā Chariya: චර්යා නානානත්ව ඥාණ 3 න් එකකි. බලන්න: චර්යා නානානත්ව ඥාණ.
▲ අඤ්ඤි ඉන්ද්‍රිය- Aññi indriya :සේඛ පුද්ගලයාට අනඤ්ඤාත-ඤානස්සාමීති ඉන්ද්‍රිය පහළවීමෙන් පසුව අඤ්ඤිඉන්ද්‍රිය (Faculty of highest knowledge) ඇතිවේ. බලන්න: ඉන්ද්‍රිය, අවසාන ඥානය. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.2.3 ඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි. 418.
▲ අඤ්ඤඤාතවින්ද්‍රිය: Final knower: සියලු ආසවයන් ක්‍ෂය කල බවත්, ඒවා නැවත ඇති නොවන බව දන්නා නුවණ. “මගේ විමුක්තිය අක්කුප්ප යයි” අවබෝධය, අඤ්ඤඤාතවින්ද්‍රිය- ප්‍රත්‍යවෙක්ෂාඥානය ඇතිවීමය යි මෙහි දක්වා ඇත. බලන්න: අවසාන ඥානය, ඉන්ද්‍රිය. :මූලාශ්‍රය:ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.2.3 ඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි. 418.
▲ අඤඤාව්‍යාකරණ- Declaration of Final knowledge: අඤඤා ව්‍යාකරණය ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ අරහත්වයට පත්වීම ගැන කරන ප්‍රකාශයය. අඤඤාව්‍යාකරණ 5 ක් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) අනුවණ මෝඩ අය තමන් අරහත්යයි පවසයි 2) ලාමක ඉරිසියාව හා ආශාව ඇති අය තමන් අරහත්යයි පවසයි 3) මනස විකෘතිවිම නිසා තමන් අරහත්යයි පවසයි 4) තමන් ලබාගත් ධර්ම ඵල අධි තක්සේරු කිරීම නිසා තමන් අරහත්යයි පවසයි 5) යහපත් ලෙසින්ම කෙළෙස් මුදාගෙන සත්‍ය ලෙසින්ම තමන් අරහත්යයි පවසයි. බලන්න: රහතන්වහන්සේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3 ): 5 නිපාත: 5.2.5.3 අඤඤාව්‍යාකරණ සූත්‍රය, පි. 212, EAN:5: 93.3 Declaration, p. 272.
▲ අඤඤා විමොක්ඛ- Aññã vimokkha : අඤඤා විමොක්ඛ යනු අවසාන ඥානය ලැබීමෙන් විමුක්තිය සාක්ෂාත් කර ගැනීමය. අරහත්වයට පත්වීමය. බලන්න: අවසාන ඥාණය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි :(1 ): 3 නිපාත: දේවදුතවග්ග: 3.1.4.3 සාරිපුත්‍ර සූත්‍රය, පි. 284, EAN:3: Divine Messengers: 33.3 Sariputta, p.90, සංයු. නි: (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තය: 4.3.3 අඤ්ඤඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි.392, ESN:48: Indriya samyutta: 23.3 The Faculty of Final Knowledge, p. 1938.
අට
▲ අටපැන්: පාලි: අට‍්ඨපානානි- Eight types of drinks: බුදුන් වහන්සේ සංඝයාට කැප- අනුදැන වදාළ පැන් වර්ග 8 ක් වේ: අඹපැන්, දඹ පැන්, ඇට කෙසෙල් පැන්, මස් කෙසෙල් පැන්, මිපැනි, මිදිපැන්, ඕලු පැන්, බොරලළුදමුනු පැන්. එසේම ධාන්‍ය ඵල රස හැර සියලු ඵල රසද, පිසූ පලාකොළ රස හැර දිය මුසු කොට මිරිකාගත් සියලු කොළරස ද මීපුප්රසය හැර සියලු මල්රස ද, උක් රසය- ඉස්ම ද අනුදැන වදාළ සේක: “... අනුජානාමි භික‍්ඛවෙ, අට‍්ඨපානානි: අම‍්භපානං ජම‍්බුපානං මධුපානං මුද‍්දිකපානං සාලූකපානං ඵාරුසකපානං... සබ‍්බං ඵලරසං ඨපෙත්‍වා ධඤ‍්ඤඵලරසං... සබ‍්බං පත‍්තරසං ඨපෙත්‍වා ඩාකරසං... සබ‍්බං පුප‍්ඵරසං ඨපෙත්‍වා මධුකපුප‍්ඵරසං... උච‍්ඡුුරස”: මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහාවග්ග 2- 43, පි.108.
▲ අටපිරිස: පාලි: අට‍්ඨපරිසා-assembly of eight: ධර්ම යේ අටපිරිස ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ වෙතින් දහම අසන දෙව් මිනිස් පිරිසය. තථාගතයන් වහන්සේ දසබල ඥාණයෙන් යුතුව අට පිරිසට දහම් දේශනා කරයි, සිංහ නාදය පවත්වයි, ධම්ම චක්කය පවත්වයි. සටහන: ක්ෂත්‍රිය, බ්‍රාහ්මණ, ගෘහපති, ශ්‍රමණ, චාතුර්මහාරාජික දෙවියෝ, තාවතිංස දෙවියෝ, මාර හා බ්‍රහ්ම ආදීය අට පිරිසය. සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: “සුවිසිමහ ගුණය”: දසබලඥාන, පි.108, රේරුකානේ චන්ද්‍රවිමල මහනාහිමි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත :10.1.3.1 සිංහනාද සූත්‍රය,පි. 90, EAN: 10: 21.1 The Lion, p. 499, දිඝ. නි: (3 ): 10 සංගිති සූත්‍රය,පි 368,EDN: 33: Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▲ අටලෝදහම: පාලි: අට‍්ඨලොකධම‍්මා - eight worldly conditions අටලෝදහම- අෂ්ටලෝක ධර්ම ය, ලෝක ධම්මතාවයකි, ඇතිවී නැතිවී යන දෙයකි. අටලෝදහම : 1-2 ලාභය, අලාභය (gain & loss), 3-4 යස, අයස (fame & disrepute), 5-6 ප්‍රසංසා, නින්දා (praise & blame), 7-8 සැප, දුක (pleasure & pain) යන ධර්මතාවන්ය.
▼ අටලෝදහම ඇතිවී නැතිවී යන ස්වභාවයෙන් යුක්තය: අටලෝදහම ලෝකය අනුව පෙරළේ, ලෝකය අටලෝදහම අනුව පෙරළේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...අට‍්ඨිමෙ භික‍්ඛවෙ, ලොක ධම‍්මා ලොකං අනුපරිවත‍්තනති, ලොකො ච අට‍්ඨලොකධම‍්මෙ අනුපරිවත‍්තනති” . මේ ධම්මතා අනිත්‍යය, ඇතිවී නැතිවීමේ ස්වභාවය දරයි. දහම නොදත් පුහුදුන් මිනිසා -පෘතග්ජන, අටලෝ දහමේ ස්වභාවය නොදත් නිසා ඵලදායක කරුණු ඇතිවූවිට (ලාභය, යසස ආදී) ඒවා කෙරෙහි ඇලි ගැලී යයි. එම ධම්මතා වෙනස්වූවිට (සැප නැතිවී දුක ඇතිවීම වැනි) මහා කම්පාවකට පත්වී දුක් විඳි. ඔහු සසරට බැඳි සිටින කෙනෙකි. එහෙත්, දහම දත් ආරිය ශ්‍රාවකයා, අටලෝදහමේ යථා ස්වරුපය අවබෝධ කර ඇති නිසා ඵල දායක කරුණු ඇතිවූවිට ඒවාට නොඇලේ, ඒවා වෙනස්වූ විට නො සැලේ. ඔහු සසර දුකින් මිදුන කෙනෙකි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: ලෝකධර්-ම සූත්‍ර 1 හා 2, පි. 36, EAN:8: 5.5 & 6.5 World, p. 412.
▼ අටලෝදහම යථා ලෙසින් අවබෝධ කිරීමෙන් දුක අවසන්කරගත හැකිය: අටලෝදහම පිළිබඳව උකටලීනොවී, නොඇලී, ඒ පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලබාගැනීම මගින් මේ ලෝකයේදීම දුක කෙලවර කරගත හැකිවේ: “...අට්ඨසු ධම‍්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ‍්බින්‍දමානො සම්මා විරජ‍්ජමානො සම‍්මාවිමුච‍්චමානො සම්මා පරියන‍්තදස‍්සාවි සම‍්මත්‍ථා භිසමෙච‍්ච දිට‍්ඨෙව ධම‍්මෙ දුක‍්ඛස‍්සන‍්තකරො හොති...”. බලන්න: මහා දසධර්ම ප්‍රශ්න. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: 10.1.3.7. ප්‍රථම මහාපඤ්හ සූත්‍රය, පි. 116, EAN: 10: 27.7 Great Questions -1, p. 503.
▼ අටලෝදහමින් මැඩිගියවිට, සිත නොසැලී, ශෝකනොකර, කෙළෙස් වලට යටනොවී සිටිමට හැකිවීම උතුම්මංගල කරුණක්y. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඛුද්ධකපාඨ: 5 මංගලසූත්‍රය, පි. 34.
▲ අටළොස් ධාතු- 18 elements: ධාතු 18 ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: සය ආයතන , ඒවා අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමුණු 6 හා ඒවායේ සය විඥාන යන්ටය-චක්ඛුවිඥානය ආදීයටය. බලන්න:ධාතු කුසලතාවය. සටහන: සංයු.නි: ධාතුසංයුත්තයේ මේ පිලිබඳ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත.
▲ අටළොස් මූලපද: පාලි: අට‍්ඨාරස මූලපදානි- Eighteen states: අටළොස් මූලපද ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: අකුසල නවපදය (9 unwholesome states) හා කුසල නවපදය (9- wholesome states) .බලන්න: කුසල හා අකුසල. අකුසල නවපද- අකුසල් ඇතිකරණ මුල්: තණ්හා-desire, අවිජ්ජා (අවිද්‍යාව) - ignorance, ලෝභය-greed, දෝෂය (දෝසය)-ill will, මෝහය- delusion හා සුභ සංඥා, සුඛ සංඥා, නිච්ච සංඥා, අත්ත සංඥා යන සතර විපල්ලාසයන්ය. කුසල නවපද - කුසල් ඇතිකරණ මුල්: සමථ, විපස්සනා, අලෝභය, අදෝසය, අමෝහය, අසුභ සංඥා, දුක්ඛ සංඥා, අනිච්ච සංඥා, අනත්ත සංඥා. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: නෙත්තිප්‍රකරණ: උද්දේසවාරය:පි.26.
▲ අටළොස් මනෝපවිචාර- eighteen mental examinations: අටළොස් මනෝපවිචාර යනු සළායතන මගින් අල්වාගන්නා බාහිර අරමුණු පිලිබඳ ඇතිවන සොම්නස, දොම්නස හා උපේක්ඛාව (ත්‍රීවිධවේදනා) පිළිබද 18 ආකාරයකින් විපරම් කිරීමය. බලන්න: මනෝ උපවිචාර. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (3) සළායතන විභඬග සූත්‍රය, පි. 474, EMN: 137- Saḷāyatanavibhanga Sutta- The Exposition of the Sixfold Base, p. 974.
▲ අට සිල්: පාලි: අට‍්ඨිඬගසමන‍්නාගතං සීල - Eight precepts අටසිල්, අෂ්ඨාංගික උපෝසථ ශිලය, උපෝසත අටසිල් -eight factors of uposatha ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. මෙය, ධර්මය අනුගමනය කරන උපාසක උපාසිකාවන් පොහෝය දිනයේ දී සමාදන්වන උතුම් සිලයකි. බලන්න: ශිලය. සටහන: ශ්‍රමණ ජිවිතයට ඇතුලත් වීමේ අදහසින් ගිහිගෙය හැර පන්සලක, ආරණ්‍යයක වාසය කරන අනගාරික හෝ අනාගරිකා පිරිස අටසිල් සමාදන්ව වාසය කරති.
▼ උපොසථ අට සීලය: 1) ප්‍රාණඝාතයෙන් වැළකීම 2) නොදුන්දේ ගැනීමෙන් වැළකීම (අදින්නාදානය- සොරකමින්) 3) අබ්‍රහ්මචරියාවේ හැසිරීමෙන් වැළකීම 4) බොරුකීමෙන් (මුසාවාදය) වැළකීම 5) ප්‍රමාදය ඇතිකරන රහ මෙර ගැනීමෙන් වැළකීම (සුරාපානය) 6) විකාල භෝජන යෙන් වැළකීම 7) නැටුම් ගැයුම් වැයුම් විසුළු දැකුම්, මල් සුවඳ විලවුන්, සැරසිලිකිරීම් ආදියෙන් වැළකීම 8) උස් අසුන් මහා අසුන් භාවිතා කිරීමෙන් වැළකීම. උපෝසත ශිලය යහපත් ලෙස රැකීමෙන් මහත්ඵල මහා ආනිසංස ලැබෙනබවත්, මහත් ලෙසින් බබළන බවද, පැතිරීයන බව ද බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...අට‍්ඨිඬගසමන‍්නාගතො භික‍්ඛවෙ උපොසථො උපවුත්‍ථො භික‍්ඛවෙ මහප‍්ඵලො හොති මහානිසංසො මහාජුතිකො මහාවිප‍්ඵාරො”. මහාරාජ්‍යයන්ට අධිපති මහා රජවරුන් ගේ යසඉසුරු, උපොසථ ශිලය නිසා ලැබෙන අනිසස් වලින් 16න් එක කොටසකටත් වඩා වටින්නේ නැත. දිව්‍ය සැපය හා සසඳනවිට රජ සැප දිළිඳුය. ශීලයේ බැබලීම, හිරු සඳු ගේ ආලෝකයට වඩා මහත්ය, සියලු රන් රුවන් වලට වඩා සිල්රැකිම අනගිය, උපෝසථ ශිලය පරිපුර්ණ කරගැනීම දෙව්ලොව සැප ලැබීමට හේතුවේ. මෙහිදී උපෝසථ අටසිලය මෙසේ වර්ණනා කර ඇත: “පරපණ නොනසා, සොරකම් නොකර, - රහමෙර ඉවතලා, මුසාබස් දුරුකර, මෙවුන්දම වලකා රෑ බොජුන් ඉවතලා, - නැටුම් ගැයුම් නොබලා මල් සුවඳ නොගල්වා, මහා අසුන් උස් අසුන් නොමගෙන,- රැකිය යුතුවේ උපෝසත ශිලය,දුකනිමාකර සැප දෙන ශිලය. සඳ තරු හිරු ගේ ආලෝකය-ලොවේ මුතු මැණික් ආදියට, සමකල නොහැකිය ඒ දේ- බුදුන් වදාළ අනගි ශිලයට. එම කරුණු සිහිපත්කර-සිල්වත් අය හැමදෙන බොහෝ පින් ලබා දෙන- දෙව්ලොව සැප ගෙනදෙන රකිනු මැනවින් උපෝසථ ශිලය”. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත:8.1.5.1හා 8.1.5.2. අට්ඨාන්ඝ උපෝසථ සූත්‍ර, පි.196, EAN: 8:41.1. In Brief & 42.2. In detail, p. 434.
▼ යහපත් ලෙස අටසිල් රැකිම, දෙවි මිනිසුන් සහිත ලෝක සත්වයන්ගේ දිගුකාලීන හිත සුව පිණිස, සැප පිණිස පවතින බව පෙන්වාදුන් බුදුන් වහන්සේ, සල්ගස් උපමාව දක්වමින් මෙසේ වදාළහ: “...මේ සල් ගස් වලට සිතක් ඇතිව, උපෝසථ අටසිල් යහපත් ලෙසින් රැකීමට නියම කරගන්නේ නම් එය, මේ ගස් වලට දිගුකලක් හිත සුව පිණිස වේ. එසේනම්, (අටසිල් ගැනීමෙන් මිනිසුන්ට වන යහපත ගැන) මිනිසුන් ගැන කවර කතාද.” . “...ඉමෙ චෙපි වාසෙට්ඨ, මහාසාලා අට‍්ඨිඬගසමන‍්නාගතං උපොසථං උපවසෙය්‍යුං. ඉමෙසම‍්පිස‍්ස මහාසාලානං දීඝරත‍්තං හිතාය සුඛාය. කො පන වාදො මනුස‍්ස භූතස‍්සාති” .සටහන: මේ සූත්‍රය, වාසෙට්ඨ උපාසකට දේශනා කරඇත. බලන්න: උපග්‍රන්ථ:3,5. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත:8.1.5.4. වාසෙට්ඨ උපෝසථ සූත්‍රය, පි.212. EAN: 8: 44.4 Vāseṭṭha p. 434.
▼ ශාක්‍යයන් උපෝසථ අටසිල් සමාදන් වෙන්නේද? යයි බුදුන් වහහන්සේ ඇසු පැණයකට, පිළිතුරු ලෙසින් ඔවුන් පැවසුවේ සමහර අවස්ථාවල අටසිල් සමාදන්වන බවත්, සමහර අවස්ථාවල එසේ නොකරණ බවත්ය. ඒ පිළිබඳව බුදුන් වහන්සේ මෙසේ ශාක්‍යයන්ට උපදෙස් වදාළහ: “දුක හා මරණ යන උපද්‍රව නිසා අන්තරායට පත් මේ ජිවිතයේ උපෝසථ අටසිල් සමහර දිනවල සමාදන්වීම, සමහර දිනවල සමාදන් නොවීම, ඔබට අලාභයකි, නපුරුට හේතුවන කරුණකි”. “...තෙසං වො සක්‍යා අලාභා, තෙසං දුල‍්ලද‍්ධං, යෙ තුම‍්හෙ එවං සොකසභයෙ ජිවිතෙ මරණ සභයෙ ජීවිතෙ අප‍්පෙකදා අට‍්ඨිඬග සමන‍්නාගතං උපොසථං උපවසථ, අප‍්පෙකදා න උපවසථ...” බුදුන් වහන්සේගේ උපදේශ පිළිගත් ශාක්‍යයන් එදින සිට උපෝසථ සීලය සමාදන්වන බවට ප්‍රතිඥා දුන්හ. සටහන: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.1.5.3.විසාඛා උපෝසථ සූත්‍රය, පි.208 හා 8.1.5.5. බොජ්ඣා උපෝසථ සූත්‍රය, පි. 214, EAN: 8: 43.3.1. Visākha, and 45.5. Bojjhā, p. 436: උපෝසථ සීලය සමාදන්වීමේ යහපත් විපාක පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත:10.1.5.6. ශාක්‍ය සූත්‍රය, පි. 176, EAN: 10:46.6. Sakyans, p.511.
▲ අට්ඨඅංගික පුද්ගල එක්වීම- 8 elements that unite people: අට්ඨඅංගික පුද්ගල එක්වීම ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ සමාන අදහස් ඇති පුද්ගලයෝ එක්ව සැසඳියන බවය. මිථ්‍යා දිට්ඨි ඇති අය, මිථ්‍යා දිට්ඨි ඇති අය හා ගැලපි වාසය කරයි. එලෙස: මිථ්‍යාසංකල්ප-මිථ්‍යා සමාධිය දක්වා ඒ ඒ අංග අනුව සමාන අදහස් ඇත්තෝ එක්ව සිටි. එසේම, සම්මා දිට්ඨිය-සම්මා සමාධිය ආදී අංග ඇති අය එක්ව සැසඳි වාසය කරති. සටහන්: * මිථ්‍යා මගේ අංග අට හා සම්මා මගේ අංග අට මෙහිදී පෙන්වා ඇත. ** එසේ අදහස් අනුව ගැලපි වාසය කිරීම අයහපත් හෝ යහපත් කම්ම විපාක ඇතිවීමට බලපායි. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: ධාතුසංයුත්ත:කම්මපථවග්ග:2.3.6 අට්ඨඅංගික සූත්‍රය,පි. 284.
▲ අට්ඨ ධම්ම-Eight Dhammas: රාගය යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කරගැනීම පිණිස අට්ඨ ධම්ම වැඩිය යුතුය යි මෙහි පෙන්වා ඇත. අට්ඨ ධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආරියඅටමගය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: සාමඤඤවග්ග:8.11.1 අට්ඨමග්ග සූත්‍රය, පි.384.
▲ අට්ඨපුරුෂ පුද්ගලයෝ: පාලි: අට‍්ඨපුරිසපුග‍්ගලා - Eight persons අට්ඨපුරුෂ පුද්ගලයෝ (අෂ්ඨ පුරිස) ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, කරුණු 8ක් සාක්ෂාත් කරගත් බුදුන් වහන්සේගේ ශ්‍රාවක පිරිසය (භික්ෂු හා භික්ෂුණි සංඝයාය). එනම්, සෝතාපන්න මග හා ඵලය, සකදාගාමි මග හා ඵලය, අනාගාමි මග හා ඵලය, අරහත් මග හා ඵලය (සතරමග ඵල) . එම ආරිය සංඝයා:ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය,දක්ඛිණෙය්‍ය, අංජලීකරණෙය්‍ය, ලෝකයාට අනුත්තර පුණ්‍යකෙතක් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. සතර මගඵල ඇති එම සංඝයා, ඍජුය, ප්‍රඥා, ශීල හා සමාධියෙන් යුක්තය. පින් ලබාගැනීමට කැමති අයට පින් කෙතකි- එම සංඝයාට පිළිගන්වන දාන ආදිය නිසා, දායකයන්ට මහත්ඵලලැබේ. බලන්න: සංඝගුණ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.2.6.9 හා8.2.6.10 අට්ඨපුග්ගල සූත්‍ර, පි. 276, EAN: 8: 59.9 & 60. 10 suttas, p. 443.
▲අට්ඨකනුවර දසමගහපති-householder Dasama of Aṭṭhakanāgara බලන්න: උපග්‍රන්ථය:3.
▲ අට්ඨිනං නගරං-The city of bones: මේ කය-ශරීරය: ජරාව, මරණය, මානය, මකුබව ඇති, මස් ලේ ගැල්වුන ඇට වලින් සැදුන නගරයකට උපමා කර ඇත. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5.
“අට්ඨිනං නගරං කතං - මංසලෝහිත ලේපනං
යත්ථ ජරා ච මච්චු ච - මානෝ මක්ඛෝ ච ඕහිතෝ”
මූලාශ්‍රය: ධම්ම පදය: ජරා වග්ගය: 150 ගාථාව.
▲ අට්ඨ විමොක්ඛ-eight liberations
අට්ඨ විමොක්ඛ යනු විමුක්තිය ලබා ගැනීමට උපකාරීවන සමාපත්ති අටය. බලන්න: අෂ්ඨ විමොක්ක
▲ අට්ඨික සංඥා භාවනාව-meditation on perception of a skeleton
අට්ඨික සංඥා භාවනාව යනු ඇටසැකිල්ල අරමුණුකොට වඩන භාවනාවය. බලන්න: භාවනා. සටහන: දීඝ.නි. හා ම.නි: සතිපට්ඨාන සූත්‍රයන්හි මේ පිළිබඳව විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත.
▲ අට්ඨික සංඥාව: පාලි: අට‍්ඨිකසඤ‍්ඤා -perception of a skeleton
අට්ඨික සංඥාව යනු ඇටසැකිල්ල අරමුණුකොට වඩන සංඥාවය. කයේ අසුභය පෙන්වන දසසංඥා වලින් එකකි: ඇට සැකිල්ල අරමුණුකොට භාවනා කිරීම, විදසුන් නුවණ වඩාගැනීමට මගකි, නිවන පිණිස පවතී. බලන්න: ගිරිමානන්ද සූත්‍රය.
▲ අට්ඨ අභිභායතන-8 abhibhāyatana: කසිණ අරමුණු කරගෙන ඇතිකරගන්නා අට විධි සමාපත්තින්ය. බලන්න: අභිභායතන
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: 8.2.7.5 අභිභායතන සූත්‍රය, පි. 299, EAN: 8: 8.65. Overcoming, p. 446.
▼ රාගයේ අභිජානය- රාගය යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කරගැනීම පිණිස, අට්ඨ අභිභායතන සමාපත්ති වැඩිය යුතුබව මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: සාමඤඤවග්ග:8.11.2 අට්ඨ අභිභායතන සූත්‍රය, පි.384.
▲ අට්ඨසත ධම්මපරියාය- Dhamma exposition of 108 themes
අට්ඨසත ධම්මපරියාය ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ 108 ක්වූ වේදනා පිලිබඳ වූ දහම් න්‍යාය ගැනය: 1) වේදනා: කායික හා මානසික 2) වේදනා තුන: සුඛ, දුඛ හා මධ්‍යස්ත 3) වේදනා පහ: සොම්නස, දුක, ප්‍රීතිය, දොම්නස, උපේක්ඛා 4) වේදනා සය: සළායතන නිසා ඇතිවන- ඇස, කණ ආදී... 5) වේදනා18: ප්‍රීති වේදනා 6, දොම්නස් වේදනා 6, උපේක්ඛා වේදනා සය 6) වේදනා 36: පස්කම් සෝමනස්ස වේදනා 6, නෙක්ඛම්ම සෝමනස්ස වේදනා සය, පස්කම් දෝමනස්ස වේදනා 6, නෙක්ඛම්ම දෝමනස්ස වේදනා 6 , පස්කම් උපේක්ඛා වේදනා 6, නෙක්ඛම්ම උපේක්ඛා වේදනා 6. 7) වේදනා 108: වේදනා 36, අතීත, අනාගත, වර්තමාන ලෙසින් ගැනීම. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4): සළායතන වග්ග: වේදනා සංයුත්ත: 2.3.2 අට්ඨසත ධම්ම පරියාය සූත්‍රය, පි. 464, ESN: 36: Vedanasamyutta: 22.2 The theme of 108, p. 1359.
▲ ඇටගොඩ-Heap of bones: ඇටගොඩ (අට්ඨිපුඤජ) ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දිගු සසරේ, ඉපදී මැරී යළි ඉපදී හැසිරෙන එක පුද්ගලයෙක් ගේ ඇට, එක් කපයක් තුල (ඒ, ඒ උපත හා මරණයට පැමිණීම නිසා) වේපුල්ල පව්ව ලෙසින් විශාල යයි මේ උපමාව දක්වමින් බුදුන් වහන්සේ වදාළහ . කෙනෙක්, ආරිය සත්‍ය දකින්නේනම් ඔහුට සසර ගමන අවසන් කලහැකිය. බලන්න: වෙපුල්ල පව්ව, සසර,උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 1.3.4 අට්ඨිපුඤජ සූත්‍රය, පි.370, සංයු.නි:(2) නිදානවග්ග: අනමතග්ග සංයුත්ත: දුග්ගතවග්ග: 3.2.10 වෙපුල්ල පබ්බත සූත්‍රය, පි.314.
අත
▲ අතපනීය ධර්මය - untormenting Dhamma :අතපනීය ධර්මය යනු පීඩා හිරිහැර නැති ධර්මතාය, පසුතැවිල්ල ඇති නොකරන කරුණුය, කුසල දහමය. මේවා මගින් තමාට හෝ අන්අයට පීඩා තැවීම් සිදු නොවේ. මේ දහම විමුක්තිය ලබා දෙන සම්මා දිට්ඨිය ඇතුළු මග ගැනීමය. බලන්න: තපනීය ධර්මය . මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6): 10 නිපාත: සාධු වග්ග, 10.3.4.8 තපනීය සූත්‍රය, පි.472, EAN: 10: 135.2 Good: p.548.
▼ අතපණිය ධර්මය ත්‍රිවිධ සුචරිතයේ යෙදීමය 1) කෙනෙක් කායික සුචරිතයේ යෙදේ එසේම, කායික දුෂ්චරිතයෙන් වෙන්ව සිටි. 2) කෙනෙක් වාචික සුචරිතයේ යෙදේ එසේම, වාචික දුෂ්චරිතයෙන් වෙන්ව සිටි. 3) කෙනෙක් මනසින් සුචරිතයේ යෙදේ එසේම, මනසින් දුශ්චරිතය නො කරයි. තමන් එලෙස ත්‍රිවිධ සුචරිතයේ යෙදුන බවද ,ත්‍රිවිධ දුෂ්චරිතය දුරු කලබව සිතන ඔහු නො තැවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: 2.1.1.4 අතපණිය සූත්‍රය, පි. 136, EAN: 2: 3.3 Not Causing Torment, p. 56, ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.1.4 අතපනිය සූත්‍රය, පි.380.
▲ අතප්ප දේව- Atappa devas : අතප්ප දේව යනු අනාගාමි උතුමන් පහළවන සුද්ධාවාසයකි. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක, අනාගාමි.
▲ අතවැසියා- Attendant :භික්ෂුවකගේ උපස්ථායකයා, අතවැසියාය. අතවැසි මහණ කෙනෙක් තුල තිබිය යුතු ගුණ 5 කි: 1) ආචාර්ය වරයා කෙරහි අධිකවූ ප්‍රේමයක් ඇති 2) අධිකවූ පැහැදීමක් ඇති 3) අධිකවූ ලජ්ජාවක් ඇති 4) අධිකවූ ගෞරවය ඇති 5) අධිකවූ මයිත්‍රීය ඇති අතවැසි තෙමේ බැහැර කරන්නට සුදුසු නොවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මුලාශ්‍රය: වින.පි : මහාවග්ග පාලිය-1, පි, 232.
▲ අතිනිවාස- Residing too long: අතිනිවාස ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සංඝයා දීගු කාලයක් එකම ස්ථානයක වාසය කිරීමය. එමනිසා, දහම් මග වඩා ගැනීමට අනතුරුදායක කරුණු ඇතිවේ: බොහෝ ද්‍රව්‍යමය දේ හා බෙහෙත් ආදිය එකතුකිරිම, එම ස්ථානය පිලිබඳ බොහෝ වැඩ කටයුතු කිරීමට යොමුවීම, ගිහි පැවිදි පිරිස සමග අයහපත් ලෙසින් සම්බන්ධ පවත්වාගැනීම, එම ස්ථානයෙන් පිටව යන්නේ නම් ඒ ගැන සිතේ බලපෑමක් ඇතිවීම. එසේම ආවාසය පිලිබඳ, පවුල්- කුලයන් පිලිබඳ, ලැබන ලාභ පිලිබඳ, ලැබෙන ප්‍රසංසා පිළිබඳව, ධර්-මය පිළිබඳව සිතේ තණ්හාව- මසුරුකම ඇතිවේ. එමනිසා, යම්තැනක සුදුසු කාලයක් පමණක් වාසය කිරීම යහපත් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: 5.5.3.3. හා 5.5.3.4 අතිනිවාස සූත්‍ර, පි. 440, EAN: 5: 223. 4 & 224.4 suttas, p. 307.
▲ අතීත බුදුවරු- Buddhas of the Past :ගෞතම බුදුන් වහන්සේට පෙර වැඩසිටි සම්මා සම්බුදුවරුන් පිළිබඳව විස්තර පිණිස බලන්න: ඛු.නි: බුද්ධවංශ හා චරියා පිටකය.
▼ බුදුන් වහන්සේ සංඝයාට, තමන් වහන්සේට පෙර වැඩසිටි බුදුවරු (91 කල්පයක් තුල): විපස්සි, සිඛි, වෙස්සභු, කකුසන්ධ, කෝණාගමන, හා කාශ්‍යප සම්මා සම්බුදුවරයන් පිලිබඳ වදාළ විස්තර මේ සූත්‍රයේ දැක්වේ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): 1.මහාපදාන සූත්‍රය, 4 ඡෙදය, පි. 18, EDN: 14 Mahâpadāna Sutta, p. 150.
▼ පටිච්චසමුප්පාදය ධර්මය ඇතිවීම හා නැතිවීම මනාලෙස අවබෝධ කරගැනීමෙන් තමන්වහන්සේ ද පෙර බුදුවරු වහන්සේලාද සම්බෝධිය ලැබූ බව, බුදුන් වහන්සේ මෙහිදී විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2 ): නිදානවග්ග: බුද්ධවගග සූත්‍ර 1.1.4 සිට 1.1.10, පි.30-37, ESN: 12: Nidanasamyutta: The Buddhas: Sutta 4.4.to 1-.10, p. 614-620.
▼ ගෞතම බුදුන් වහන්සේ ඇතුළු, පෙර වැඩ සිටි බුදුවරු 25 ක් පිලිබඳ විස්තර: “චතුරාසංඛකල්පලක්ෂයක් මුළුල්ලෙහි ඒ ඒ අවස්ථායෙහි සම්‍යක් සම්බෝධි සමධිගම කළ දීපංකර තථාගතයන් වහන්සේ පටන් කොට අප ගෞතම තථාගතයන් වහන්සේ තාක් පස්විසි බුදු කෙනෙකුන් වහන්සේගේ ප්‍රවේණි විස්තරකථාව ‘බුද්ධවංස’ නම් වෙයි”. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: බුද්ධවංස පාලි : සංඥාපනය, පි. 12.
▲ අතිමානය- Superiority conceit: අතිමානය යනු තමා උසස් යයි සිතීමය. අකුසලයකි. බලන්න: මාන.
▲ අත්ත-Self: අත්ත යනු තමායන හැඟීමය, පංච උපාදානස්කන්ධය තමායයි සලකිමය. බලන්න: ආත්මය,සක්කායදිට්ඨිය.
▲ අත්තවාදී උපාදාන -clinging to the personality belief උපාදානයකි, ආත්මයක් ඇතැයි සැලකීම- සක්කායදිට්ඨියය. බලන්න: ආත්ම,උපාදාන.
▲ අත්තන්තප පුද්ගල-Attanthapa pudgala :මොහු තමාට වද හිංසා පමුණුවා ගැනීමේ පිළිවෙත අනුගමනය කරයි. බලන්න:පුද්ගලයෝ සිව් වර්ගය.
▲ අත්තන්තප-පරන්තප පුද්ගල-Attanthapa- Paranthapa pudgala තමාටද, අනුන්ටද වද හිංසා කිරිමේ පිළිවෙත අනුගමනය කරයි. බලන්න:පුද්ගලයෝ සිව් වර්ගය.
▲ අත්ත දීප- Attha Dipa : තමා දීපයක් ලෙසින් ගෙන (දීපය උපමාව) සැලකීම මෙහිදී අදහස් කෙරේ. මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රයේදී බුදුන් වහන්සේගේ අනුසාසනය වුවේ, අනුන්ගෙ පිහිට ගැන නොබලා, තමන් දීපයක් ලෙසින් සලකා ගෙන, විමුක්තිය පිණිස සතර සතිපට්ඨානය පුහුණු කලයුතු බවය.බලන්න: දීපය, උපග්‍රන්ථ:5,6
▲ අත්තවාද පටිසංයුත්ත දිට්ඨිය- Aththavada patisanyuttha ditthi අත්තවාද පටිසංයුත්ත දිට්ඨිය (ආත්මානු දිට්ඨිය) එනම්, අස්සුත පෘතග්ජන (දහම නො ඇසු පුද්ගලයා) රූපය ආදිවූ පංචස්කන්ධයන් ආත්මය ලෙසින් සැලකීමය. මෙහි, ඒ ගැන විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි:පටිසම්භිදා 1 : දිට්ඨි:13: අත්තවාද පටිසංයුත්ත දිට්ඨිය, පි.320.
▼ මෙය අත්තානුදිට්ඨිය -ආත්ම දිට්ඨිය-සත්කාය දිට්ඨිය, ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. තමාගේ යයි අල්වා ගැනීම ඇතිවන්නේ රූප, වේදනා... ආදීලෙසින් පංචඋපාදානස්කන්ධය උපාදාන කරගැනීමෙන්ය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3): ඛන්ධසංයුත්ත: දිට්ඨිවග්ග: 1.3.5.3 සො අත්තා සූත්‍රය, පි. 354, ESN: 22: Khandasamyutta: 156.7 View of self, p. 1115.
▼ ආත්ම දිට්ඨිය පහකර ගැනීම (Abandoning the view of self) ඇස ද රූපයද, කණද ශබ්දයද ආදීවූ අභ්‍යන්තර හා බාහිර ආයතන යන්හි අනිච්ච බව, දුකබව, අනාත්ම බව ( ත්රිලක්ෂණය) අවබෝධ කර ගැනීමෙන් ආත්ම දිට්ඨිය පහකර ගත හැකිය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4): සළායතනවග්ග: වේදනා සංයුත්ත: 1.6.12 අත්තානු දිට්ඨි පහාන සූත්‍රය, 320, ESN: 36: Vedanasamyutta: 167.12 Abandoning the View of Self, p. 1300.
▼ මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ, ආත්මානු දිට්ඨිය පහ කරගැනීම පිණිස අනාත්ම සංඥාව වැඩිය යුතු බවය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.6 සූත්‍රය, පි.284.
▲ අත්තකිලමතානු යෝගය: පාලි: අත‍්තකිලමථානුයොගො- pursuit of self-mortification: අත්තකිලමතානු යෝගය යනු කයට පීඩාදෙමින් කරන තපස් ව්‍රතයකි. ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස අත් හැරදැමිය යුතු එක් අන්තයක් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: සංයු.නි: ධම්මචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය.
▲ අත්ත සංඥාව-Perception of ego: අනාත්ම දේ ආත්මය සේ ගැනීම, අත්තසංඥාවය, මෙය විපල්ලාසයකි. බලන්න: සතර විපල්ලාස.
▲ අත්තරක්ඛිත- Self-Protected: අත්තරක්ඛිත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තමා විසින් තමාව ආරක්ෂා කර ගැනීමය. ත්‍රිවිධ සුචරිතයෙන් වාසය කිරිමෙන් අත්තරක්ඛිතය සිදුවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. සටහන: ධම්මපද: 12 අත්තවග්ගයේ- තමාට, තමා ප්‍රිය වේ නම්, තමා රැකගත යුතුය යි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග: කෝසල සංයුත්ත: 3.1.5 අත්තරක්ඛිත සූත්‍රය, පි. 162, ESN: 3: Kosalasamyutta: 5.5. Self-Protected, p. 223.
▲ අත්තවධ-own downfall :අත්තවධ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කෙනෙක්, කරන අයහපත් කටයුතු නිසා තම විනාශය ඇතිකර ගැනීමය. විශේෂයෙන්, ලාභ සත්කාර සම්මාන නිසා සංඝයා විපතට පත්වෙන අන්දම මේ සංයුත්තයේ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. සටහන: මේ සූත්‍රය දේශනා කර ඇත්තේ දේවදත්ත භික්ෂුව, සංඝභේදය ඇතිකර, බුදු සසුනෙන් නික්මීම හේතු කොටගෙනය.මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: ( 2): නිදානවග්ග: ලාභසත්කාරසංයුත්ත: 5.4.1 සංඝභේද සූත්‍රය, පි. 388, ESN: 17: Labasathkarasamyutta: 35.5. Sutta, p. 862.
▲ අත්ත සම්පදා- Accomplishment in self :අත්ත සම්පදා ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, චිත්ත සමෘද්ධියය- සම්පන්න චිත්තය- දියුණුවූ සිතය. (completeness of mind). අත්ත සම්පදා ඇතිවිට, ආරිය අටමග ඇතිකර ගත හැකිය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-1): මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත: 1.6.4 අත්තසූත්‍රය, පි. 80, ESN: 45: Maggasamyutta: 50.2 Sutta, p. 1654.
▲ අත්තහිත- Aththahitha :අත්තහිත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තමාගේ සුභසාධනය පිණිස කටයුතු කිරීමය. මෙහිදී තමාටද අනුන්ටද හිත පිණිස කටයුතු කරන පුද්ගලයන් ගැන විස්තර දක්වා ඇත. බලන්න: පරහිත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: අසුරවග්ග:4.2.5.8 අත්තහිත සූත්‍රය, පි.210.
▼ කෙනෙක්, තමන් ශිල, සමාධි, ප්‍රඥා, විමුක්ති හා විමුක්තිඥානදර්ශනය සම්පන්න නම් ඔහු, තමාගේ අර්ථය පිණිස කටයුතු කර ඇත. එහෙත් ඔහු අන්‍යයන් ඒ ගුණයන්හි සමාදන් කිරීමට කටයතු නොකරන්නේ නම් ඔහු පරහිත පිණිස කටයුතු නොකරයි, එසේම එමගුණ තමන් තුළ නො මැතිනම් ඔහු තම අර්ථය සලකාගෙන නැත.එහෙත් ඔහු අනුන් එම ගුණයන්හි සමාදන් කිරීමට කටයුතු කරයි. එහෙත්, එම කරුණු දෙකම සහිත පුද්ගලයා තමාටද අනුන්ටද යහපත ඇතිකරයි. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (3) 5 නිපාත:බලවග්ග: අත්තහිත සූත්‍ර, පි.44.
▲ අත්තුපනායික ධම්මපරියාය- Dhamma exposition applicable to oneself : ගිහියන්හට, ගිගිගෙයි වාසය කරමින් යහපත් ජිවිතයක් පවත්වා ගැනීම පිණිස බුදුන් වහන්සේ වදාළ උපදේශ, අත්තුපනායික ධම්ම පරියාය-තමා විසින්ම යොදාගත හැකි දහම් ප්‍රතිපදාවය ලෙසින් මෙහි දක්වා ඇත ( තමා එලවා දැක්වීම ඇති දහම් නියාමය). තමාට මෙන්ම අන්‍යන්ට ප්‍රියමනාප ලෙසින් ජීවිතය ගෙනයාම පිණිස නුවණින් කටයුතු කිරීමය. එලෙස කටයුතු කරන්නේ කෙසේද? 1. තමන් කාය, වචී හා මනෝ යන තුන්දොරින් යහපත් ලෙසින් ක්‍රියා කිරීම 2. එලෙස ක්‍රියා කිරීමට අනුන් සමාදන් කරවා ගැනීම 3. තුන් දොරින් යහපත් ක්‍රියා කිරිමේ ගුණ පැවසිම.මෙය ත්‍රිකොටිපාරිශුද්ධය (තුන් ආකාරයකින්ම පිරිසිදු වීම) ලෙසින් පෙන්වා ඇත. එය සත්ධර්මය සහිත වීමය: 1) ප්‍රාණඝාතය 2) සොරකම 3) කාමයෙහි වරදවා හැසිරීම 4) මුසාවාදා 5) පිශුනාවාචා 6) පරුෂාවාචා 7) සම්ප්‍රප්ඵලාපා යන අකුසල් ත්‍රිකොටි පාරිශුද්ධය සහිතව නොකිරිමය. එම පටිපදාව එලෙස පවත්වාගෙන යෑමට ගුණ 4ක් තිබිය යුතුය: බුද්ධ, ධම්ම හා සංඝ ගුණ විශ්වාසී ලෙසින් පිළිගැනීම, හා ආරිය කාන්ත ශිලය තිබීම. එම කරුණු සම්පුර්න කරගත් විට: සත්ධර්මය හා සතරගුණ, ඇති ඒ ආරිය ශ්‍රාවකයාට තමන් ගැන මෙසේ පැවසිය හැකිය යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: “මම සතර අපාය, දුගතිය... අවසන් කර ඇත්තෙමි, මම සෝතාපන්නවෙමි, මගේ මාර්ගය-විමුක්තිය නියතය”. සටහන්: * මේ දේශනාව අසා, සතුටුවූ, වේළුද්වාර බමුණුගමේ වැසියන් බුදුන් සරණ ගියෝය. ** Having related it to oneself, it is to be applied to others. As it is said: “What is displeasing and disagreeable to me is displeasing and disagreeable to the other too. “What follows are the first seven of the ten courses of wholesome action, each practiced in three ways: by observing them oneself, by enjoining others to observe them, and by speaking in their praise. බලන්න: ESN:note:328, p. 2427. මූලාශ්‍ර: සංයු. නි: (5-2) මහාවග්ග: සොතාපත්තිසංයුත්ත:වේලුද්වාර සූත්‍රය, පි.178, ESN: Sothapaththi Samyuththa:7.7 The people of Bamboo Gate p. 2191.
▲ අත්ථදස්සි බුදුන් -The Buddha Arthadarshi :ගෝතම බුදුන්වහන්සේට පෙර පහළවූ, අත්ථදස්සි බුදුන් වහන්සේ සම්බෝධිය ලැබීම පිලිබඳ විස්තර මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: බුද්ධවංස පාලි: 14 අත්ථදර්ශි බුද්ධවංසය, පි.180.
▲ අත්‍යන්ත බ්‍රහ්මචාරි- ultimate consummation : අත්‍යන්ත බ්‍රහ්මචාරි ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මාර්ග බ්‍රහ්මචරියාව ධම්මතා 3 ක් සහිතව සපුරාගත් රහතන්වහන්සේය: 1) අසේඛ ශිලය 2) අසේඛ සමාධිය 3) අසේඛ ප්‍රඥාව. සටහන: රහතන්වහන්සේ ‘අසේඛ’ ලෙසින් හඳුන්වන්නේ පුහුනුව-සේඛබව අවසන් කර ඇති නිසාය. බලන්න: අසේඛ මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1): 3 නිපාත:3.3.4.11 සූත්‍රය, පි. 562.
▼ අත්‍යන්ත බ්‍රහ්මචාරි වීමට හේතුවන වෙනත් ධම්මතා 3 කි: 1) ඍද්ධි ප්‍රාතිහාර්ය 2) ආදේශනාප්‍රාතිහාර්ය 3) අනුශාසනියප්‍රාතිහාර්ය. බලන්න: ප්‍රාතිහාර්ය මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (1): 3 නිපාත:3.3.4.12 සූත්‍රය, පි. 564.
▼ අත්‍යන්ත බ්‍රහ්මචාරි වීමට හේතුවන වෙනත් ධම්මතා 3 කි: 1) සම්මාදිට්ඨිය 2) සම්මාඥානය 3) සම්මාවිමුක්තිය. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (1): 3 නිපාත:3.3.4.13 සූත්‍ර, පි. 564.
▲ ආත්මය- self : ආත්මය- අත්ත යනු තමා යයි කෙනෙක් ඇතැයි ගැනීමය. බුදු දහමේ මුලික ඉගැන්විමවූ අනාත්මබවට විරුද්ධ පිළිගැනීම නම් ආත්මවාදය ය. එනම්, තමාට පාලනය කළහැකි දෙයක් ඇතිබව පිළිගැනීමය. සාමාන්‍ය ලෝකයා තමාගේ කය හා සිතට බාහිරව ඇති බලයක් ආත්මය ලෙසින් සලකයි. පටිච්චසමුප්පාද දහමට අනුව, මේ සිත හා කය - පංච උපාදානස්කන්ධයම හේතු ඵල අනුව සිදුවන ක්‍රියාවලියක් පමණි. බලන්න: අනාත්ම, පටිච්චසමුප්පාදය, අනත්ත ලක්ඛණ සූත්‍රය.
▼ ලෝකයා ආත්මය විස්තර කරන ආකාරය : 1) ලෝකයා ආත්මය ගැන ආකාර 4 කින් විස්තර කරනබව (පනවන බව) බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: a) මගේ ආත්මය වනාහි රූපීවූ සීමිතදෙයකි- රූපී මෙ පරිත‍්තො අත්තා- My self is material and limited b) මගේ ආත්මය වනාහි රූපිවූ අසීමිතදෙයකි- රූපී මෙ අනන‍්තො අත්තා- My self is material and unlimited c) මගේ ආත්මය වනාහි අරූපවූ සීමිතදෙයකි- අරූපිං මෙ පරිත‍්තො අත්තා- My self is immaterial and limited d) මගේ ආත්මය වනාහි අරූපවූ අසීමිතදෙයකි- අරූපි මෙ අනන‍්තො අත්තා - My self is immaterial and unlimited. 2) ආත්මයක් නො පනවන අය ඉහතකී ආකාර 4 පිළිනොගනී. 3) ඇතැම්අය, ආකාර 3 කින් වේදනාව ආත්මය හා සමයයි සලකයි ( some people equate the self with feeling in 4 ways): එනම්: a) වේදනාව මගේ ආත්මය වේ (වෙදනා, මෙ අත්තා’ති- Feeling is myself): එසේ සිතන අයට මෙසේ පැවසිය යුතුය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “වේදනා 3 කි: සුඛ, දුක්, මැදහත්. මේ තුන් ආකාරවූ වේදනා අතුරින් මගේ ආත්මය යයි ඔබ සලකන්නේ කුමන වේදනාවක්ද?”. සුඛ වේදනාවක් දැනෙන විට ඉතිරි වේදනා 2 දැනෙන්නේ නැත. (එලෙස, සෙසු වේදනා ගැන සැලකිය යුතුවේ). මේ වේදනා 3 ම අනිච්චය, සංඛතය ( සකස්වී ඇත)- හේතුවක් නිසා ඇතිවේ, හේතුව නැතිවීමෙන් නැති වී යයි. එමනිසා, කෙනෙක් සුඛ වේදනාව මගේ ආත්මය යි සලකන්නේ නම්, ඒ වේදනාව අවසන්වූවිට මෙසේ සිතනු ඇත: ‘මගේ ආත්මය ගිහින්ය!’ (එලෙස සෙසු වේදනා පිළිබඳවද). එසේ, වේදනාව මගේ ආත්මය යයි සලකන තැනැත්තා, සලකන්නේ වර්තමාන ජීවිතය පිළිබඳවූ අස්ථිර, සැප දුක මිශ්‍ර, ඇතිවී නැතිවී යන දෙයක් ගැනය. එමනිසා “වේදනාව මගේ ආත්මය’ යයි සැලකීම සුදුසු නොවේ. b) වේදනාව මගේ ආත්මය නොවේ, මගේ ආත්මය ප්‍රතිසංවේදනා රහිතය. (නහෙව ඛො මෙ වෙදනා අත්තා, අප‍්පටිසංවෙදනො මෙ අත‍්තාති- Feeling is not myself, but my self is not impercipient). සටහන: හැඟීමක් නොලබන බව- Identifying the self with the body-aggregate බලන්න:EDN: note: 344, p. 426 එලෙස පිළිගන්නා අයගෙන් මෙසේ විමසිය යුතුවේ: කුමන ආකාරයකින් හෝ වේදනා දැනෙන්නේ නැත්නම් ‘මම’ යන සිතිවිල්ල ඇතිවේද? නියතලෙසින්ම, ‘නැත’ යන පිළිතුර ඔවුන් පවසනු ඇත. එමනිසා, ඉහතකී අදහස පිළිගැනීම සුදුසු නොවේ. c) වේදනාව මගේ ආත්මය නොවේ, මගේ ආත්මය වේදනා රහිතවත් නොවේ, මගේ ආත්මය විඳින සුළුය. (නහෙව ඛො මෙ වෙදනා අත්තා, නො’පි අප‍්පටිසංවෙදනො මෙ අත්තා, අත්තා මෙ වෙදෙති- Feeling is not myself, but my self is not impercipient, it is of a nature to feel) සටහන: Identifying the self with the aggregates of perception, mental formations and consciousness. Such are the commentarial explanations බලන්න: EDN: note: 345, p. 426. එම අදහස දරන අයගෙන් මෙසේ විමසිය යුතුවේ: සියලු වේදනා නිසැක ලෙසින්, මුළුමනින්ම නැතිවේ නම්, මේ මගේ ආත්මය’ (I am this), යන සිතුවිල්ල තිබිය හැකිද? නියතලෙසින්ම, ‘නැත’ යන පිළිතුර ඔවුන් පවසනු ඇත. එමනිසා, ඉහතකී අදහස පිළිගැනීම සුදුසු නොවේ. බුදුන් වහන්සේ මෙසේ ද වදාළහ: යම් භික්ෂුවක්, (ඉහත දැක්වූ පරිදි) වේදනා පිලිබඳ පිළිනොගන්නේ නම්, ඔහු කිසි දෙයක් උපාදාන නොකරයි, උපාදාන රහිතවූ විට, කිසිම දෙයක් පිලිබඳ උද්වේගයක් ඔහුට ඇති නොවේ. උද්වේගය නොමැති නිසා ඔහු විමුක්තිය සාක්ෂාත් කර ගනී. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: ( 2 ): 2 මහානිදාන සූත්‍රය, ඡෙද: 23-29 , පි. 95, EDN:15: Mahānidāna Sutta: The Great Discourse on Origination, p. 166.
▼එක්සමයක වච්චගොත්ත පරිබ්‍රාජක විසින් බුදුන් වහන්සේගෙන් ආත්මයක් ඇද්ද? ආත්මයක් නැද්ද? යයි විමසුහ. බුදුන් වහන්සේ එගැන පිළිතුරු නොවදාළහ. ඉන්පසු ඒ ගැන ආනන්ද තෙරුන් විමසුවිට බුදුන් වහන්සේ වදාළ පිළිතුර මෙහි දක්වා ඇත. සටහන: වච්චගොත්ත පරිබ්‍රාජක පසුව බුදුසසුනේ පැවිදිවුහ- වච්ච්ගොත්ත තෙර. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: අබය්‍යාකත සංයුත්ත:10.1.10 අත්ථත්තසූත්‍රය, පි.730.
▼ වෙනත් මූලාශ්‍ර: 1. “Anattā and Nibbāna” by Nyanaponika Thera: BPS: Wheel: 11, Online Edition, 2008 (අනාත්මය හා එයට පටහැනි මත- ආත්මය ආදීය පිලිබඳ විස්තරාත්මකව කරුණු පෙන්වා ඇත).
▲ ආත්මාර්ථකාමී-Selfish :තමායයි කෙනෙක් ඇතැයි සලකා තණ්හාවෙන් කටයුතු කිරීම ආත්මාර්ථකාමී බවය. අන්‍යයන් ගැන ද තමන් ලෙසින්ම සැලකීම පරාත්ථකාමිබවය. ධම්මපදය, ආත්මවග්ගයේ දී තමායයි සලකන්නේනම්, ධර්මයට අනුකූලව ආත්මාර්-ථකාමී නොවී- තම අර්ථයද සලකමින් කටයුතු කලයුතු ආකාරය පෙන්වා ඇත: “අත්තදත්ථං පරත්ථේන- බහුනාපි න හාපයේ අත්ථදත්තමභිඤ්ඤාය- සදත්ථපසුතෝ සියා” ‘බොහෝවූ පර අර්ථය හේතුකොටගෙන අරහත්වය ලබාගැනීමවූ ආත්ම අර්ථය පිණිස හානි ඇතිකර ගතයුතු නොවේ. ආත්ම අර්ථය විශේෂයෙන් දැනගෙන එහි යෙදීය යුතුය’. :අත්තවග්ග: ගාථාව-166: “අත්තාහි අත්තනො නාථෝ- කෝ හි නාථෝ පරෝසියා? අත්තනාව සුදන්තේන- නාථං ලභති දුල්ලභං” ‘තමාට පිහිට තමාමය, වෙන කවරෙක් තමාට පිහිටවේද? තමා මනාව දමනය කරගත්විට, තමන් හේතුකොටගෙනම දුර්ලභ ඵලය වූ අරහත්වය නම් පිහිට ලබාගත හැකිය’. අත්තවග්ග: ගාථාව-160. බලන්න: පරහිත.
▲ ආත්ම ප්‍රේමය- affection for oneself: තමායයි කෙනක් ඇතැයි සිතා, තමන් කෙරෙහි ඇතික් කරගන්නා බැඳීම ආත්ම ප්‍රේමයය. බුදුන්වහන්සේ වදාළේ ආත්ම ප්‍රේමය හා සම ප්‍රේමයක් නැතිබවය.බලන්න: ESN: note:22, p. 502. මූලාශ්‍ර: සංයු. නි: (1): සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත: 1.2.3 නතථිපුත්තසම සූත්‍රය, පි. 38, ESN:1: Devatasamyutta: 13.3 None Equal to That for a son, p. 72.
▲ ආත්මවිපත්ති-පරවිපත්ති හා ආත්මසම්පත්-පරසම්පත් - own failings- failings of others & own achievements & achievements of others ආත්ම විපත්ති (අත‍්තවිපත‍්තිං) ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ තමා විසින් කරගන්නා අයහපත් ක්‍රියා නිසා දහම් මග පිරිහිමය. පරවිපත්ති (පරවිපත‍්තිං) යනු අන්‍යයන් ගේ අයහපත් කටයුතු නිසා ඔවුන්ගේ දහම් මග පිරිහියාමය. ආත්ම සම්පත් (අත්ත සම‍්පත‍්තිං ) යනු තමාගේ කුසල ක්‍රියා නිසා දහම් මග වැඩිමෙන් ලැබෙන යහපත් ඵලයය. පරසම්පත් (පරසම‍්පත‍්තිං )යනු අන්‍යයන්ගේ කුසල ක්‍රියා නිසා දහම් මග වැඩිමෙන් ඔවුන් ලබන ලාභයන්ය. ආත්මවිපත්ති හා පරවිපත්ති ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ අටලෝදහම අවබෝධ නොකර ඇතිනිසා, අටලෝදහම පෙරලෙන අතට පෙරලියාමය, ඒවාට යටවිමය. අටලෝදහම අවබෝධ කරගත් ආරිය ශ්‍රාවකයා ඒවාට යට නොවීම ඔහු ලබන සම්පතකි. ආධ්‍යාත්මික මගේ ගමන් කරනවිට, අටලෝදහම අනුව තමනට සිදුවිය හැකි විපත්- අපදා හා ලාභ ආදිය මෙන්ම අනුන්ට සිදුවිය හැකි විපත්- අපදා, ලාභ පිලිබඳ කලින් කලට විමසා බැලීම යහපත් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. “ සාධු භික‍්ඛවෙ, භික්ඛු කාලෙන කාලං අත‍්තවිපත‍්තිං පච‍්චවෙක‍්ඛිතා හොති... පරවිපත‍්තිං පච‍්චවෙක‍්ඛිතා හොති... කාලෙන කාලං අත්ත සම‍්පත‍්තිං පච‍්චවෙක‍්ඛිතා හොති... පරසම‍්පත‍්තිං පච‍්චවෙක‍්ඛිතා හොති”. විපත්ති ඇතිවීම: 1) තමාට කිසියම් ලාභ ලැබෙනවිට, කෙනෙක් ඒවාට යටවී, ඒවායේ මත්වී වාසය කිරීම 2) තමාට කිසියම් අලාභ සිදුවූවිට, කෙනෙක් ඒ ගැන දුකට දොම්නසට පත්වී වාසය කිරීම 3) තමාට කිසියම් ප්‍රසංසා ලැබෙනවිට, කෙනෙක් ඒවාට යටවී, ඒවායේ මත්වී වාසය කිරීම 4) තමාට කිසියම් නින්දාවක් ඇතිවූවිට, කෙනෙක් ඒ ගැන දුකට-දොම්නසට පත්වී වාසය කිරීම 5) තමාට කිසියම් ගරුසැලකිලි ලැබෙනවිට, කෙනෙක් ඒවාට යටවී, ඒවායේ මත්වී වාසය කිරීම 6) තමාට ගරුසැලකිලි නොලැබෙන විට, කෙනෙක් ඒ ගැන දුකට-දොම්නසට පත්වී වාසය කිරීම 7) සිතේ පාපී ආසාවන් ඇතිවීම 8) පාප මිත්‍ර සේවනය. එම කරුණු නිසා ආසව ඇතිවී වැඩි දියුණුවේ, ඔහු දුකින් නොමිදුන කෙනෙකි. ඔහු ආරිය ශ්‍රාවකයකු නොවන නිසා එලෙස අට ලෝදහම ට යටවී කටයතු කරයි. විපත්ති වලක්වාලීම: ඉහත කරුණු 8 ඇතිවූවිට ඒවා ගැන සොම්නස හෝ දොම්නස ඇති නොකර ඒවාට යට නොවී සිටීමට පුහුණුවීමෙන්, ආත්ම විපත්ති මැඩ ගෙන ආත්ම සම්පත්ති ඇතිව වාසය කිරීමට හැකිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා දී ඇත. සටහන්: * සංඝභේදය කර, දෙව්දත් භික්ෂුව, සසුනෙන් ඈත්වීම අරභයා බුදුන් වහන්සේ මේ දේශනාව වදාළහ. දෙව්දත් භික්ෂුව, ආත්මවිපත්ති 8 ඇතිව වාසය කර ඇත. ** බුදුන් වහන්සේ වදාළ මේ අනුසසනාව, උත්තිය-උත්තර තෙරුන් විසින් සංඝයාට දේශනා කරනලද බව අංගු.8: උත්තර සුත්‍රයේ දක්වා ඇත. එම දේශනාව සක්දෙවිඳු විසින් පසසන ලදී . බලන්න: අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: 8.1.1.8. උත්තර සූත්‍රය, පි. 45, EAN:8: 8.8 Uttara on Failing, p. 414. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: 8.1.1.7. දේවදත්ත විපත්ති සූත්‍රය, පි. 42, EAN:8: 7.7 Devadatta’s Failing, p. 413, උපග්‍රන්ථය:1
▲ ආතාපි - ardent :ආතාපි යනු කෙළෙස් තැවීමට ඇති වීරියය- දැඩි උනන්දුව ය. දහම් මග වඩා ගැනීමට අවශ්‍ය අංගයකි. සටහන: * කෙළෙස්තවන අරුතින් ‘ආතාප’ යයි කියනු ලැබේ. ආතාප ඇත්තේ ආතාපි: සිංහල විසුද්ධිමග,1 පරිඡේදය පි.47. ශබ්දකෝෂ: පා.සිංශ: පි:125: “ ආතප‍්ප: වීරිය,උත්සාහය, කෙලෙසුන් තැවීම පිණිස කරණ විරිය”.
▼ ජීවිතය නමැති අවුල, නිරවුල් කරගැනීම පිණිස එක්තරා දෙවියෙක් ඇසු ප්‍රශ්නයකට පිළිතුරු ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, එම කාර්ය කරගැනීම පිණිස ආතාපි- කෙළෙස් තවන විරිය ද අවශ්‍ය කරුණක් බවය: “පිළිසිඳ නුවණ ඇති, කෙළෙස් තවන වෙර ඇති, ප්‍රඥාවන්ත භික්ෂුව, ශිලයෙහි පිහිටා, සමාධිය හා ප්‍රඥාව වඩමින් මේ අවුල නිරවුල් කරගන්නේය” “සීලෙ පතිට‍්ඨාය නරො සපඤෙඤා චිත‍්තං පඤ‍්ඤඤ‍්ච භාවයං- ආතාපි නිපකො භික්ඛු සො ඉමං විජටයෙ ජටන‍්ති” (A man established on virtue, wise, Developing the mind and wisdom, A bhikkhu ardent and discreet: He can disentangle this tangle). සටහන: මේ ගාථාව මුලිකකොටගෙන විසුද්ධිමාර්ගය කෘතිය සකස්කරඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග:දේවතාසංයුත්ත: 1.3.3 ජටා සූත්‍රය, පි. 52, ESN: 1. Devatasamyutta, 23.3 Tangle, p. 84.
▼ සතර සති පට්ඨානය වැඩිම පිණිස කෙළෙස් තවන වීරියය අවශ්‍යවේ. කායානුපස්සනාව, වේදනානුපස්සනාව චිත්තානුපස්සනාව ධම්මානු පස්සනාව වැඩීමේදී, ආතපිය වැදගත් බව බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පෙන්වා ඇත: “මේ සසුනේ මහණ, කෙළෙස් තවන විරිය ඇතිව, සතිසම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිව, මේ ලෝකයට ඇති ඇල්ම හා ගැටීම නොමැතිව... කායානු පස්සනාව, වේදනානුපස්සනාව චිත්තානුපස්සනාව ධම්මානුපස්සනාව වඩාගෙන වාසය කරයි: “ඉධ භික‍්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස‍්සි ...වෙදනාසු වෙදනානුපස‍්සි... චිත‍්තෙ චිත‍්තානුපස‍්සි... ධම‍්මෙසු ධම්මානු පස‍්සි විහරති ආතාපි සම‍්පජානො සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ‍්ඣා දොමනස‍්සං.” (…bhikkhu abides contemplating the body as a body… feelings as feelings… mind as mind… mind-objects as mind-objects, ardent, fully aware, and mindful, having put away covetousness and grief for the world) මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.10: සතිපට්ඨාන සූත්‍රය, පි. 153, EMN:10: Satipaṭṭhāna Sutta- The Foundations of Mindfulness, p. 139.
▲ ඇතා- An Elephant: සූත්‍ර දේශනාවල ඇතා, නාග ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: නාග. සටහන්: * සංයු.නි. මාර සංයුත්තයේ, මාරයා විශාල ඇතෙක් ලෙසින් පැමිණ බුදුන් වහන්සේ භය කිරීමට ගත් තැත ගැන විස්තර කර ඇත. බලන්න: නාගසූත්‍රය. ** ඛු.නි: උදානපාලියේ: නාගසූත්‍රයේ, බුදුන් වහන්සේ හුදකලාව පාරිලේයිය නම් වනයේ වාසය කරන සමයේ, එහිසිටි ඇතෙක්, උන්වහන්සේට, සැලකු අන්දම පෙන්වා තිබේ. **ධම්ම පදය: නාගවග්ගයේ, දැමුණු ඇතුන්ගේ ගේ ගුණ පෙන්වා ඇත ** ම.නි: දන්තභූමි සූත්‍රයේ: බුදුන් වහන්සේ ඇතුන් දමනය කරණ ලෙසින් ශ්‍රාවකයන් දහමේ දමනය කරන ආකාරය පෙන්වා ඇත. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5.
▲ ඇතා හා අන්ධයන්-Elephants & Blind men : අන්‍ය අගමිකයනේ දිට්ඨි, අන්ධ මිනිසුන් කටයුතු කරන ආකාරය යි, දැක්වීම පිණිස මෙ උපමාව යොදාගෙන ඇත.අන්ධයන් පිරිසක්, ඇතෙක් ගේ විවිධ කාය අංග ස්පර්ශකර, ඇතා එබඳු කෙනෙක්යයි නිගමනය කිරීමය. ඔවුන්, සම්පුර්ණ ඇතා පිළිබඳව නොදැන තමන් ගේ අවබෝධය අනුව ඇතා මෙවැනිය යයි වාදවිවාද කරති. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: උදානපාලි: නානාතිත්ථික සුත්‍ර 3කි,පි.286.
▲ ඇත් පියසටහන - Elephant foot print: සියලු සත්‍ව්යන්ගේ පිය සටහන්, ඇතාගේ පිය සටහනට ඇතුලත් කළ හැකිය. එලෙසින්, සියලු කුසල් දහම, චතුසත්‍යයට ඇතුලත්වේ. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍ර: ම.නි:(1):1.3.8 මහාහත්ථිපදෝපම සූත්‍රය, පි. 468, EMN:28: The Greater Discourse on the Simile of the Elephant’s Footprint, p.264.
අද
▲ අදත්තාදානය: පාලි: අදින්නාදානා -Taking what is not given අදත්තාදානය-අදින්නාදානා හෙවත් අනුන්ගේ දේ ගැනීම-සොරකම (නුදුන්දේ -අනුන්සතු දේ ගැනීම) දස අකුසලයන්ගෙන් එකකි, පංච ශිලය කඩාගැනීමකි, නිරයට මගකි. බලන්න: දස කුසල හා දස අකුසල.
▼ අදත්තාදානය නිරයට මගකි: බුදුන් වහන්සේ සොරකම් කරන කෙනෙකුගේ ස්වභාවය මෙසේ දක්වා ඇත: මේ ලෝකයේ කෙනෙක් නුදුන්දේ ගන්නා සුලුවේ. ඔහු ගමේ හෝ වේවා වනයේ හෝ වේවා අනුන්ගේ ධනය, සම්පත් ආදිය උපායෙන් සොරකම්කරයි: “ඉධ භික‍්ඛවෙ එකච‍්චො අදින‍්නාදායි හොති. යං තං පරස‍්ස පරවිත‍්තුපකරණං ගාමගතං වා අරඤ‍්ඤගතං වා, තං අදින‍්න ථෙය්‍ය සඬඛතං ආදාතා හොති” එවැනි අය ඒකාන්තයෙන්ම නිරයට යයි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: කරජකාය වග්ග: 10.5.1.1. පඨම නිරය සූත්‍රය, පි. 548, EAN:10: The Deed-born body: 211.1 Hell, p. 556, සංයු. නි: (5-2): මහාවග්ග: සච්චසංයුත්ත: 12.8.2 අදින්නාදාන සූත්‍රය, පි. 362, ESN: 56: Saccha-samyutta: 72.2 Taking what is not given, p.2346.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1.“අදත්තාදානය: අනුන් සතු නුදුන්දේ ගැනීමය ...වංචා කිරීමය, සොරකමය. මෙයට අංග 5 කි: අනුන්සතු වස්තුවක් බව, අනුන්සතුය යන සංඥාව, සොරසිතය, අයත් කර ගැනීමට කරන උපක්‍රමය, ඒමගින් පැහැරගැනීම” :සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 113.
▲ අදාන්ත- Untamed: අදාන්ත- දමනය නොවීම, දහමෙහිහ සිතහික්මීම නොමැතිබවය. නොදැමුණු සිත මහා අනර්ථය පිණිස පවතී යයි මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 1): 1 නිපාත:4 අදාන්ත වග්ග සූත්‍ර: පි. 50, EAN:1 Untamed. p. 38.
▲ අදළිද්ද- Rich: අදළිද්ද- නොදිළිඳු යනු දුගී (දුප්පත්) නොවන බවය. සප්ත බොජ්ඣංග යහපත් ලෙසින් වඩා ගන්නේ නම් කෙනෙක් දහමේ දුගී බවට පත් නොවේ. බලන්න: දළිද්ද මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත: 2.5.7 අදළිද්ද සූත්‍රය, පි.226, ESN: Bojjanghasamyutta: V: 47.7 Prosperous , p. 1783.
▲ අද්ධව- Time periods :අද්ධව යනු කාල සීමාවන්ය. කාලසිමා 3ක්-තුන්කාලය- ඇතිබව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: අතීත, අනාගත හා වර්-තමාන. අතීතයේද, සත්ත්‍වයෝ, පංච උපාදානස්කන්ධය පිලිබඳ යථා අවබෝධය නොමැතිව මරුගේ වසඟයට පැමිණේ (සසර දික් කරගනි), වර්තමානයේද, අනාගතයේද එලෙසම සිදුවේ. එහෙත්, යම් කලක පංච උපාදාන ස්කන්ධය පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලබාගන්නා පුද්ගලයා නිවන ලබා විමුක්තියට පත්වේ (නැවත කාල සීමාවන්ට නොමඑයි). මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.2.4 අද්ධව සූත්‍රය, පි. 418.
▲ අද්ධාන මග-Long Road : අද්ධාන මග - අදන්මග ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, දිර්ඝ සංසාරයය-සසරගමන. වෙනත් ආගමිකයන්, සංඝයා ගෙන් මෙසේ අසන්නේ නම්: ‘කුමක් පිණිස, ගෝතමයන් වහන්සේ වෙත බඹසර වසන්නේද?’ එවිට මෙසේ පිළිතුරු දිය යුතුය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. “ සසර අදන්මග පිරිසඳ දැනගැනීම පිණිස බුදුන් වහන්සේ කෙරෙහි බඹසර වාසය කරමු” සටහන්: * පිරිසිඳ දැනගැනීම පිණිස ආරියඅටමග වඩාගත යුතුවේ ** ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රිය වඩාගැනීම, සසර අදන්මග පිරිසිඳ දැනගැනීම පිණිස (අද්ධානපරිඤඤාය) පවතී ය යි ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තයේ දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-1): මහාවග්ග: මග්ග සංයුත්ත: 1.5.4 අද්ධාන සූත්‍රය, පි. 74, ESN: 45: Maggasamyutta: V.42.2 : sutta, p. 1648, හා ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: 4.7.3 අද්ධාන සූත්‍රය, පි. 440, ESN:48: Indriyasamyutta: 63.3 Full understanding, p. 1998.
▼ ආනාපානසති සමාධිය වඩාගැනීම, අද්ධානපරිඤඤාය (සසර මග අවබෝධ කරගැනීම) පිණිස පවතී. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-2):මහාවග්ග: ආනාපානසංයුත්ත: 10.2.9 අද්ධාන සූත්‍රය, පි. 160, ESN:54: Anapanasamyutta: 19.9 The course, p. 2179.
▲ අදැහැමි දානය- Unskillful giving: ධර්මානුකුළනොවූ දානය අදැහැමි දානයය. කෙනෙක් අකුසල් කරමින්, වෙනත් අයට කරදර කරමින්, සතුන් මරමින්, ආදී වැරදි පිළිවෙතට දෙන දානය දැහැමි නොවේ, එමගින් පුණ්‍ය සිදුනොවේ.බලන්න: දැහැමි දානය. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත: මච්චරිසූත්‍රය, පි. 62, ESN:1: devathasamyutta: 32.2. Stinginess, p.97.
▲ අදෝසය- None Hate: දෝස නැතිබව- තරහ නැතිබව,අව්‍යාපාදයය. කුසලමූල තුනෙන් එකකි (අලෝභ, අමෝහ), නිවනට මගකි. අදෝසය ඇතිවිට ඉන්ද්‍රිය සංවරවේ. බලන්න: කුසලමූල සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: ඛු.නි:නෙත්තිපකරණ: පි.7-26.
▲ අද්භූත ධම්ම- Adbhuta Dhamma: මින් අදහස් කරන්නේ තථාගතයන් සතු අසිරිමත් ධම්මතා ගැනය. බලන්න: තථාගත .මූලාශ්‍ර: ම.නි: (3 ): 3.3.3 ආචාරියා අද්භූත සූත්‍රය, පි. 302, EMN: 123: Wonderful and Marvelous, p. 897.
▲ ආදිත්‍යබන්ධු- Adittabandhu -Kinsman of the Sun : මෙය බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වන ගරු පදයකි. බුදුන් වහන්සේගේ පරම්පරාව සුර්ය දෙවියන්ට සම්බන්ධ නිසා, බුදුන් වහන්සේ හිරු දේවිගේ ඥාතියෙක් ලෙසින් පෙන්වා ඇත. බලන්න: බුද්ධ නාම. මූලාශ්‍ර: අංගුනි: (2 ): 4 නිපාත: 4.2.2.9 පධාන සූත්‍රය, පි.160, EAN:4: 69.9 Striving, p. 176.
▲ ආදිත්තපර්යාය ධර්ම න්‍යායය: පාලි: ආදීත‍්තපරියායො ධම‍්මපරියායො- Dhamma exposition on the theme of burning ආදිත්තපර්යාය දහම් න්‍යායය ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ සය ආයතන මගින් අල්ලා ගන්නා නිමිති නිසා ලබන ආස්වාදය දොස්සහගත බව, එමගින් දුගතියට යා හැකිබව හා ආරිය ශ්‍රාවකයා ඒවායේ ආදීනව මෙනෙහිකර විමුක්තිය ලබන ආකාරයය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ): සළායතනවග්ග: වේදනාසංයුත්ත: 1.18.8 ආදිත්තපරියාය සූත්‍රය, පි. 358, ESN: Salayatanasamyutta:36: Vedanasamyutta: Ocean: 235.8 The Exposition on Burning, p. 1311.
▲ ආදීනවය -Danger: යම් දෙයකට කැමතිවී, එය වෙනස්වීම නිසා සිත දුක් සහගත වේ නම් එය ආදීනවය වේ. ධර්මතා පිලිබඳ ආදීනවය විමසා බැලීම නිබිද්දාව ඇතිකර ගැනීමට හේතුවේ. බලන්න: ආස්වාදය, ආදීනවය, නිස්සරණය. සටහන: සියලුම උපන් දෙය, භය ලෙසින් අවබෝධ කරගැනීම ආදීනවය. එම නුවණ ආදීනව ඤාණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත. විස්තර පිණිස බලන්න: ඛු.නි: පටිසම්භිදා: ඥාණකථා: 8 ආදීනව ඥානය, පි. 134.
▲ ආදීනව සංඥාව: පාලි: ආදිනවසඤ‍්ඤා- perception of danger ආදීනව සංඥාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ලෝකයේ සකස්වූ ධර්මතා වලට ඇලීම නිසා, ඒවා තමාගේ යයි කරගැනීමට යාම නිසා ඇතිවෙන අන්තරාකාරීබව මෙනෙහි කිරීමය. නිවන සාක්ෂාත් කර ගැනීමට උපකාර වන භාවනා ක්‍රමයකි. බලන්න: භාවනා සටහන: ගිරිමානන්ද සූත්‍රයේ: ආදීනව සංඥාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කයේ ඇතිවෙන රෝග පිඩා පිලිබඳ මෙනෙහි කිරිමය.බලන්න: දස සංඥා.
▲ ආදී බ්‍රහ්මචරියා ප්‍රඥාව: පාලි: ආදීබ්‍රහ‍්මචරියපඤ‍්ඤා- wisdom fundamental to the spiritual life: ධර්මයේ ආදී බ්‍රහ්මචරියා ප්‍රඥාව ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ, මෙතෙක්, සම්පුර්ණ නො කරගත් බ්‍රහ්මචරියාව- ආධ්‍යාත්මික මග- වඩා ගැනීමට මූලික වන සාධකයන්ය. ‘ආදී’ යනු මූලිකය, ‘බ්‍රහ්මචරියාව’ යනු නිවන් මගය, ‘ප්‍රඥාව’ යනු විදසුන් නුවණය. බලන්න: බ්‍රහ්ම’චරියාව. එම ප්‍රඥාව ලබාගැනීමට උපකාරීවන කරුණු 8 ක් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) තමන්ගේ ආචාර්ය වරයා ඇසුරු කරමින් වාසය කිරීම, ආචාර්ය වරයා, කෙරෙහි හිරිඔතප් ඇතිව, සෙනෙහස ඇතිව, ගෞරවය ඇතිව සිටීම 2) දහම පිලිබඳ පැහැදිලි නැති කරුණු ගැන නිතරම ගුරුවරයා ගෙන් ඇසීම. ගුරුවරයා, එම කරුණු යහපත් ලෙසින් පැහැදිලිකර දීම නිසා ඔහුට දහම යහපත් ලෙසින් අවබෝධවීම 3) දහම යහපත් ලෙසින් ශ්‍රවණය කර කාය විවේකය හා චිත්ත විවේකය ඇතිව වාසය කිරීම 4) ශිලසම්පන්න වීම 5) බහුශ්‍රැත වීම 6) ආරම්භක වීරිය ඇතිබව 7) සෙසු සංඝයා හා අනවශ්‍ය, හිස් කතාවේ නොයෙදීම, කතා කරනවා නම් දහම් කරුණු- අදාළ දෙයක් පමණක් කතා කිරීම නැතිනම් ආරිය තුෂ්නිම්භාවයෙන් සිටීම 8) පංච උපාදාන ස්කන්ධයේ යථාබව, ඇතිවීම, නැතිවීම පිළිබඳව මෙනෙහිකරමින් වාසය කිරීම. එම කරුණු අට සම්පුර්-ණ කරගැනීමෙන් ආධ්‍යාත්මික මග සාක්ෂාත් කරගත හැකිවේ. එම කරුණු අට සහිතව වාසය කරන භික්ෂුවට සෙසු සංඝයා ගරුකරති. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.1.1.2. ආදී බ්‍රහ්මචරියා සූත්‍රය, පි. 26, EAN:8: 2.2 Wisdom, p. 411.
▲ ආදී බ්‍රහ්මචරියා ශික්ෂාව-the training fundamental to the spiritual life: ආදී බ්‍රහ්මචරියා ශික්ෂාව- ශිලය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යහපත් කායික, වාචික ක්‍රියා හා යහපත් ජිවන පැවැත්ම-ආජීවයය. (සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්ත හා සම්මා ආජිව). මෙය සේඛ පුහුණුවකි. ශබ්දකෝෂ: B.D: p.5: “Adibrhmacariyaka sila: Morality of genuine pure conduct consists in right speech, right bodily actions & right livelihood, forming the 3rd, 4th & 5th links of the Eightfold Path”.
▼බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “...මහණෙනි, මා විසින් සර්ව ප්‍රකාරයෙන් මොනවට දුක් නස්නා පිණිස ශ්‍රාවකයන්ට ආදී බ්‍රහ්මචරියා (මාර්ග බ්‍රහ්මචරියාවට මුල්වූ) ශික්ෂා පණවන ලදී...” (…the training fundamental to the spiritual life has been prescribed by me to my disciples for the utterly complete destruction of suffering). එම ශිලය-ශික්ෂාව යහපත් ලෙසින් පවත්වා ගැනීම නිසා ඇතිවන අනුසස් මෙහි දක්වා ඇත.බලන්න: EAN: note: 956, p.630. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: 4.5.5.3 සික්ඛාපදආනිසංස සූත්‍රය, පි.490, EAN:4: 245.3 Training, p.230.
▲ ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්ය -miracle of telepathy: අනුන්ගේ සිත් දැනගැනීමේ හැකියාව. බලන්න: ප්‍රාතිහාර්ය.
▲ අදුකම සුඛ වේදනා- neither-painful nor- pleasant feeling ත්‍රිවිධ වේදනා වලින් එක් වේදනාවකි. මධ්‍යස්ත වේදනා, උපේක්ඛා වේදනා ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: වේදනා.
අධ
▲ අධර්මය හා අනර්ථය - non-Dhamma & harmfulness අධර්මය හා අනර්ථය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ධම්මානුකූල නොවීම හා ඉන් සිදුවන හානියය. අදහම නිසා බොහෝ අකුසල ඇතිවේ.අධර්මය හා අනර්ථය යනු වැරදි මග මිථ්‍යාදිට්ඨිය ගැනීම යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත.දහමේ මගේ යනවිට, අධර්මය හා අනර්ථ යගැන අවබෝධය තිබිය යුතුය, එවිට, අදහම හැර දමා දහමට පැමිණිය හැකිවේ. බලන්න: ධර්මය හා අර්ථය. සටහන: දහම, අදහම ලෙසින් ප්‍රකාශ කිරීමේ අයහපත් විපාක, අංගු.නි: (1): 1 නිපාත, අධම්ම වග්ගයේ විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6): 10: නිපාත: 10.3.2.1, 10.3.2.2, 10.3.2.3 අධම්ම සූත්‍ර, පි. 430, EAN:10: 113.1, 114.2 & 115.3 non-Dhamma suttas, p. 544.
▲අධම්ම චරියාව- Unrighteous conduct : අධම්ම චරියාව යනු දහමට අනුකූල නොමැති හැසිරිමය. අකුසල ඇති කරයි. අධම්ම චරියාව පහකිරීම පිණිස ධම්ම චරියාව වැඩිය යුතුවේ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.7සූත්‍රය, පි.284.
▲ අධාර්මික- Unrighteous: අධාර්මික යනු ධම්මානුකූල නොවීමය. අධාර්මික නිසා සිදුවන අයහපත බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පෙන්වා ඇත: රජවරු අදැහිමි ලෙසින් කටයුතු කරන විට, රාජ පුරුෂයන් ද එලෙස කටයුතු කරයි...එලෙස, රටේ වැසියන්ද අදැහැමිවෙ. එමනිසා, සඳ හිරු පවත්නා කාලය, කාලගුණය, ඍතු, වැසි සුළං විෂමවේ. අදැහැමිබව නිසා දෙවියෝ කිපී, නියම කලට වැසි ලබා නොදේ. ඒ නිසා භොග හානි ඇතිවේ. හානි භෝග පරිහරණය නිසා මිනිසුන්ට බොහෝ රෝග ඇතිවේ, අල්ප ආයුෂ ඇතිවේ, රාජ්‍යයට, බලවත් හානි ඇතිවේ. බලන්න: ධාර්මික. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 : නිපාත:4.2.2.10 අධාර්මික සූත්‍රය, පි. 162, EAN: 4: 70.10 Unrighteous, p. 177.
▲ අධිකරණ- Disciplinary :සංඝයා පිලිබඳ විනය කටයුතු අධිකරණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත. විස්තර පිණිස බලන්න: විනය පිටකය,අංගු.නි: 2 නිපාත:අධිකරණ වග්ග,7 නිපාත:විනය වග්ග:10 නිපාත: අධිකරණික සූත්‍රය.
▲ අධිගමය-Higher statutes: ධර්මයේ අධිගමය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මාර්ග ඵල අවබෝධ ඥානය ලැබීමය, උසස් බවට පත්වීමය. එනම්: සතර මග, සතර ඵල, ත්‍රිවිද්‍යාව, සය අභිඥා, සිව් පිළිසිඹියා යන උසස් දහම් ගුණ සාක්ෂාත් කරගැනීමය. බලන්න:රහතන්වහන්සේ, අභිඥා.
▼සතිපට්ඨාන සූත්‍රයේදී බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ ඥානය උසස් කරගැනීම පිණිස- අධිගමය පිණිස සතර සතිපට්ඨානය වඩාගත යුතු බවය: “ එකායනො අයං භික‍්ඛවෙ මග‍්ගො සත‍්තානං විසුද‍්ධියා සොකපරිද‍්දවානං සමතික‍්කමාය දුක‍්ඛදොමනස‍්සානං අත්‍ථගමාය ඤායස‍්ස අධිගමාය නිබ‍්බානස‍්ස සච‍්ඡිකිරියාය යදිදං චත‍්තාරො සතිපට්ඨානා”. බලන්න: සතිපට්ඨාන සූත්‍රය.
▼අධිගමය ලැබීම පිණිස සපුරා ගතයුතු කරුණු: 1) ආය කුසලය (කුසල් ලැබීම- skilled in gain) කුසලය පිලිබඳ දක්ෂතාවය 2) අපාය කුසලය (හැරදැමීම- skilled in loss) පිලිබඳ දක්ෂතාවය 3) උපාය කුසලය (කුසල් ඇතිකරගැනීමට දක්ෂතාවය (skilled in means) 4) අනධිගත කුසලය (මෙතෙක් ඇතිවී නැති) කුසලය ඇතිකර ගැනීම පිණිස ඡන්දය වඩා ගැනීම 5) අධිගත කුසලය (ඇතිකරගත්) කුසල ආරක්ෂා කරගැනීමට වීරිය තිබීම 6) ලබාගැනීමට ඇති අධිගමය ලබාගැනීම පිණිස අඛන්ඩ උත්සාහයේ යෙදීම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4 ): 6 නිපාත: 6.2.3.5 අධිගම සූත්‍රය, පි. 254, EAN:6: 79.5 Achievement, p. 360.
▲ අධිගමය අතුරුදහන්වීම- Disappearing of Higher statutes දහම නොදත් සංඝයාගේ හැසිරීම දහමේ- අධිගමයේ අතුරුදහන්වීමට හේතුවේ. බලන්න: ධර්මය අතුරුදහන්වීම, EAN: 1: note no. 63: p. 584. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: අංගු.නි: (1) 1 නිපාත: අධම්මවග්ගය: 1.10 සූත්‍ර, පි.78.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1.“අධිගම පිරිහියාම, අධිගම අතුරුදහන්වීම වේ. එය ආරම්භ වන්නේ සිව් පිළිසිඹියාවෙනි. බුද්ධ පරිනිර්වාණයෙන් අවුරුදු දහසක් තෙක් සිව් පිළිසිඹියාව ඇතිකර ගත හැකිය. ඉන් ඔබ්බට සය අභිඥා ඇති කර ගත හැකිය. කල් යෑමෙන් එයද ඇති කර ගත නොහැකිය. ත්‍රිවිද්‍යාව ඇති කර ගත හැකිය. කල් යෑමෙන් එයද ඇති කර ගත නොහැකිය... කල් යත්ම අනාගාමී, සකුදාගාමි, සෝතාපන්න බව ඇති කර ගත හැකිය. යම් කලක අවසාන සෝතාපන්න පුද්ගලයා ජීවිතය ක්‍ෂය වූ විට අධිගමය අතුරුදහන්වේ”. :සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 202.
▲ අධිදේව ඤාණදස්සන- Higher knowledge of Devas: අධිදේව ඤාණදස්සනය යනු දෙවියන් පිලිබඳ සම්පුර්ණ අවබෝධයය (දෙවගුණ- දෙවියන් හා කතාබහ ආදී). බුදුන් වහන්සේ එම අවබෝධය ලැබීම පිලිබඳ විස්තරය මේ සූත්‍රයේ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 5): 8 නිපාත: 8.2.7.4 අධිදේව ඤාණදස්සන සූත්‍රය, පි.296, EAN:8: 64.4 Gaya, p. 445.
▲ අධිප්‍රමාණබල- super normal powers: අධිප්‍රමාණබල (අතිසාමාන්‍ය බල) යනු ඉද්දිබලයන්ය. ඉද්දිවඩා ගැනීමෙන් විවිධ බල ඇතිකර ගත හැකිවේ. බලන්න: ඉද්දිපාද.
▲ අධිමානය: පාලි: අධිමානිකො-arrogance :අධිමානය, අතිමානය ලෙසින්ද හඳුන්වයි, කෙළෙස් ධර්මයකි. දහම් මගේ තමා නොලැබූ මග ඵල ආදී ලැබීම්, තමා ලබාගත් බව ප්‍රකශ කිරීම අධිමානය ය, මෙය මග අවහිර කරන කරුණකි. බලන්න: කෙළෙස්, මානය.
▼ ධර්මයේ බහුශ්‍රැතවීම ආදී ගුණාත්මක කරුණු පිළිබඳව වැරදි වැටහීමක් ඇතිවිට, යම් භික්ෂුවක් අධිමානයට පත්ව තමන් නොලැබූ සමාධි, මගඵල ආදිය ගැන ප්‍රකාශ කරයි. පහ නොකල කෙළෙස් ඇති බව නොදන්නා ඔහු, පුරසාරම් කතා කරන බව මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10.2.4.5. කත්ථි සූත්‍රය හා 10.2.4.6. අධිමාන සූත්‍රය පි. 308, EAN: 10: 85.5 The Boaster & 86.6 Final Knowledge, p. 528.
▲ අධිමානුෂික පුද්ගල- super human: අධිමානුෂික පුද්ගලයා යනු මනුෂ්‍යත්වය -මිනිස්බව ඉක්මවූ පුද්ගලයාය: බුදු, පසේබුදු, රහතන්. බලන්න: උත්තරීතර මනුෂ්‍යයා.
▲ අධිවචන: පාලි: අධිවූත‍්තිපදානං- Doctrinal principles: ධර්මයට නුව අධිවචන- අධිවූත්තිපද නම් මූලධර්ම: ධර්ම යේ සිද්ධාන්ත පෙන්වා දීම පිණිස, පැහැදිලි කිරිමට බුදුන් වහන්සේ යොදාගත් වචනයය- පදයන්ය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 52: “අධිවූතති: කීම, අදහස, අධිවූතතිපද: අධිවචන පද, භූතාර්ථය මැඩ යථාස්වභාවය නොගෙණ පවත්නා දිට්ඨි පිලිබඳ පද, දිට්ඨි ප්‍රකාශන වචන...” P.T.S: p. 75: “Adhivacana: designation, term, attribute, metaphor, metaphorical expression...”
▼ අධිවචන පිලිබඳව බුදුන් වහන්සේ ගේ විශාරද බව: “ යෙ තෙ ආනන්ද, ධම‍්මා තෙසං තෙසං අධිවූත‍්තිපදානං අභිඤ‍්ඤා සචඡිකිරියාය සංවත‍්තතන‍්ති. වීසාරදො අහං ආනන්ද තත්‍ර පටිජානාමි ...” තථාගතයන්ට දස බල ඥාන සහිතව විවිධ පිරිසට, විවිධ ආකාරයෙන් දහමේ මූලික සිද්ධාන්ත පිළිබඳව (අධිවචන) දේශනා කිරීමට, අවබෝධකරවීමට විශාරදතාවය ඇතය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. සටහන්: * එලෙස අධිවචන යහපත් ලෙසින් පෙන්වා දුන් විට, කෙනෙක්, එම ඉගැන්වීම යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කරගන්නේ නම් ඔහු යථාභූත ඥානය ලබා ගැනීමට සමත්වේ. ** අටුවාවට අනුව දහමේ ඇති විවිධ සිද්ධාන්තයන් පිලිබඳ ව (ස්කන්ධ, ආයතන, ධාතු ආදී මූල ධර්ම) බුදුන් වහන්සේට ඇති මනා අවබෝධය සර්වඥතා ඥානයය- The knowledge of various phenomena according to their essential nature by this he shows the knowledge of omniscience- බලන්න: EAN: note: 1989, p. 677. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත: මහා වග්ග: 10.1.3.2 අධිවුත්තිපද සූත්‍රය,පි. 96. EAN: 10: Great Chapter: 22.2 Doctrinal Principles, p.500.
▼ නිවන හඳුන්වන අධිවචන පදය ‘ආසවක්ඛය’ ය: රාග දෝස හා මෝහ යන ආසව නැතිකිරීම- ආසවක්ඛය, නිවන හඳුන්වන අධිවචන පදයක් යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...නිබ්බාන ධාතුයා ඛො එතං භික්ඛු, අධිවචනං රාගවිනයො දොසවිනයො මොහවිනයොති...” . මූලාශ්‍ර:සංයු.නි : (5-1) :මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: 1.1.7 දුතිය භික්ෂු සූත්‍රය, පි. 40, ESN: 45: Maggasamyutta:7.7. A certain bhikkhu 2, p.1610.
▲ අධිශිලශික්ෂාව-අධිචිත්තශික්ෂාව- අධිප්‍රඥාශික්ෂාව: පාලි: අධිසීලසික‍්ඛා, අධිචිත‍්තංසික‍්ඛා, අධි පඤ‍්ඤාසික‍්ඛා - training in Higher Virtue, training in higher Samadhi & training in higher wisdom/insight. :අධිශිලශික්ෂාව, අධිචිත්තශික්ෂාව, අධිප්‍රඥාශික්ෂාව, බ්‍රහ්මචාරිව වාසය කරන භික්ෂුව (සේඛ) ලබන උසස්වූ ත්‍රිවිධ පුහුණුවය, ශිල සමාධි ප්‍රඥාවය, ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවය-පුහුණුවය. බලන්න: ත්‍රිවිධ ශ්‍රමණ කාර්යය.
▼ අධිශිලශික්ෂාව: පිරිපුන් ශිලය ඇතිව වාසය කිරීම, පාතිමොක්ෂ ශිලය ඇතිව සිටීම, පාතිමොක්ෂයෙන් සංවරව වාසය කිරීම, ආචාරගෝචර සමපන්නව සිටීම, සුළු වරදක් ගැන වුවද බිය දකිමින්, සික්ෂාපද සමාදන්ව, සික්ෂාපදයන් පුහුණුවෙමින් සංවරවීම: “සම‍්පන‍්නසීලා භික‍්ඛවෙ විහරථ සම‍්පන‍්නපාතිමොක‍්ඛා. පාතිමොක‍්ඛාසංවරසංවුතා විහරථ ආචාරගොචර සම‍්පන‍්නා. අණුමත‍්තෙසු වජ‍්ජෙසු භය දස‍්සාවී සමාදාය සික‍්ඛථ සික‍්ඛාපදෙසු” (Bhikkhus, dwell possessed of virtue, possessed of the Pātimokkha, restrained with the restraint of the Pātimokkha, perfect in conduct and resort, and seeing fear in the slightest fault, train by undertaking the training precepts) සටහන්: * අටුවාවට අනුව: ‘සම්පන්න සීල’ (possessed of virtue) යනු “පරිපුර්ණ ශිලය’ (perfect in virtue) හෝ ‘ශීලයසමන්නාගතව’ විසීමය. ** ‘ගෝචරසම්පන්න’ලෙසින් අදහස් වන්නේ, පිණ්ඩපාතය ලබාගැනීමට හැකි සුදුසු සේනාසනය, වාසස්ථානය. භික්ෂුව හැසිරිය යුතු ආකාරය (ලීලාව) ද ඉන් අදහස් විය හැකිය. බලන්න: EMN: note: 76, p. 1069.
▼අධිචිත්තශික්ෂාව: සිතේ සමථබව (එකඟබව) ලබාගැනීම පිණිස කැපවීම, සමාධිය- සමථ භාවනාව වැඩිම අතපසු නොකර පුහුණුවීම. “...අජ‍්ඣත‍්තං චෙතොසමථමනුයුත‍්තො අනිරාකතජ‍්ඣානො...” (be devoted to internal serenity of mind, not neglect meditation)
▼අධිප්‍රඥාශික්ෂාව: විදසුන් නුවණ පිණිස පුහුණුව. “...විපස‍්සනාය සමන‍්නාගතො...” (be possessed of insight) සටහන: එම කරුණු සම්පුර්ණ කරගැනීමෙන් තමන් කැමති ලෞකික හා ලෝකෝත්තර දේ ලබාගත හැකිබව බුදුන් වහන්සේ මේ සූත්‍රයේදී පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: ම.නි: ( 1 ): 1.1.6 ආකන්ඛේයිය සූත්‍රය, පි. 94, EMN: 6: Ākankheyya Sutta - If a Bhikkhu Should Wish, p. 99.
▼ අධිශීල ශික්ෂාව, අධිචිත්ත ශික්ෂාව අධිප්‍රඥා ශික්ෂාව- ත්‍රිවිධ ශික්ෂාව, සංඝයා විසින් කළයුතු අවශ්‍යම කටයුතු යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. පුහුණුව නොකර: “මගේ සිත කෙළෙස් වලින් මිදේවා” යයි පැතීමෙන් එය ඉටු නොවේ. එහෙත්, යම්කලක, මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාව යහපත් ලෙසින් කරගත්විට, සිත උපාදාන වලින් මිදී නිදහස්බවට පත්වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 1 ): 3 නිපාත: ලොණවග්ග: 3.2.5.1 සූත්‍රය, පි. 464, EAN: 3: Lump of Salt: 92.1 Urgent, p. 125.
▼ වෙනත් මූලාශ්‍ර: 1.“ත්‍රිවිධ ශික්ෂා නම්: අධිශිල ශික්ෂා, අධිචිත්ත ශික්ෂා, අධිප්‍රඥා ශික්ෂා ය. එහි ශිලයෙන් අධිශිල ශික්ෂාවද, සමාධියෙන් අධිචිත්ත ශික්ෂාව වැඩේ, ප්‍රඥාවෙන් අධිප්‍රඥා ශික්ෂාවද දක්වන ලදී”: සිංහල විසුද්ධිමාර්-ගය, 1 පරිච්ඡේදය, පි. 49.
▲ ආධ්‍යාත්මික ආයතන- spiritual bases :ආධ්‍යාත්මික ආයතන ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දහම් මග වඩාගැනීම පිණිස අවබෝධ කළයුතු අභ්‍යන්තර හා බාහිර ආයතනයන්ය. බලන්න: ආයතන.
▲ ආධ්‍යාත්මික ඉන්ද්‍රිය- spiritual faculties : ආධ්‍යාත්මික ඉන්ද්‍රිය යනු ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රියන්ය: ශ්‍රද්ධා, වීරිය, සති, සමාධි, ප්‍රඥා. මේවා සත්තිස් බෝධිපාක්‍ය ධර්මතාවලට ඇතුලත්වේ. බලන්න: ඉන්ද්‍රිය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: සච්චසංයුත්ත: ඉන්ද්‍රිය සූත්‍ර, පි.661.** ඛු.නි: පටිසම්භිදා1: ඉන්ද්‍රියකථා, පි.399. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.1.3 ඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි.26.
▲ ආධ්‍යාත්මික ධනය- spiritual wealth :බුදුන් වහන්සේ ආධ්‍යාත්මික ධන 7 ක් පෙන්වා ඇත: ශ්‍රද්ධා ධනය, ශිල ධනය, හිරි ධනය, ඔතප්ප ධනය, සුත ධනය, චාග ධනය හා ප්‍රඥා ධනය. බලන්න: ධනය.
▲ ආධ්‍යාත්මික බල- spiritual powers :ආධ්‍යාත්මික බල යනු පංච බලයන්ය. බලන්න: පංච බල.
▲ ආධ්‍යාත්මික පරිහාණිය- spiritual decline :ධම්මානුකූල ප්‍රතිපදාවට (ධම්ම විනයට අනුකූල) හානි හෝ බාධා ඇතිවන අන්දමට කටයුතු කිරීම ආධ්‍යාත්මික පරිහාණිය වේ. තමන් නොලැබූ ජාන සමාපත්ති, මගඵල ආදිය තමන් ලබා ඇතය යි පැවසීම නිසා ශ්‍රමණ ජීවිතය පිරිහේ, අකුසල වැඩේ, බ්‍රහ්මචරියාව සම්පුර්ණ කර ගත නොහැකිවේ. පැවිදිබව අත් හැරීමට සිදුවේ. සසර දික් කර ගනී. බලන්න: ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය, අධිමානය. සටහන: ආධ්‍යාත්මික පරිහාණියට බලපාන කරුණු ගැන බලන්න:ධම්ම විනය.
▲ ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රිය: පාලි: පඤ‍්චිඉනද්‍රියානි- Five Spiritual faculties: ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රිය යනු ධර්ම මාර්ගයට විශේෂබවක් ලබාදෙන ඉන්ද්‍රිය 5ය. බෝධි පාක්ෂික ධර්-මතාවන්ට මේ පංච ඉන්ද්‍රිය ඇතුලත්වේ. මේවා අනිකුත් ‘ඉන්ද්‍රියන්ට’ වෙනස් වනේ එමගින් දහම් මග වැඩෙන නිසාය. ඒ ඒ සත්‍ව්යාගේ ඉන්ද්‍රිය දියුණුව හෝ පරිහානිය පිලිබඳ විශේෂ ඥානයක් බුදුවරුන් සතුය, එය තථාගත දස බල නුවණකි. බලන්න: බෝධි පාක්ෂික ධර්මතා, තථාගත.
▼බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “මහණෙනි, මේ ඉන්ද්‍රිය පහක් වේ: සද්ධා ඉන්ද්‍රිය, වීරිය ඉන්ද්‍රිය, සති ඉන්ද්‍රිය, සමාධි ඉන්ද්‍රිය, ප්‍රඥා ඉන්ද්‍රිය”. (Faith, energy, mindfulness, concentration & wisdom). මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග:ඉන්ද්‍රිය සංයුත්ත: 4.1.1. සුද්ධක සූත්‍රය, පි. 374, ESN: 48: Indriyasamyutta: 1.1. Simple version, p. 1926.
▼පංච ඉන්ද්‍රියන් ආධ්‍යාත්මික මගට විශේෂ බවක් ගෙනදේ “කතමෙ පඤ‍්ච ධම‍්මා විසෙසභාගියා? පඤ‍්චිඉනද්‍රියානි: සද‍්ධිනද්‍රියං, විරියිනද්‍රියං, සතිනද්‍රියං, සමාධිනද්‍රියං, පඤ‍්ඤිනද්‍රියං...”මේවා විශේෂභාගිය ධර්මතාය. බලන්න: විශේෂභාගිය ධර්ම. මූලාශ්‍ර:දීඝ.නි:(3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ පංචඉන්ද්‍රිය ධර්ම යහපත් ලෙසින් වර්ධනය කරගන්නේ නම් (සම්මා සුභාවිතචිත්තො) මේ ජිවිතයේදීම දුක කෙළවර කරගත හැකිබව අංගු.නි. (6) 10 නිපාතය: 10.1.3.8. දෙවන මහාපඤ්හ සුත්‍රයේ දක්වා ඇත. බලන්න: දස ධර්ම ප්‍රශ්න.
▼ආධ්‍යාත්මික මග දියුණු කරගැනීම පිණිස පුහුණුවන ප්‍රතිපදා 4 ක් පෙන්වාදුන් බුදුන් වහන්සේ වදාළේ ඒ එක් එක් ප්‍රතිපදාව සම්පූර්ණ කරගැනීමට පංචඉන්ද්‍රීය ඉවහල්වන බවය. ඉන්ද්‍රිය ධර්ම නොවැඩුන කෙනෙක්හට දුකින් මිදීමට යන කාලය දිගය, එහෙත්, ඉන්ද්‍රිය ධර්ම මනාව වැඩුන කෙනෙක්හට දුකින් මිදීමට යන කාලය කෙටිය.බලන්න: සතර ප්‍රතිපදා.
▼ ආසවක්ෂය කළ භික්ෂුව මනාව, යහපත් ලෙසින්ම පංච ඉන්ද්‍රිය වර්ධනය කරගත් බවත්, එය ආසවක්ෂය කිරීම නිසා ඇතිවන දසබලයන්ගෙන් එක් බලයක්බව සැරියුත් තේරුන් වදාළහ. බලන්න: ආසවක්ෂය කිරීම.
▼යම්කලක, ආරිය ශ්‍රාවකයා, මේ පංච ඉන්ද්‍රියයන් ගේ ඇතිවීම, ප්‍රහාණය, ආස්වාදය, ආදීනවය හා නිස්සරණය, පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලබන්නේ නම් ඔහු සෝතාපන්න බව ලබාගන්නේය. මූලාශ්‍ර: සංයු: (5-1) : මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: 4.1.2 සෝත සූත්‍රය, පි. 374, ESN:48: Indriyasamyutta: 2.2 Stream Enterer, p. 1927.
▼පංච ඉන්ද්‍රිය අවබෝධය අරහත්වය පිණිසවේ: පංච ඉන්ද්‍රියයන් ගේ ඇතිවීම, ප්‍රහාණය, ආස්වාදය, ආදීනවය හා නිස්සරණය, පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලබා උපාදාන රහිතව, බඹසර වැස නිමකළ, සංයෝජන ක්‍ෂය කල, අවසාන ඥානය ලැබූ භික්ෂුව, අරහත්වය ලබයි. මූලාශ්‍ර: සංයු: (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: 4.1.4 අරහන්ත සූත්‍රය, පි. 374, ESN: 48 : Indriyasamyutta: 4.4 Arahant, p. 1929.
▼පංච ඉන්ද්‍රිය පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලබාගැනීමෙන්, මහණ- බමුණන් මේ භවයේදීම ශ්‍රමණබව-බ්‍රාහ්මණබව පසක් කරගන්නේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ( those ascetics and brahmins who understand Five faculties as it is, in this very life enter and dwell in the goal of asceticism and the goal of Brahmin hood) මූලාශ්‍ර: සංයු: (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: 4.1.7 සමණ සූත්‍රය, පි. 376, ESN:48: Indriyasamyutta: 7.7 Ascetics and Brahmins, p. 1931.
▼පංච ඉන්ද්‍රිය දැකීය හැකි තැන් : 1) ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය: ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය දැක ගත හැක්කේ සෝතාපන්න අංග සතර තුලය. බලන්න: ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය, සෝතාපන්න. 2) වීරියඉන්ද්‍රිය: දැක ගත හැක්කේ සතර සම්‍යක් ප්‍රධාන වීරිය තුලය. බලන්න: සතර සම්‍යක් ප්‍රධාන වීරිය, වීරියඉන්ද්‍රිය. 3) සති ඉන්ද්‍රිය: දැක ගත හැක්කේ සතර සති පට්ඨානය තුලය. බලන්න: සතර සති පට්ඨානය. 4) සමාධිඉන්ද්‍රිය: දැක ගත හැක්කේ සිව් ජාන තුලය. බලන්න: සිව් ජාන. 5) ප්‍රඥා ඉන්ද්‍රිය: දැක ගත හැක්කේ චතුරාර්ය සත්‍ය තුලය. බලන්න: චතුරාර්ය සත්‍ය. මූලාශ්‍ර: සංයු: (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රිය සංයුත්ත: 4.1.8 දට්ඨබ්බ සූත්‍රය, පි. 377, ESN: 48: Indriyasamyutta: 8.8 To be seen, p. 1933.
▼ පංච ඉන්ද්‍රිය විස්තර කර බෙදා දැක්වීම :1) ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය: ආරිය ශ්‍රාවකයා සැදැහැවත්ය, බුදුන් වහන්සේගේ සම්බෝධිය පිළිගනි, නව අරහාදී ගුණ... විශ්වාසකරයි, එය, ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය ය. ( the noble disciple is a person of faith, one who places faith in the enlightenment of the Tathāgata thus: The Blessed One is an arahant... This is called the faculty of faith). 2) විරිය ඉන්ද්‍රිය: ආරිය ශ්‍රාවක තෙමේ අකුසල් පහකිරීමට, කුසල් රැස් කිරීම පිණිස සම්පුර්-ණ වීරිය වඩයි, ඔහුට ස්ථිර (තිර) වීරිය ඇත, පරාක්‍රම වීරිය ඇත, එම ක්‍රියාව නිමාවනතෙක්ම වීරිය අත් නො හැර වාසය කරයි (නො බහා තැබූ ධූර ඇත), එය වීරිය ඉන්ද්‍රිය වේ. බලන්න: වීරිය. ( the noble disciple dwells with energy aroused for the abandoning of unwholesome states and the acquisition of wholesome states; he is strong, firm in exertion, not shirking the responsibility of cultivating wholesome states. This is called the faculty of energy). 3) සති ඉන්ද්‍රිය: ආරිය ශ්‍රාවකයට සිහිය ඇත, උතුම් බලවත් සිහිය ඇත, බොහෝ කලකට පෙර කරන ලද කියන ලද දේ ගැන සිහිය ඇත, නිතරම සිහිය ඇතිව සිටි. ඔහු කෙළෙස් තවන වීරිය ඇතිව, නුවණ ඇතිව, ලෝකය කෙරෙහි ඇති ලෝභය හා දොම්නස දුරුකර වාසය කරයි, සතර සති පට්ඨානය වඩයි.මෙය සති ඉන්ද්‍රිය ය. (the noble disciple is mindful, possessing supreme mindfulness and discretion, one who remembers and recollects what was done and said long ago. He dwells contemplating the body in the body … feelings in feelings … mind in mind … phenomena in phenomena, ardent, clearly comprehending, mindful, having removed covetousness and displeasure in regard to the world. This is called the faculty of mindfulness) සටහන: මෙහිදී සති ඉන්ද්‍රිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මතකය-සිහිය ය. බලන්න: ESN: note: 193, p. 2411. 4 ) සමාධි ඉන්ද්‍රිය: අරිය ශ්‍රාවක තෙමේ නිවන අරමුණු කොටගෙන සිත නිසල කර සමාධිය ලබයි, සිතේ එකඟබව ලබයි. (අරියසාවකො වොස‍්සග‍්ගාරණංම‍්ම කරිත්‍වා ලභති සමාධිං). ඔහු පිලිවෙලින් සතර ජාන සම්පත් ලබයි. මෙය සමාධි ඉන්ද්‍රිය ය. (the noble disciple gains concentration, gains one-pointedness of mind, having made release the object. He enters and dwells in the 1st… 2nd …3rd … & 4th jhāna…This is called the faculty of concentration) 5) ප්‍රඥා ඉන්ද්‍රිය: අරිය ශ්‍රාවක තෙමේ ප්‍රඥාවන්තය, පංච උපාදානස්කන්ධයයේ: ඇතිවීම-නැතිවීම (සමුදය-වය) අවබෝධය පිණිස ඔහු සිත යොමුකරයි. එමගින් ලැබෙන අවබෝධය උතුම්ය, තියුණුය, දුක සහමුලින් නැති කර ගැනීම පිණිස වේ. ඔහු චතු සත්‍ය යහපත් ලෙසින් දැනගැනී. මෙය ප්‍රඥා ඉන්ද්‍රිය ය.( the noble disciple is wise; he possesses wisdom directed to arising and passing away, which is noble and penetrative, leading to the complete destruction of suffering. He understands the 4 Noble Truths…This is called the faculty of wisdom) සටහන: එම ප්‍රඥාව නම් පංච උපාදානස්කන්ධ යේ ඇතිවීම හා නැතිවීම දකින ප්‍රඥාවය. බලන්න: ESN: note: 195, p. 2412. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි : (5-1): ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තය: 4.1.9 විභංග සූත්‍රය හා 4.1.10 දුතිය විභංග සූත්‍රය,පි. 378, ESN:48: Indriyasamyutta: 9.9 Analysis 1 & 2 p.1934.
▼පංච ඉන්ද්‍රිය වර්ධනය වී ඇති ආකාරය අනුව විවිධ ආරියබව ලැබේ බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පෙන්වා ඇත: 1) පංච ඉන්ද්‍රිය සම්පුර්ණව, පරිපුර්ණ ලෙසින් ලබාගත් විට අරහත්වය ලබයි. 2) පළමු තත්වයට වඩා ටිකක් අඩුවෙන් පංච ඉන්ද්‍රිය පරිපුර්ණවිට අනාගාමි වේ. 3) දෙවන තත්වයට වඩා ටිකක් අඩුවෙන් පංච ඉන්ද්‍රිය පරිපුර්ණවිට සකදාගමි වේ.4) තෙවෙනි තත්වයට වඩා ටිකක් අඩුවෙන් පංච ඉන්ද්‍රිය පරිපුර්ණවිට සෝතාපන්න වේ.5) සිව්වෙනි තත්වයට වඩා ටිකක් අඩුවෙන් පංච ඉන්ද්‍රිය පරිපුර්ණවිට ධම්මානුසාරී වේ. 6) පස්වෙනි තත්වයට වඩා ටිකක් අඩුවෙන් පංච ඉන්ද්‍රිය පරිපුර්ණවිට ශ්‍රද්ධානුසාරී වේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි : (5-1):මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තය: 4.2.2. සංඛිත්ත සූත්‍රය, පි. 384, ESN: 48: Indriya samyutta: 12.2 In Brief, p. 1938.
▼ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රිය නිවන් මගය- අසංඛත මගය මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ):සළායතනවග්ග: අසංඛත සංයුත්ත: 9.1.8 ඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි. 662, ESN: 43: Asankatasamyutta: p. 1493.
▼කෙළෙස් සංසිඳවීම පිණිස කෙනෙක් ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රියන් වඩන්නේ නම් ඔහු ‘ඉන්ද්‍රිය සම්පන්න’ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: ඉන්ද්‍රියසම්පන්න.
▼ බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “ මහණෙනි, මේ පංච ඉන්ද්‍රිය දියුණු කලවිට, නිතර නිතර දියුණු කර විපුල කරගත්විට, ඔහුට ආසව ක්‍ෂය කර, තමාගේ විශිෂ්ඨ ඥානයෙන් , ඵල සමාධිය, ඵල ප්‍රඥාව (චෙතෝ විමුක්ති, ප්‍රඥා විමුක්ති) මේ ජීවිතයේදීම ලබා, විමුක්ති සුවයෙන් සිටිය හැකිය”. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-1): මහාවග්ග:ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: ආසවක්ඛය සූත්‍රය, පි. 390, ESN: 48: Indriya samyutta: 20.10, Destruction of the taints p. 1946.
▼වෙනත් මූලාශ්‍ර: :1. “ පංච ඉන්ද්‍රිය සත්‍ය අවබෝධය පිණිසය” බෝධිපාක්ෂික ධර්ම විස්තරය, පි.119: රේරුකානේ චන්ද්‍රවිමල මාහිමි, 1955.
▲ ආධ්‍යාත්මික පංචබල- Five spiritual powers :ශ්‍රද්ධා, විරිය, සති , සමාධි හා ප්‍රඥාව ආධ්‍යාත්මික පංචබලයන්ය. මේවා බල ධර්ම ලෙසින් හඳුන්වන්නේ සෙලවිය නොහැකි නිසාය, ස්ථාවරය.
▼ බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “යම්සේ ගංගානම් ගඟ පෙර දිගට නැවි තිබේද, බරවී තිබේද, එලෙස මේ පංච බල වඩන, දියුණු කරන මහන තෙමේ, නිවනට නැඹුරුව සිටි, නිවනට බරවී සිටි” බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-1 ): මහාවග්ග: බලසංයුත්ත: පචිනනින්නාදී සූත්‍රය, පි. 462, ESN: 50: Balasamyutta: The river Ganges, p. 2038.
▼පංච බල වඩා ගැනීම නිවන් මගය- අසංඛත මගය .මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4): සළායතනවග්ග: අසංඛත සංයුත්ත: 9.1.9 බල සූත්‍රය, පි. 662, ESN:43: Asankatasamyutta: p. 1493.
▼ පංච බල වඩා ගැනීම මගින් උද්ධම්භාගිය සංයෝජන පහකර ගත හැකිය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග:බලසංයුත්ත: උද්ධම්භාගිය සූත්‍රය, පි. 462, ESN:50: Bala samyutta: high fetters, p. 2047.
▼වෙනත් මූලාශ්‍ර: 1.“මාර සේනාව පරදවා නිවන ලබාගනීමට යෝගාවචරයන්ට මේ බල 5 තිබිය යුතුය”: බෝධිපාක්ෂික ධර්මතා විස්තරය, පි.121: රේරුකානේ චන්ද්‍රවිමල මාහිමි, 1955.
▲ආධ්‍යාත්මික මග-Spiritual path: ආධ්‍යාත්මික මග ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, දුකින් මිදී, නිවන ලබාගැනීම පිණිස අනුගමනය කලයුතු මගය, එනම්: බ්‍රහ්මචරියාවය. සටහන: * ආධ්‍යාත්මික මග විවිධ ලෙසින් හඳුන්වා ඇත: නොවැරදිය හැකි මග (අපණණකතං පටිපදං- unmistaken way) ලෙසින්ද දක්වයි. ** අටුවාව මෙවැනි සමාන පද දක්වා ඇත: ඒකාන්ත මග- the definite way, විමුක්ති මග- the emancipating way, හේතුඵල මග- the causal way, අවශ්‍ය මග- the essential way, විශිෂ්ඨ මග- the exquisite way, අවිරුද්ධ මග- the unopposed way, සහෝපකාරි මග- the conducive way, ධර්-මානුකූල මග- the way in accord with the Dhamma. බලන්න: EAN: note 352,p. 597.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 3 නිපාත: 3.1.2.6.සූත්‍රය, පි. 252.
▲ ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය - spiritual development :දහමට අනුව ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය නම්, කෙනෙක් සසර දුකින් මිදීම පිණිස ධම්මානුකූල ප්‍රතිපදාව අනුගමනය කරමින් යහපත් ලෙසින් එම ක්‍රියාවලිය වර්ධනය කර විමුක්තිය ලඟාකරගැනීමය. බ්‍රහ්මචරියාව සම්පුර්ණ කරගැනීමය, සම්මාමග වඩාගැනීමය. සටහන: ධම්ම විනය පිලිබඳ විස්තරයේ ආධ්‍යාත්මික පරිහානිය වලක්වා ගැනීමට හා මාර්ගය පරිණත කරගැනීමට ආදාළ කරුණු පෙන්වා ඇත. බලන්න: බ්‍රහ්මචරියාව
▼ ආධ්‍යාත්මික වර්ධනයට උපකාරීවන කරුණු: 1) ශිලසම්පන්න, සමාධිසම්පන්න, ප්‍රඥාසම්පන්න, විමුක්ති සම්පන්න, විමුක්ති ඥානදර්ශ න සම්පන්න භික්ෂුන් දැකීම, එවැනි භික්ෂුන් ගෙන් දහම ඇසීම, එවැනි භික්ෂුන් වෙත එළැඹීම,එවැනි භික්ෂුන් ඇසුරුකිරීම, එවැනි භික්ෂුන් සිහිකිරීම, එවැනි භික්ෂුන් ළඟ පැවිදිවීම. 2) එලෙස, කෙනෙක් ඒ උතුම් භික්ෂුන් වෙතින් දහම ශ්‍රවණය කර, නිතර නිතර ඒ දහම සිහිපත් කරගතයුතුය. එසේ කරණ ඔහුට කායවිවේකය හා චිත්තවිවේකය ඇතිවේ (සාමාන්‍ය කටයුතුවලින් බැහැරවීමට හැකිවේ). 3) එලෙස, විවේකිව වෙසන ඔහු, දහම සිහිපත් කර ඒ ගැන සිතාබලයි, අරම්භක වීරිය ඇතිකරගනී. එම අවස්ථාවේ සති සම්බොජ්ඣංගය ඔහුතුළ වැඩි සම්පුර්ණ වේ. එලෙස, ක්‍රමයෙන් සෙසු බොජ්ඣංග ධම්මතා: ධම්මවිචය සිට උපෙක්කා සම්බොජ්ඣංගය දක්වා සප්ත බොජ්ඣංගයන් වැඩි සම්පුර්-ණා බවට පත්වේ. මේ භවයේදීම මහාඵල මහාආනිසංස ලබාගනී: අරහත්වයට හෝ අනාගාමී බවට පත්වේ.සටහන: ක්‍රමානුකූලව බොජ්ඣංග දහම සම්පුර්ණවීම හා නිවන සාක්ෂාත්වීම පිළිබඳව මේ සූත්‍රයේ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. බලන්න: බොජ්ඣංග ධර්මතා. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත: 2.1.3 සීල සූත්‍රය, පි.174, ESN: The Great Book,46: Bojjhaṅgasaṃyutta: 3.3 Virtue, p. 1733.
▲ ආධ්‍යාත්ම සංයෝජන බාහිර සංයෝජන: පාලි: අජ්ඣත්ත සඤෙඤාජනො -බහිද‍්ධාසඤෙඤාජනො- Internal fetters & External fetters: මෙහිදී, සැරියුත් මහාතෙරුන් පුද්ගල වර්ග 2 ක් පෙන්වා ඇත: 1) ආධ්‍යාත්ම සංයෝජන ඇති පුද්ගලයෝ: එම භික්ෂුව සිල්වත්ය, පාති මොක්‍ෂ සංවර ශිලයෙන් සමන්විතය, ආචාර ගෝචර සම්පන්නය, අල්පවූ වරදෙහි බිය දකී, ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. මරණින් මතු ඔහු එක්තරා දේව ලෝකයක පහලවේ. ඉන් චුතව මිනිස් ලොවට යලි පැමිණේ. සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ සෝතාපන්න හා සකදාගාමී මගඵල ලැබූ ආරිය පුද්ගලයන් ගැනය .බලන්න: EAN: note: 257, p. 593. 2) බාහිර සංයෝජන ඇති පුද්ගලයෝ: 2.1 එම භික්ෂුව සිල්වත්ය... ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. ශාන්ත චිත්ත විමුක්තිය ට සිත යොමු කොට එහි වාසය කරයි. මරණින් මතු ඔහු එක්තරා දේව ලෝකයක පහලවේ. ඉන් චුතව ඔහු මිනිස් ලෝකයට නැවත නොපැමිණේ, ඔහු අනාගාමීය. සටහන්: * ශාන්ත චිත්ත විමුක්තිය: නම් සතරවෙනි ජාන සමාපත්තියය. බලන්න: EAN: note: 258, p. 593. ** අනාගාමී උතුමා මිනිස් ලෝකයේ පංච උපාදානස්කන්ධයකට නො එයි, සුද්දාවාසයක පහලවේ. බලන්න: EAN: note: 259, p. 593. 2.2 එම භික්ෂුව සිල්වත්ය ... ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. ඔහු කාමයන්ගේ (කාම ආශා) නිබිද්දාව පිණිස, විරාගය පිණිස, නිරෝධය පිණිස පුහුණු වේ. සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ සෝතාපන්න හා සකදාගාමී ආරිය පුද්ගලයන් ගැනය. ඔවුන් පංච කාමය ප්‍රහීණය පිණිස වෙර දරන්නේ අනාගාමී මාර්ගයට පැමිණීමටය. බලන්න: EAN: note: 260, p. 594. 2.3 එම භික්ෂුව සිල්වත්ය... ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. ඔහු ත්‍රිවිධ භව පැවැත්ම කෙරෙහි නිබිද්දාව පිණිස, විරාගය පිණිස, නිරෝධය පිණිස පුහුණු වේ. සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ අනාගාමී උතුමෙක් විදසුන් නුවනින් යුතුව භව තණ්හාව දුරලා අරහත් මගට පැමිණීමට දරන විරියය. බලන්න: EAN: note: 261, p. 594. 2.4 එම භික්ෂුව සිල්වත්ය... ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. ඔහු තණ්හාව ක්‍ෂය කිරීමට කටයුතු අරඹා ඇත. සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ සෝතාපන්න හා සකදාගාමී ආරිය පුද්ගලයන් ගැනය, ඔවුන් වෙර දරන්නේ අනාගාමී මගට පැමිණීමටය. බලන්න: EAN: note: 262, p. 594. 2.5 එම භික්ෂුව සිල්වත්ය... ශික්ෂා පදයන්හි මනාව හික්මිඇත. භව රාගය ප්‍රහීණය කිරීමට කටයුතු අරඹා ඇත. මරණින් මතු ඔහු යම් දේවලෝකයක පහලවේ. එහි සිට චුතවන ඔහු අනාගාමිය. නැවත මිනිස් උපතකට නො එයි. සටහන්: *මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ අනාගාමී උතුමෙක් විදසුන් නුවනින් යුතුව අරහත් මගට පැමිණීමට දරන විරියය. ** අටුවාවට අනුව: සැරියුත් තෙරුන්, විදර්ශනාව, ශීර්ෂ 6ක් යටතේ දේශනා කර ඇත: 1) පහළ මගඵල දෙකක් (සෝතාපන්න හා සකදාගාමී ආරියන්) ලැබූවන්; ඔවුන් විදර්ශ නා භාවනාව පිණිස ධාතු අරමුණු කර ගෙන ඇත. 2) මගඵල තුනක් ලැබූවන් (සෝතාපන්න- අනාගාමි), ඔවුන් සමාධි භාවනාව පුහුණු කරති 3) සෝතාපන්න හා සකදාගාමී ආරියන්, කාමරාගය දුරුකර අනාගාමීබව ලැබීමට කටයුතු කිරීම 4) භව රාගය දුරුකර අරහත්වය ලබා ගැනීමට අනාගාමී උතුමා කටයුතු කිරීම 5) සෝතාපන්න හා සකදාගාමී ආරියන් විදසුන් නුවනින් යුතුව කාමතණ්හාව දුරුකර අනාගාමීබව ලැබීමට කටයුතු කිරීම. 6) අනාගාමී උතුමා විදසුන් නුවණින් යුතුව භවරාගය දුරුකර අරහත්වය ලබා ගැනීමට කටයතු කිරීම. බලන්න: EAN: note: 262, 263, p. 594. මූලාශ්‍ර: අංගු. නි: (1): 2 නිපාත: 2.1.4.5 සූත්‍රය, පි. 162, EAN: 2: 36.5 Sutta, p.61.
අන
▲ අනආඝාත- anāghāta අනආඝත, අවෛරය (freedom from anger or ill-will).මෙය කුසලයකි. බලන්න: ආඝාතවත්ථු හා ආඝාතපටිවිනය.
▲අනධිගත කුසලය -Anadhigathakusla: අධිගමය සම්පුර්ණ කරගැනීම පිණිස සම්පුර්ණ කරගතයුතු කරුණකි. මෙතෙක් ඇතිවී නොමැතිකුසලය ඇතිකර ගැනීම පිණිස ඡන්දය වඩාගැනීම මින් අදහස් කෙරේ. බලන්න: අධිගමය මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4 ): 6 නිපාත: 6.2.3.5 අධිගම සූත්‍රය, පි. 254, EAN:6: 79.5 Achievement, p. 360.
▲අනභිනිවෘතිය-Anabinivurtiya: අනභිනිවෘතිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යළි උපතක් නොවීමය, දුක නැතිවියාමය. බලන්න: අභිනිවෘතිය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: 10.2.2.5 පඨම සුඛ සූත්‍රය, පි. 246, EAN:10: 65.5 Happiness 1,p. 519.
▲අනර්ථය -harmfulness : අනර්ථය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ධර්ම මාර්ගයට හානිකරන (අලාභදායි) කරුණු ගැනය. මිථ්‍යාමග ගැනීම නිසා අනර්ථය සිදුවේ. බලන්න: අධර්මය හා අනර්ථය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6): 10: නිපාත: 10.3.2.1, 10.3.2.2, 10.3.2.3 අධම්ම සූත්‍ර, පි. 430, EAN:10: 113.1, 114.2 & 115.3 Non-Dhamma suttas, p. 544.
▲ අනවකාසය-not an opportunity: අනවකසාය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අවකාසය-ඉඩක් නැතිබවය. දහම්මග දියුණු කරගැනීමට අවශ්‍ය-සුදුසුබව- තත්‍ව්ය නැතිවීමය. මෙය අක්‍ෂණය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: අක්‍ෂණය හා ක්‍ෂණය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.1.3.9 අක්ඛණ සූත්‍රය, පි. 150, EAN: 8: 29.9 Inopportune Moments, p. 427.
▲අනවජ්ජබල-Anavajjabala: අනවජ්ජබල ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තුන්දොරින් යහපත් ක්‍රියා-කුසල කිරීම නිසා ලැබෙන බලයය. මෙය සතර සංග්‍රහවස්තු වලින් එකකි. බලන්න: සංග්‍රහ වත්ථු බල මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5): 9 නිපාත:සම්බෝධිවග්ග:9.1.1.5 බලසංග්‍රහ වත්ථු සූත්‍රය, පි.408.
▲ අන්‍යආගමික නිකායන්- Other religious sectors: බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ පැවති අන්‍ය ආගමික නිකායන් හා ආගමික නායකයන් පිළිබඳව සූත්‍ර දේශනාවල විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත:නිගණ්ඨන්ඨයන් (Nigaṇṭha), ආජීවකයන්(Ājīvaka), මුණ්ඩසාවක (shaven-headed), ජටිල (matted-hair ascetic), පරිබ්‍රාජික (wanderer), මාගන්දික (māgandika), තෙදන්ඩික (tedaṇḍika), ආරුද්ධක (āruddhaka), ගොතමක (gotamaka), දේවධම්මික (devadhammika). සටහන්: * මාගන්දික, තෙදන්ඩික, ආරුද්ධක, ගොතමක, දේවධම්මික තිර්- ලෙසින් පෙන්වා ඇත. විස්තර පිණිස බලන්න: නිගණ්ඨ, ආජීවක, ජටිල, පරිබ්‍රාජික, මක්ඛලිගෝසාල. ** පුරාණකස්සප හා නිගණ්ඨනාථ පුත්‍ර යන ආගමික නායකයන්, ඔවුන් සර්-වඥ යයි පවසා ඇත. බලන්න:අංගු.නි: (5): 9 නිපාත: මහාවග්ග:9.1.4.7 ලෝකායාතික බ්‍රාහ්මණ සූත්‍රය, පි.518. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි:(3) 5නිපාත: අතිරේකවග්ග සූත්‍ර,පි.483, EAN:5:293. 8 & 302.17 suttas, p. 315.
▲අන්‍යආගමික නායකයෝ-Other religious leaders: බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ විසු, ප්‍රසිද්ධ අන්‍ය ආගමික නායකයන් සය දෙනා ගැන විස්තර: 1) අජිත කේසකම්බිලි- Ajita Kesakambali :කම්ම ඵල විපාක නොමැත, පරලොවක් නොමැත, මව්පිය උපකාර අපකාර කිරීමේ ඵල නැත. කයබිඳී මියගිය පසු යළි උපතක් නොවේ. මෙලොව පරලොව දන්නා, සම්‍යක් ප්‍රතිපත්ති ඇති මහණ බමුණෝ නැත. මෙය උච්චේදවාදයය. 2) නිගණ්ඨනාථ පුත්‍ර- Nigantha Nataputta: ඉගැන්වීම: සතර සංවරයෙන් යුතුබව: සිසිල් දිය ගැනීමෙන් වැලකීම, සර්-ව ප්‍රකාර සංවර ලක්ෂණයෙන් සමන්විතවිම, සියලු පව් හැර දමා ඇතිබව, මෝක්ෂය ස්පර්ශ කර සිටීම. එලෙස සංවර වීම නිසා නිගන්තයන්ට : සංයත ආත්මය ඇත, ආත්ම සංයමය ඇත, සිත යහපත් ලෙස පිහිටුවා ගෙන ඇත( selfperfected,self-controlled, self-established) යයි දක්වා ඇත. සටහන්: මොහු වර්ධමාන මහාවිර (Vardhamana Mahāvīra) ලෙසින්ද හඳුන්වයි, ජෛන ආගමේ නායකයාය. ** නිගණ්ඨ යනු සියලු බන්ධන වලින් නිදහස්බවය. 3) පකුධ කච්චායන- Pakudha Kaccayana කයේ ස්ථිරබව, සමුහ 7 කින් සකස්වී ඇතිබව, එය නසන කෙනක්, අස්වන කෙනක් නැත. කෙනෙක් කඩුවකින්, හිස සිඳින්නේනම් ඉන් ප්‍රාණඝාතයක් සිදුනොවේ යන වාදය ඇත. 4) පුරාණ කාශ්‍යප- Pūraṇa Kassapa: ඔහු නිරුවත් පරිබ්‍රාජක නිකායක ගුරුවරයාය. ඉගැන්වීම : අක්‍රියවාදය: හිංසාව, සොරකම ආදීවූ අකුසල කම්ම කිරීමෙන් (පස්පව් ආදී) පව් සිදුනොවේ. පුද පුජා, සිල් රැකීම ආදී කුසල කම්ම කිරීමෙන් පින් ඇතිනොවේ. 5) මක්ඛලි ගෝසාල- Makkhali Gosala: ඉගැන්වීම: සත්‍ව්යෝ හේතු ප්‍රත්‍ය නොමැතිව ඉබේ කෙළෙසෙති, ඉබේම පිරිසිදුවෙති. කම්මවිපාක පිලිනොගැනීම, නුවණැති හා අනුවණ සත්‍ව්යෝ සසර දිගුකලක් හැසිර දුක කෙළවර කරගනි. 6) සංජය බෙලට්ටිපුත්‍ර- Sañjaya Belatthaputta: මොහු බොහෝ පිරිස ඇති, දිගුකලක් පැවිදිව සිටි, රජවරුන්ගෙන් සම්මාන ලද, මහළු, කිර්තිමත් ආගමික නායකයෙක්යයි මෙහි දක්වා ඇත. සටහන: ඒ එ ආගමික නායකයන් තමන්ගේ ඉගැන්වීම් පිළිබඳව ප්‍රකාශ කොට ඇත්තේ අජාසත් රජතුමාටය. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි.(1) ශ්‍රමණඵල සූත්‍රය, EDN: The Fruits of the Homeless Life.
▲අනංගණ- No blemish: අනංගණ යනු දැඩි කෙළෙස් නොමැතිබවය. දැඩි කෙළෙස් නොමැති පුද්ගලයන් වර්-ග 2 කි: 1) එක් පුද්ගලයෙක් හට දැඩි කෙළෙස් නොමැත, එහෙත් ඒබව ඔහු නොදනි. එමනිසා ඔහු සියලු කෙළෙස් පහකර, විමුක්තිය ලබා ගැනීම ගැන නොදනී. 2) තවත්, පුද්ගලයෙක් හට දැඩි කෙළෙස් නොමැත, ඒබව ඔහු දනි, එමනිසා, කෙළෙස් පහකර ගැනීමට ඔහු කටයුතු කරයි. බලන්න: අංගන. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.5 අනංගණ සූත්‍රය, පි.74, EMN: 5: Anangaṇa Sutta- Without Blemishes, p.94.
▲ අනගාරික හා අගාරික- Anagārika & Agārika: ආධ්‍යාත්මික ජිවිතය පිණිස ගිහිගෙයි කටයුතු වලින් නික්මුන පුද්ගලයා, පැවිදි ජිවිතයක් පිණිස පුරුදු පුහුණුවන තැනැත්තා අනගාරික ලෙසින් දක්වා ඇත. ශ්‍රමණ ජිවිතයට ඇතුල්වනතෙක් ඔවුන් අටසිල්රකි. අගාරික ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ගිහිගෙයට ලැදිවී සිටින පුද්ගලයාය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 58: “අනාගාර: ශ්‍රමණභූමිය, ගෙයක් නැත්තා”.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1.“ගිහිගෙය හැර පැවිදිවීම අනගාරික ය. පබ්බජාවට නමකි. අගාරික යනු ගෙයට හිතවීමය, එනම්. අඹුදරුවන්ට, කර්මාන්ත කිරීමට ආදියට ඇලීම”: ශ්‍රී සද්ධර්-ම කෝෂය, පි. 208.
▲අනඤ්ඤාත-ඤානස්සාමීති ඉන්ද්‍රිය - I shall come to know the unknown: මගඵල ලබන විට ඇතිවන ඉන්ද්‍රියකි. බලන්න: අඤඤා, ඉන්ද්‍රිය.
▲ අනත්ත සංඥාව: පාලි: අනත්ත සඤ්ඤා- Perception of Non-self: අනත්ත සංඥාව යනු, සකස්වූ සියලු ධර්-මතාවන්හි ‘මමය, මගේය, මගේ ආත්මය’ යයි පාලනය කිරීමට දෙයක් නැති බව අවබෝධකර ගැනීමය. මෙම සංඥාව වැඩිම නිවන සාක්ෂාත්කරගැනීමට උපකාරිවේ. බලන්න: භාවනා, දසසංඥා.
▼කරුණු 6 ක අනුසස් දැකීමේ ප්‍රතිලාභය වන්නේ අසිමිතවූ අනත්ත සංඥාව - සියලු ධර්මතා අනත්ත යන වැටහීම- වඩා ගැනීමට හැකිවීම යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: එනම්: 1) මම සියලු ලෝකය පිලිබඳ (තණ්හා, දිට්ඨි) හඳුනාගැනීම් නැතිව සිටින්නෙමි 2) මගේ (මානය) යන්න අහවර කරගනිමි 3) මගේය යන මමංකාරය අහවර කරගනිමි 4) පෘථග්ජ නයන් හා අනුමෝදනා නොවන අවබෝධයක්-නුවණක් මම ලබා ගන්නෙමි 5) හේතුප්‍රත්‍ය මම පැහැදිලිවම දැක ගන්නෙමි 6) හේතු ඵල නිසා ඇතිවන ධර්මතා මම පැහැදිලිවම දැක ගන්නෙමි. “සබ‍්බලොකෙ ච අතම‍්මයො භවිස‍්සාමි. අහඬකාරා ච මෙ උපරුජ‍්ඣිස‍්සන‍්ති. මමඬකාරා ච මෙ උපරුජ‍්ඣිස‍්සන‍්ති. අසාධාරණෙන ච ඤාණෙන සමන‍්නාගතො භවිස‍්සාමි. හෙතු ච මෙ සුදීට‍්ඨො භවිස‍්සාමි. හෙතුසමුප‍්පන‍්නා ච ධම‍්මා” (I will be without identification in the entire world, I-makings will cease for me. Mine-makings will cease for me. I will come to possess knowledge not shared with worldlings. I will have clearly seen causation. I will have clearly seen causally arisen phenomena) මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4): 6 නිපාත: 6.2.5.9. අත්තමය සූත්‍රය, පි. 275, EAN: 6: 104. 9. without Identification, p. 363.
▼ අනත්ත සංඥාව වැඩිය යුතු ආකාරය: බලන්න: භාවනා, ගිරිමානන්ද සූත්‍රය.
▲ අනත්තානුපස්සනාව- Anaththaanupassana: අනත්තානුපස්සනාව යනු පංච උපාදානස්කන්ධයේ, ඒ ඒ ස්කන්ධ (රූප, වේදනා...) අනාත්ම බව නුවණින් ආවර්ජනය කිරීමය, ප්‍රඥාවෙන් විපස්සනා කිරීමය. බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, එසේ, පංච උපාදානස්කන්ධයේ අනාත්ම බව දකිමින් වාසය කරනවිට, ඒ පිලිබඳ පිරිසිඳ අවබෝධය ඇතිවේ, සියලු දුකින් මිදීමට හැකිවනබවය. සටහන: අංගු.නි: (4) 7 නිපාතය: අනුසය වග්ගයේ: අනත්තානුපස්සි සූත්‍රයේ, සත් ආරිය පුද්ගලයෝ, සියලු ධර්-මතාවන්හි අනත්තානුපස්සිව වාසය කරන බව පෙන්වා ඇත. බලන්න: සත් ආරිය පුද්ගලයෝ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3): ඛන්ධසංයුත්ත: 1.3.4.14 අනත්තානුපස්සනා සූත්‍රය, පි. 350, ESN: 22: Khandasamyutta: IV: 149.14 Contemplating non-self, p. 1111.
▼ අනත්තානුපස්සි වඩන ලෝකයට ආහුණෙය්‍ය, පාහුණෙය්‍ය වන උතුම් පුද්ගලයන් 7 ක් ගැන මෙහි විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:අනුසයවග්ග: 7.1.2.6 අනත්තානුපස්සි සූත්‍රය, පි.318.
▲ අන්තරා පරිනිබ්බායි (පාලි): අතරතුර පරිනිර්වානය-Attainer of nibbāna in the interval: ධර්මයේ අන‍්තරාපරිනිබ‍්බායි යනුවෙන් පෙන්වා ඇත්තේ අනාගමිව, මෙලොව හැර සුද්ධාවාසයක පහළවන කාලය අතරතුර අරහත්ව, පරිනිර්වානය -පරිනිබ්බානය ලැබීමය. බලන්න: අනාගාමි. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.53: “අන්තරා පරිනිබ්බායි: ආයුෂයාගේ මැද කොටස නොගෙවා අතරදී කෙලේශ පරිනිර්වායෙන් පිරිනිවන්පානා පුද්ගලයා”.
▼ අන්තරා පරිනිබ්බායි ලබන ආකාර 3 කි:: 1) දවස මුළුල්ලේ ගින්නෙන් රත්වුණ යකඩ ගුලියක්, තළනවිට, ගිනි පුපුරක් මතුවී, සැනයෙන් නිවීයන ලෙසින්, අනාගාමි උතුමා මෙලෙව හැර යන අතරතුර පරිනිබ්බානය ලබයි. 2) දවස මුළුල්ලේ ගින්නෙන් රත්වුණ යකඩ ගුලියක්, තළනවිට, ගිනි පුපුරක් මතුවී, ඉහලට නැගී, උඩදී නිවීයන ලෙසින්, අනාගාමි උතුමා මෙලොව හැර යන අතරතුර පරිනිබ්බානය ලබයි. 3) දවස මුළුල්ලේ ගින්නෙන් රත්වුණ යකඩ ගුලියක්, තළනවිට, ගිනි පුපුරක් මතුවී, ඉහලට ගොස්, නැවත පොළොවට පහත්වී, පොළවට වදින්නට පෙර නිවීයන ලෙසින්, අනාගාමි උතුමා මෙලොව හැර යන අතරතුර පරිනිබ්බානය ලබයි. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. සටහන: භික්ඛු බෝධිට අනුව: ‘... the three similes suggest that the “attainer of nibbāna in the interval” attains nibbāna before actually taking rebirth’. බලන්න: EAN: note: 1536, p. 655. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4): 7 නිපාත: 7.2.1.2. පුරිසගති සූත්‍රය, පි. 402, EAN:7: 55.2 Destinations of Persons, p. 387.
▲ අනවද්‍ය ධර්ම හා සාවද්‍ය ධර්ම- Blameless Dhamma and blameworthy Dhamma: අනවද්‍ය ධර්මය යනු නිදොස්-නිවැරදි දහමය. සාවද්‍ය ධර්මය යනු සදොස්- වැරදි දහමය. අනවද්‍ය දහම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ විමුක්තිය ලබාදෙන සම්මා දිට්ඨිය ඇතුළු අංග 10 යය. සාවද්‍ය දහම නම් වැරදිමග ගැනීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6 ): 10 නිපාත සාධු වග්ග: 10.3.4.7 සාවජ්ජ සූත්‍රය, පි.470, EAN: 10: Good: p.548.
▼ අනවද්‍ය ධර්ම: 1) අක්‍රෝධය 2) එදිරි නැතිබව 3) අනුන්ට අවමන් නොකිරීම 4) අහංකාර නොවීම-නිරහංකාර, 5) ඉරිසියා නොවීම 6) නොමසුරුබව 7) අමායාව 8) කපටිනැතිබව 9) හිරිය 10) ඔත්තප්පය (non-anger, non-hostility, non-denigration, non-insolence, non-envy, non-miserliness, non-deceitfulness, non- craftiness, moral shame, moral dread)
සාවද්‍ය ධර්ම: 1) ක්‍රෝධය 2) එදිරිය 3) අනුන්ට අවමන් කිරීම 4) අහංකාරය, 5) ඉරිසියාව6) මසුරුකම 7) මායාව 8) කපටිබව 9) හිරි නැතිබව-අහිරිකය 10) ඔත්තප්ප නැතිබව- අනොත්තප්ප.
සටහන: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත:පුග්ගලවග්ග: 4.3.4.5 වජ්ජපුග්ගල සූත්‍රයේ: වැරදි ක්‍රියා කරන (තුන්දොරින්) පුද්ගලයන් 3 දෙනක් හා වැරදි ක්‍රියානොකරන-අනවද්‍ය පුද්ගලයෙක් ගැන විස්තර කර ඇත.
මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (1 ):2 නිපාත:17: 1 අකුසල පෙය්‍යාලය සූත්‍ර, පි.230, EAN:2: XVII, Unwholesome R. , p. 74.
▲ අනවද්‍ය සුඛය -happiness of blamelessness
අනවද්‍යසුඛය යනු තුන්දොරින් යහපත් ක්‍රියා පමණක් ඇතිව ගෙවන ජීවිතය ගැන සතුටුවීමය. බලන්න: ගිහිසුඛ.
▲අනාගතභය- Future perils
අනාගතභය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දහම් මගේ ගමන් කරනවිට සිදුවිය හැකි හානි හා අනතුරුය, ඒ නිසා මග සාක්ෂාත් කරගැනීමට නොහැකිවේ: 1) සර්ප යෙක් දෂ්ඨ කිරීමෙන් මරණයට පත්වීම 2) වැළඳු ආහාරයක් නොදිරවීම නිසා මරණයට පත්වීම 3) පය ගලකට හැපී වැටීම නිසා මරණයට පත්වීම 4) නපුරු වන සිව්පාවන්ට හසුවීම නිසා මරණයට පත්වීම 5) සොරුන්ට හසුවීම නිසා මරණයට පත්වීම 6) අමනුෂ්‍ය බියක් නිසා මරණයට පත්වීම 7) මතුවේ මහලුබවට පත්වීම නිසා පුහුණුව කරගැනීමට නොහැකිවීම 8) මතුවේ ලෙඩ රෝග පීඩා ඇතිම නිසා පුහුණුව කරගැනීමට නොහැකිවීම 9) මතුවේ දුර්-භික්ෂයන් ඇතිවී ආහාර හිඟ වීම නිසා පුහුණුව කරගැනීමට නොහැකිවීම 10) මතුකල වන ප්‍රදේශ වලට හානි සිදුවීම නිසා ඒවා අතහැර මිනිසුන් බහුල ස්ථාන වල වාසය කිරීමට සිදුවීම නිසා පුහුණුව කරගැනීමට නොහැකිවීම 11) මතුවේ සංඝභේදයක් සිදුවීම නිසා පුහුණුව කරගැනීමට නොහැකිවීම. එම කරුණු ආවර්-ජනය කර බලවත් වීරිය ඇතිකර මාර්ගය සාක්ෂාත් කරගැනීමට යුහුසුළු විය යුතුය යි බුදුන් වහන්සේ අවවාද වදාළහ. සටහන්: * මේ සූත්‍රය දේශනා කර ඇත්තේ ආරණ්‍ය වනසේනාසනයන්හි වාසය කරන සංඝයාටය ** ධම්ම විනයට ඇති අනාගත භය, පිළිබඳව බලන්න: ධර්ම විනය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3 ): 5 නිපාත: 5.2.3.7 හ 5.2.3.8 සූත්‍ර, පි. 184, EAN: 5: 77.7 & 78.8 suttas, p. 267.
▲අනාගාමී- non-returner: ධර්මයට අනුව විමුක්ති මගේ තෙවනි ඵල සමාපත්තිය අනාගාමීය. ඔරම්භාගිය සංයෝජන පහකර ගැනීමෙන් අනාගාමීවේ. මේ ලෝකයේ අනාගාමීවූ උතුමා ඒ භවයේදී අරහත්බව නොලැබුවොත්, මරණින් මතු සුද්ධාවාස නම්වූ බ්‍රහ්මලෝකවල උපතලබා, එහිදී විමුක්තිය සාක්ෂාත් කරගනී. නැතහොත්, ඒ අතරතුර කාලයේ දී අරහත්වය ලබා පරිනිබ්බානයට පත්වේ. බලන්න: ඕරම්භාගිය සංයෝජන, අන්තරා පරිනිබ්බායි. සටහන: සුත්‍ර දේශනාවන්ට අනුව, බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ වාසය කල පුක්කුසාති භික්ෂුව, අනාථ පිණ්ඩික සිටුවරයා, දීඝායු උපාසක ආදීන් අනාගාමීව, මරණින් මතු සුද්ධාවාසයන්හි උපත ලබා ඇත.බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1,2,3.
ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි. 58: “අනාගාමි: න+ අගාවී- අනාගාමි පුද්ගලයා, උත්පත්ති වශයෙන් කාමභාවයට නොඑන ස්වභාව ඇත්තා- අනාගාමිතා”.
B.D: p.28: “Non-Returner, is a noble disciple on the 3rd stage of holiness”. P.T. S: p.80: “an + āgāmin- one who does not return, a Never-Returner, one who has attained the 3rd stage … So near is the Anāgāmin to the goal, that after death he will be reborn in one of the highest heavens and there obtain Arahantship, never returning to rebirth as a man”.
▼ අනාගාමී උතුමන් දිට්ඨිසම්පන්නය, අවෙච්චාසහගත ප්‍රසාදයෙන් යුක්තය: බුදුන් වහන්සේ පිලිබඳ නියත විශ්වාසය ඇති අනාගාමි උතුමන් දිට්ඨිසම්පන්නය (accomplished in view), අවෙච්චාසහගත ප්‍රසාදයෙන් යුක්තය (unwavering confidence). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත: 10.2.2.3 නිට්ඨිඞත සූත්‍රය හා 10.2.2.4. අවෙච්චප්පසන්න සූත්‍රය, පි.244, EAN:10:63.3 Certainty and 64 (4) Unwavering p. 519.
▼ අනාගාමීබව ලැබූවිට කාමලෝකයේ කර්ම සුද්ධාවාසයෙහි ඵල නො දරයි: මේ සසුනේ ආරිය ශ්‍රාවකයා, අභිජ්ජාව හා ව්‍යාපාදය පහකර, මනා සිහිය ඇතිව, සම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිව, සතිය පිහිටුවාගෙන, මෙත්තා සහගත සිත ඇතිව, මෙත්තා භාවනාව වඩයි. තමාට මෙන්ම සියලු ලෝක සත්ත්‍වයන්ට- සිව් දිසාවට, උඩ හා යට යන සෑම දිසාවන්ටම අප්‍රමාණවූ, මහග්ගතවූ , විපුලවූ, මෙත්තා සහගත සිත, සතුරුබව නැතිව,
ව්‍යාපාදය නැතිව, පතුරුවයි. එසේ භාවනා යෝගී භික්ෂුවට මෙසේ වැටහේ: “ පෙරදී මගේ සිත සීමිතව, නොදියුණුව තිබුනේය. එහෙත්, දැන් මගේ සිත අප්‍රමාණය, මනාව වර්ධනයවී තිබේ. (කාමලෝකයට) ප්‍රමාණවූ කර්ම, මා කරා පරලොවට නො පැමිණේ”. “...සො එවං පජානාති: ‘පුබ‍්බෙ ඛො මෙ ඉදං චිත‍්තං පරිත‍්තං අහොසි අභාවිතං. එතරහි පන මෙ ඉදං චිත‍්තං අප‍්පමාණං සුභාවිතං. යං ඛො පන කිඤ්චි පමාණකතං කම‍්මං, න තං තත්‍රාවසිස‍්සති, න තං තත්‍රාවතිට‍්ඨති’ ති” (Previously, my mind was limited and undeveloped, but now it is measureless and well developed. No measurable kamma remains or persists there).
සටහන්: * අටුවාවට අනුව, ප්‍රමාණවූ කර්ම නම් කාමලෝකයේ ඵල විපාක දීමට නියමිත කම්මවෙ. ආරිය ශ්‍රාවකයා, අනාගාමි බව ලබාගත් නිසා- හෝ අනාගාමීබවට පැමිණීමට නියත නිසා, ඔහු සුද්ධාවාසයක යළි උපත ලබා නැවත මිනිස්ලොව උපතකට නොපැමිණේ. කාමලෝකයේ කර්-මවලට, සුද්ධාවාසයකදී විපාක ඇතිකිරීමට හැකියාව නැත. බලන්න: EAN: notes: 2186 & 2191, p. 685. ** මෙත්තා චේතෝ විමුක්තිය ඇතුළු සියලු සතර බ්‍රහ්ම විහාර එසේ පුරුදු පුහුණු කරගැනීම මගින් අනාගමිබව ඇතිකරගෙන, කාමලෝකයේ ඵල දෙන කර්ම අවසන් කරගත හැකිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: බ්‍රහ්මවිහාර.
මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 6): 10 නිපාත:10.5.1.9. කරජකාය සූත්‍රය, පි.582, EAN:10: 219.9 The Deed Born Body, p.561.
▼අනාගාමි ඵලය ලැබීමට සාක්ෂාත් කරගතයුතු ධර්මතා: 1) අශ්‍රද්ධාව හැර ශ්‍රද්ධාව ඇතිකරගැනීම 2) අහිරිකය හැර හිරි ඇතිකරගැනීම 3) අනොත්තප්ප හැර ඔත්තප්ප ඇතිකරගැනීම 4) කුසිතකම හැර වීරිය ඇතිකරගැනීම 5) අසිහිය හැර සිහිය ඇතිකරගැනීම 6) අනුවණකම හැර ප්‍රඥාව ඇතිකරගැනීම. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 4 ): 6 නිපාත:6.2.2.1 අනාගාමි ඵල සූත්‍රය, පි. 238, EAN:6: 65.1 Non-Returner, p. 358.
▼අනාගාමී පුද්ගලයෙක් අරහත්බව ලැබීම: අනාගාමි උතුමෙක්, අරහත්වයට පත්වීමට කරුණු 3 ක් සම්පුර්ණයෙන්ම පහකළ යුතුය:
1) මාන අනුසය (underlying tendency to conceit) 2) භවරාග අනුසය (underlying tendency to lust for existence) 3 අවිද්‍යාව (ignorance). උද්දම්භාගිය සංයෝජන 5 සහමුලින් පහකරගත්විට අරහත්මගඵල සාක්ෂාත්වේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න:උද්දම්භාගිය සංයෝජන. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ):7 නිපාත: 7.2.1.2. පුරිසගති සූත්‍රය, පි. 402, EAN: 7: 55.2. Destinations of Persons, P. 387.
▼අනාගාමී උතුමෙක් රහත්බව ලබාගන්නා ආකාර 7 කි: 1 -3 ආකාර හඳුන්වන්නේ අන්තරා පරිනිබ්බායි ලෙසින්ය (attainer of nibbāna in the interval). 4 උපහච්චපරිනිබ්බයි (attainer of nibbāna upon landing) 5 අසංඛාර පරිනිබ්බායි (attainer of nibbāna without exertion) 6 සසංඛාරපරිනිබ්බායි (attainer of nibbāna through exertion) 7 අකනිට්ඨගාමි (heading toward the akaniṭṭha realm). බලන්න: සප්ත පුරිස ගති. සටහන: B.D (ශබ්දකෝෂය) p.29 :එම ආකාර 7 පිළිබඳව විස්තරාත්මකව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4):7 නිපාත: 7.2.1.2. පුරිසගති සූත්‍රය, පි. 402, EAN: 7: 55.2. Destinations of Persons, P. 387.
▼අනාගාමි උතුමන් බ්‍රහ්මලෝකයේ උපත ලැබීම
ගෞතම බුද්ධ සාසනයේ අනාගාමී මගපල ලැබූ භික්ෂුන් හත් නමක්, අවිහ බ්‍රහ්මලෝකයේ උපත ලබා, එහිදී විමුත්තිය ලැබූබව ඝටිකාර සුත්‍රයේ දක්වා ඇත. ඒ උතුමන්: උපක, පලගන්ඩ, පුක්කුසාති, භද්දිය, භද්දදේව, බාහුදන්ති, පින්ගිය භික්ෂුන්වේ.
මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): දෙවපුත්ත සංයුත්තය: 2.3.4 ඝටිකාර සූත්‍රය, පි. 40, ESN: 2: Devaputta samyutta: 24.4 Ghaṭīkāra, p. 201.
▲ අනාත්ම: පාලි: අනත‍්තා- Not-self
අනාත්ම හෙවත් ආත්මයක් නොමැතිබව (අනත්ත) බුදුදහමේ ත්රිලක්ෂණය ලෙසින් පෙන්වා ඇති මුලික සිද්ධාන්තයේ තෙවෙනි ධර්මතාවයය. බලන්න: අනිච්ච දුක්ඛ හා අනාත්ම.
▼ පංච උපාදානස්කන්ධයේ අනාත්මබව දැකීම විමුක්තිය ය:
“රූපං භික‍්ඛවෙ අනත‍්තා ,වෙදනා ... සඤ්ඤා... සඬඛාරා... විඤ‍්ඤාණං අනත‍්තා. එවං පස‍්සං ...සුතවා අරියසාවකො රූපස‍්මිම‍්පි ...වෙදනායපි... සඤ‍්ඤායපි... සඬඛාරෙසුපි ... විඤ‍්ඤාණස‍්මිම‍්පි නිබ‍්බින්‍දති. නිබ‍්බින්‍දං විරජ‍්ජති, විරාගා විමුච‍්චති, විමුත‍්තස‍්මිං විමුත‍්තමිති ඤාණං හොති: ඛිණා ජාති වූසිතං බ්‍රහ‍්මචරියං කතං කරණියං නාපරං ඉත්‍ථත‍්තායාති පජානාතීති”
රූපය...වේදනාව... (මුළු පංච උපාදානස්කන්ධයම) අනාත්ම යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ඒ දැක කළකිරීම ඇතිකරගන්නා ආරිය ශ්‍රාවකයා, ඒවාට නොඇලි විමුක්තිය ලබා ගනී. සටහන: සංයු.නි (3) ඛන්ධසංයුත්තයේ, අනිච්චවග්ගයේ: පංච උපාදානස්කන්ධයේ අනාත්ම බව විස්තරාත්මකව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4): සළායතනසංයුත්ත: අනිත්‍ය වග්ග: 1.1.2.3 අනත්ත සූත්‍රය, පි. 66, ESN: 35: Salayatana samyutta: 14.3 Impermanent, p. 1018.
▲ අනාතාපි-Non-ardent
අනාතාපි ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කෙළෙස් තවන වීරිය- දැඩිවීරිය-උනන්දුව නොමැතිබවය, අලසබවය. එවැනි පුද්ගලයන්හට ආරිය මග සපුරා ගත නොහැකිය. බලන්න: ආතාපි. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.1.7 අනාතාපි සූත්‍රය, පි. 382.
▲අනාථපිණ්ඩිකසිටු-Anathapindikasitu:බලන්න:උපග්‍රන්ථය:3.
▲ අනාදරය: පාලි: අනාදරියං-no-affection- disrespect
අනාදරය යනු ආද‍රය නොමැතිබවය, තවත් කෙනෙක් කෙරෙහි සැලකිල්ලක්, ගෞරවකිරීමක් නැතිබවය. ධර්-මයට අනුව, අනුන්ට අනාදරය කිරීමට, අගෞරව කිරීමට බලපාන මුලික කරුණු නම්: 1) දහම පිලිබඳ අශ්‍රද්ධාව නිසා 2) පාපමිත්‍ර ඇසුර නිසා 3) මුරණ්ඩු සිතක් තිබීම නිසා මුරණ්ඩුබව-වැරදි නිවැරදි කරගැනීමට ඇති අකමැත්ත. මේ අවගුණ දහම් මගට බාධාවන්ය. හිරි ඔත්තප්ප හා අප්‍රමාදය ආදී ගුණ ඇතිකර ගැනීමෙන් එම අවගුණ පහකර ගත හැකිබව මෙහිදී පෙන්වා ඇත.
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6 ):10 නිපාත:10.2.3.6.තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: 76. 6. Incapable, p. 524.
▲ ආනන්තරික කම්ම: පාලි: ආනන‍්තරිකම‍්ම-Āanatarika-Kamma -actions with immediate destiny: ආනන්තරික කම්ම බලවත් කම්ම විපාක ඇති කරයි. එනම්, වෙනත් කම්මයක් ඵල දීමට ඉඩ නොතබා, එම කම්මයෙහි විපාක වහා ඵල දෙනබවය. මේ ගණයට වැටෙන යම් පාප කම්මයක් හෝ පුණ්‍ය කම්මයක් කලේ නම්, වෙනත් කම්මයක් පල විපාක දීමට පෙර ඒ කම්ම පළමුව විපාක විඳීමට සිදුවේ. බලන්න: පංච ආනන්තරික කම්ම. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 128: “ආනන‍්තරියකම‍්ම: අනතුරු අත් බවේ විපාක දෙන කම්ම්වෙ. කුසල කම්ම : අෂ්ට සමාපත්ති, අකුසල: පඤචානන්තරිය කම්ම”.
B.D: p. 10: “Ānantarika-Kamma: ‘Actions with immediate Destiny’.
▼ ආනන්තරික කම්ම සිදුකළ කෙනෙකුට, යහපත් ධර්මය ශ්‍රවණය කළද, ආධ්‍යාත්මික මගට ඇතුළුවිය නොහැකිය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.2.4.3 වොරෝපිත සූත්‍රය, පි. 264, EAN:6: 87.3 Murderer, p. 361.
▲ආනන්තරික චිත්තසමාධිය: පාලි: ආනන‍්තරිකො චෙතො සමාධියො-Uninterruptd mental concentration: ආනන්තරික චිත්ත සමාධිය යනු අතරතුර නොනැවතී පවතින සිතේ එකඟතාවය -සමාධියය. (Un interrupted mental concentration). ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 128: “ආනන‍්තරිකසමාධි: මාර්-ගයට අනුව ලැබිය යුතු ඵලය, සෝවාන් ආදී ඵල සතර”. B.D: p.11: “Ānantariya: the ‘immediacy’ is a name for that concentration of mind which is associated with such insight (vipassanā) as is present in any one of the 4 kinds of super mundane path-consciousness (ariya-puggala) and which therefore is the cause of the immediately following consciousness as its result or fruition (phala)”.
▼ආනන්තරික චිත්ත සමාධිය දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය ධර්මයකි, අවබෝධය පහසු නැති, දුකසේ අවබෝධ කරගතයුතු දහමකි. බලන්න: දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය ධර්ම.
සටහන: * ආනන්තරික යනු අතරතුර සිඳීමක් නොමැති බවය- සමාධිය ලැබූ පසු විදර්ශනා නුවණ ඇතිවී යම් මගඵලයක් ලැබීමය ** මේ සමාධිය විදර්ශනාවට අනතුරව ඇති මාර්ගය ලෙසින් බු.ජ.ත්‍රි: දක්වා ඇත. බලන්න: පි. 486 . ** The arising of a ‘path-moment’ (Stream-Entry, etc.) after insight. බලන්න: EDN: note: 1137, p. 384. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384
▼ආනන්තරික චිත්ත සමාධිඥානය
නෙක්කම්මය නිසා සිතේ ඇතිවන එකඟ බව අවික්ෂේප සමාධිය වේ. එම සමාධිය නිසා සිතේ ඇතිවන පිරිසිදුබව නිසා ආසවයන් ( කාම, භව, දිට්ඨි, අවිද්‍යා ආදී ආශ්‍රව) බිඳදමා ගැනීමේ නුවණ- ප්‍රඥාව ආනන්තරික චිත්ත සමාධි ඥානයවේ. “අවික‍්ඛෙපපරිසුද‍්ධත‍්තා ආසවසමුච‍්ඡෙදෙ පඤ‍්ඤා ආනන‍්තරිකසමාධිස‍්මිං ඤාණං’යි”. සටහන: * නෙක්ක්ම්මය (නෛෂ්ක්‍රම්‍යය) නිසා ඇතිවන සිතේ එකඟබව- සමාධිය, ක්‍රමයෙන් මාර්ග ඥානය ඇති කිරීමට සමත්වේ. එමගින්, ආසවයන් ක්‍ෂය කිරීමට හැකියාව ලැබේ. සෝතාපන්න, සකදාගාමී, අනාගාමී හා අරහත් මග ඵල නුවණ අනුක්‍රමයෙන් ලැබී ආසව බිඳී යයි. බලන්න: ආසව. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: පටිසම්භිදා මග : 1 : 32. ආනන්තරික චිත්ත සමාධි ඥානය, පි. 202.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “ආනන්තරික සමාධිය යනු කුමක්ද? සෝතාපත්ති මග්ග, සකදාගාමි මග්ග, අනාගාමි මග්ග, අරහත්ත මග්ග, යන මේ මාර්ග හතරෙන් ඕනෑම එකක් සඳහා කියන නමකි ආනන්තරික සමාධිය යන්න”. https://dhamma.lk.ingreesi.com/2019/12/590.html
▲ආනන්ද තෙර -Ānanda Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1
▲අනාපත්ති- Anapaththi: අනාපත්ති ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යම් ඇවතක් පිලිබඳ වැරදි ලෙස ගැනීමය. ඇවැතක්, ඇවතක්-වරදක් නොවේයයි පැවසීම හා ඇවතක් නොවන දෙයක් ඇවතක් යයි පැවසීම. එමිනිසා බොහෝදෙනාට අයහපත, දුක ඇතිවන බවද, සසුනේ පිරිහීමට හේතුවන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: ඇවත සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: අංගු.නි: 1 නිපාතය: 12 අනාපත්තිවග්ගය.
▲ ආනාපාන සතිය-Mindfulness on in and out breathing
ආනාපාන සතිය: හුස්ම ගැනීම පිටකිරීම පිලිබඳ සිහිය පැවැත්වීම, ආස්වාස-ප්‍රශ්වාසය පිළිබඳව සිහියෙන් හා නුවණින් යුතුව කරන භාවනාවය. ‘ආන’ යනු ආශ්වාසය වේ; ‘අපාන’ යනු ප්‍රශ්වාසය වේ. ආනාපානසතිය භාවනාවක් ලෙසින් වඩා ගැනීමෙන් මහත්ඵල මහා ආනිසංසස ලැබෙන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ගිරිමානන්ද සූත්‍රයේ ආනාපානසතිය සංඥාවක් ලෙසින් වඩාගැනීම විස්තරකර ඇත.
විස්තර පිණිස බලන්න: ම.නි: ආනාපානසති සූත්‍රය හා ම.නි හා දී.ඝ.නි: සතර සති පට්ඨාන සූත්‍ර හා සංයු.නි: ආනාපානසංයුත්තය.
▼ ආනාපානසති භාවනාව යහපත්ලෙසින් වඩාගැනීමෙන්, දුක ඇතිකරන බාහිරවිතක්ක (කාමරාග ආදී) ය සන්සිඳේ, නිවන ලබාගැනීමට හැකිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර:ඛු.නි:ඉතිවුත්තක:3.4.6 අශුභානුදර්-ශි සූත්‍රය, පි. 453.
▼ බුදුන් වහන්සේ බහුලව කොට යෙදෙන විහරණය ආනාපානසති සමාධියය. එම විහරණය: ආරියවිහාර, බ්‍රහ්මවිහාර, තථාගතවිහාර ලෙසින් හැඳින්වීම සුදුසුය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත .(It is a noble dwelling, a divine dwelling, the Tathāgata’s dwelling). මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2):මහාවග්ග: ආනාපානසංයුත්ත:10.2.1 ඉච්ඡානංගල සූත්‍රය, පි.136, ESN:54: Anapanasamyutta: 11.1 Icchanangala, p. 2168.
▲අනායුෂ- Anayusa: අනායුෂ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ජිවත්වීමට ඇති කාලය, ආයුෂ කෙටිබවය. බලන්න: ආයුෂ. ආයුෂ කෙටිවිමට හේතු කරුණු: සතප්‍රයාකාරිවිම-කයට යහපත ඇතිලෙසින් අහාර නොගැනීම, ආහාරයෙහි මාත්‍රා නොමැතිවීම -පමණ නොදැනීම, අහාර යහපත් ලෙසින් දිරවා ගැනීමට නො හැකිවීම, නියමිත (සුදුසු) වේලාව තුල පිණ්ඩපාතය පිණිස නොහැසිරීම, බ්‍රහ්මචාරී ජිවිතයක් නොගෙනයාම, ශිලසම්පන්න නොවීම ,පාපමිත්‍ර සේවනය. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: ගිලානවග්ග: 5.3.3.5 හා 5.3.3.6 සූත්‍ර, පි.258.
▲ අනාවරණ ඥානය - Anawarana Nana
අනාවරණ ඥානය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තථාගතයන්ට පමණක් ඇති සර්වඥතා ඥානයය. එම නුවණ ආවරණයවී නොමැත, එනිසා අනාවරණ ඥානය වේ. “තථාගතයන් වහන්සේගේ සර්වඥතා ඥානය කවරේදයත්: හැම සංඛත අසංඛත දෙය නිරවශෙෂ කොට දනී...අතීතයේවූ... අනාගතයේ සිදුවන... වර්තමානයේ ඇති සියල්ල දනී...” සටහන: මේ සූත්‍රයේ සර්වඥතා ඥාන විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: පටිසම්භිදාමග්ග -1: මහාවග්ග, ඥානකතා: 72-73 අණාවරණ ඥානය, පි. 258.
▲ අනාවරණ ධම්ම- Non-Obstructive Dhamma: අනාවරණ ධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සප්ත බොජ්ඣංගයන්ය. ඒවා විමුක්තිය පිනිසවේ. මේ දහම් මගින් නීවරන යටපත්කර, යථා බව එළිකරන නිසා ඒවා අනාවරණ ධම්ම වේ. බලන්න: බොජ්ඣංග ධම්ම. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: ( 5-1):මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්තය: 2.4.4. අනාවරණ සූත්‍රය, පි. 216, ESN:46: Bojhangasamyutta: 34.4 Non Corruption sutta, p. 1769.
▲ අනාවිල සඬකප‍්පො (පාලි): පිරිසිදු සංකල්පනා- Purified intention
දහමට අනුව අනාවිලසඬකප්ප යනු පිරිසිදු චේතනා ඇතිබවය- සම්මා සංකප්පය. එනම්, කාම, ව්‍යාපාද, හිංසා විතක්ක ප්‍රහීණය කර ඇතිබවය. මේ ගුණ ඇත්තේ ආරියන්ටය.බලන්න: ආරිය වාසස්ථාන. සටහන: පා.සිං.ශ: පි. 59: අනාවිල: නොකැළඹුණු, චංචල නොවන, මඩරහිත, කෙළෙස් රහිත”.
▼ආරියෝ, වැරදි සංකල්පනා- කාම, ව්‍යාපාද, හිංසා- බැහැර කර ඔවුන්ගේ සංකල්පනා පිරිසිදු කර ගෙන ඇත: “කථඤ‍්ච භික‍්ඛවෙ, භික්ඛු අනාවිල සඬකප‍්පො හොති. ඉධ භික‍්ඛවෙ භික‍්ඛුනා කාමසඬකප‍්පො... බ්‍යාපාදසඬකප‍්පො... විහිංසාසඬකප‍්පො පහීනො හොති, එවං ඛො භික‍්ඛවෙ, භික්ඛු අනාවිල සඬකප‍්පො හොති”. (Here, a bhikkhu has abandoned sensual intention, intention of ill will, and intention of harming. It is in this way that a bhikkhu has purified his intentions)
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත: 10.1.2.9-10 පඨම ආරියවාස හා දෙවෙනි අරියවාස සූත්‍ර, පි.82-84, EAN:10: 19.9 & 20.10 Abodes of the Noble Ones, p. 498-499.
▲අනාරියමග-Anariyamaga: අනාරිය මග ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආරිය මගට විරුද්ධ මගය: මිථ්‍යාදිට්ඨිය ගැනීමය. බලන්න: ආරියමග
▲ අනාරිය අටමග- Ignoble eightfold path: අනාරිය අටමග යනු ආරිය අටමගට විරුද්ධමගය, මිථ්‍යාදිට්ඨිය ආදී අංග අට ගැනීමය.
▲ආනාරිය ධොවනය- ignoble washing: අනාරිය ධොවනය- සේදීම, අවැඩදායකබව මෙහි පෙන්වා ඇත. දකුණුදිග පිහිටි (ඉන්දියාවේ) ගමක් වැසියන්, තමන්ගේ මියගිය නෑදෑයන් භුමදානය කරති. මළකඳ දිරාගිය පසු, ඔවුන් ඒ තැන හාරා මිණිඇට ගෙන, ඒවා සෝදා පවිත්‍ර කර ඒවාට මල් සුවඳ දුම් ආදියෙන් පුජාකරති. නැකත් ශාස්ත්‍රයට අනුව, ශුභ වේලාවක්‌ පැමිණිවිට, ඔවුන් ඒ ඇට රැගෙන හඬමින් විලාප දෙති. ඉන්පසු නැකතට අනුව අහාර පාන ආදිය ගෙන, නැටුම් වැයුම් ආදිය රඟ දැක්වීම් කරති. බලන්න: EAN: note 2146, p. 683. එම ධොවනය තමන් වහන්සේ ප්‍රතික්ෂේප නොකරණ බව, එහෙත් එවැනි අනාරිය වූ, පහත්වූ, අවැඩදායකවූ සේදීම මගින් අර්-ථයක්- ආධ්‍යාත්මික මගේ දියුනුවක් නොවන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: ආරිය ධොවනය.
මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6 )10 නිපාත, සමණසඤ්ඤා වග්ග: 10.3.1.7. ධොවන සූත්‍රය,පි.416, EAN:10: 107-7 Dhovana, p.542.
▲ අනාරිය පරියේෂණය -Ignoble search: දහමට අනුව අනාරිය පරියේෂණය යනු ආරිය නොවන සෙවීම: ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය ගැන නො සෙවීම යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. “ මේ ලෝකයෙහි ඇතැම් පුද්ගලයෝ, තමන් ජාතිය ස්වභාවය ... ජරාව ස්වභාවය ව්‍යාධිය ස්වභාවය... තමන් මරණය ස්වභාවය ඇතිව සිටින්නේ, ජාතිය... ජරාව... ව්‍යාධිය ...මරණය ස්වභාවය ඇති දෙයක් ගැනම සොයයි, තෙමේ ශෝකය ඇතිවසිටින්නේ, ශෝකය ඇති දෙයක් ගැනම සොයයි, තෙමේ කෙලෙස් ඇතිවසිටින්නේ, කෙලෙස් ඇති දෙයක් ගැනම සොයයි”.
එලෙස තමන් ජාති, ජරා, මරණ ආදියට බැස ගෙන, එම ස්වභාවයම ඇති වෙනත් අය සොයමින් සසර පුරා සැරිසැරීම, දුක් ඇති කරයි, සසර දික්කරගනී. මූලාශ්‍ර:ම.නි:(1 )1.3.6 අරියපරියේසනසූත්‍රය,පි.414,EMN: 26,The Noble Search, p. 242.
▲ අනාරිය වෝහාර - Ignoble Declaration: අනාරිය වෝහාර යනු ආරිය නොවන- මිථ්‍යා ප්‍රකාශයන්ය: 1) අදෘෂටයෙහි දෘෂටවාදිත- නොදැක දුටු බව කීම 2) අශ්‍රැතයෙහි ශ්‍රැතවාදිත- නොඅසා ඇසුබව කීම 3) අමුතයෙහි මුතවාදිත- දැනීමක් නැතිව දැනීම ඇතිබව කීම 4) අවිඥතයෙහි විඥාත්වාදිත- විඥානයෙන් නොවිඳ, විඳිනලදබව කීම 5) දැක, නුදුටු බව කීම 6) අසා, නොඇසු බව කීම 7) දැනීමක් ඇතිව නොදැනුනා යයි කීම8) විඳ, නොවින්ද යයි කීම. ( Saying that one has seen what one has not seen, saying that one has heard what one has not heard, saying that one has sensed what one has not sensed, saying that one has cognized what one has not cognized. There are these four ignoble declarations). මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 2 ): 4 නිපාත: 4.5.5.8 අනරියවොහාර සූත්‍ර2 කි, පි. 494, EAN:4: 250.8 Declarations-suttas, p. 231.
▲අනාරිය සුඛය-Anariyasukha: ආරියනොවන-පෘතග්ජනයා විඳින කම්සුව-සැපය මින් අදහස්කරයි. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: සුඛවග්ග සූත්‍ර, පි.192.
▲අනාසවසුඛය-Anasawasukha: අනාසවසුඛය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආසව-ආශ්‍රව රහිත සිතට ඇතිසුවයය. රහතන්වහන්සේට ඇති සුවයය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: සුඛවග්ග සූත්‍ර, පි.192
▲අනාරිය සුඛල්ලිකානුයෝගය-Anariya sukallikaanuyoga
සාමාන්‍ය පුහුදුන් මිනිසා සේවනය කරන කාමසේවනය මින් අදහස්කරයි. මෙය දහම් මග වැඩිම පිණිස හිතකරනොවේ. බලන්න:සුඛල්ලිකානු යෝගය. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි:(3) 6.පාසාදිකසූත්‍රය-ඡෙදය:17,පි. 210, EDN:29.The delightful discourse-Para:23,p. 318.
▲ අනාසව ධම්ම හා සාසව ධම්ම - The taintless Dhamma & the tainted Dhamma: අනාසව ධම්ම යනු කෙළෙස් ඇතිනොකරන දහමය, එනම් සම්මා මගය. සාසව ධම්ම යනු කෙළෙස් ඇති කරන (ආසව ඇතිකරන) දහමය, එනම් මිථ්‍යා දිට්ඨිය ගැනීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6 ): 10 නිපාත: සාධු වග්ග: 10.3.4.6 සාසව සූත්‍රය, පි.470, EAN: 10: Good, p.548.
▲ අනිච්ච, දුක්ඛ හා අනාත්ම: පාලි: අනිච‍්චං දුක‍්ඛං අනත‍්තා- Impermanent, suffering, not-self: ත්රිලක්ෂණය ලෙසින් දක්වා ඇති අනිච්ච දුක්ඛ හා අනාත්ම දහම බුදුදහමේ මුලික සිද්ධාන්තයන්ය. බලන්න:ත්රිලක්ෂණය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ:පි. 58: “අනාත්ම: ආත්මය නොවන්නේ අනාත්මනමි. එයතමන් වශයෙහි නොපවත්නාවූ අරුතෙන්ද ද ස්වාමියෙක් නැති අරුතෙන්ද ද ශුන්‍යතා අරුතෙන්ද ආත්මය ප්‍රතික්ෂේප කරන යන අරුතෙන්ද අනාත්ම නමි” පි.59: “අනිච්ච: නිත්‍ය නොවන, සෑමකල්හි නොපවතින”. පි.321: දුක්ඛ: දුක...දුක්ඛඛන්ධ: දුක්රැස, දුක් ගොඩ...”. B.D: p.12: “Anattā: Not-self, Non-ego…impersonality is the last of the 3 characteristics of existence. p. 14: “Anicca: Impermanent- is the 1st of the 3 characteristics of existence, the other 2 are suffering- dukkha & not-self-anattā. Impermanence is a basic feature of conditioned phenomena be they material or mental…” p.54: “Dukkha: Pain, painful feeling, which may be bodily and mental…”.
▼අනිච්ච දුක්ඛ හා අනාත්ම බව අවබෝධ කරගැනීම: අභ්‍යන්තර සය ඉන්ද්‍රියන් -සළායතන: ඇස, කණ, නාසය, දිව, කය හා මනස යන සය ඉන්ද්‍රියන් හා ඒවා මගින් අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමූණු 6 : රූප, ශබ්ද, ගඳසුවඳ, රස, පහස, දහම් කරුණු යන මේ හැම අනිච්ච ස්වභාවය ගනී. යමක් අනිච්චනම් එය දුකය. යමක් දුක නම් එය අනාත්මයය. යමක් අනාත්මනම් එය: ‘මෙය මගේ නොවේ, මෙය මම නොවෙමි, මෙය මගේ ආත්මය නොවේ’ යයි යථාබව මනා නුවණින් දැකිය යුතුවේ. එලෙස දකින ආරිය ශ්‍රාවකයා, සය ඉන්ද්‍රියන් කෙරෙහි කලකිරේ; කළකිරිම-නිබිද්දාව නිසා විරාගය ඇතිවේ, විරාගය නිසා නිරෝධය- විමුක්තිය ඇතිවේ. සටහන්: * බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ: අතීතයේ පැවති, අනාගතයේ පහළවන, වර්-තමානයේ පවතින සය ඉන්ද්‍රියන් හා බාහිර අරමුණු 6 : අනිච්චය දුකය අනාත්ම යයි නුවණින් දැකිය යුතු බවය. ** දහම් කරුණු (මනසට හසුවන අරමුණු-mental phenomena) ලෙස පෙන්වා ඇත්තේ තුන්ලෝකය: කාම,රූප හා අරූප ලෝක 3 පිලිබඳ අරමුණුය -බලන්න: ESN: note: 4, p.1354 ** ගිරිමානන්ද සුත්‍රයේදී අනිච්ච හා අනාත්ම සංඥා ආවර්-ජනය කරණ ආකාරය පෙන්වා ඇත . බලන්න: භාවනා. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ): සළායතනසංයුත්ත: අනිච්ච වග්ග සූත්‍ර-12 , පි. 28, ESN:35: Salayatanasamyutta: The Impermanent, p. 1219, සංයු.නි: (3): ඛන්ධසංයුත්ත: සූත්‍ර, පි.65, ESN:22: Khanda Samyutta: Impermanent: suttas, p. 1018.
▼වෙනත් සූත්‍ර මුලාශ්‍ර: 1. සංයු.නි: ඛන්ධසංයුත්තයේ අනිච්ච වග්ගයේ සූත්‍ර. 2. සංයු.නි: සළායතන වග්ග: වේදනා සංයුත්තයේ අනිච්ච වග්ගයේ සූත්‍ර.
▼අනිච්ච දුක්ඛ හා අනාත්ම බව (ත්රිලක්ෂණය) අවබෝධ කරගැනීමේ අනුසස්: මෙහි අනුසස් 6 ක් පෙන්වා ඇත: 1) සියලු සංඛාරයන්හි ත්‍රිලක්ෂනය දකින පුද්ගලයා දහමට අනුකුලවූ අවබෝධය ලබාගනී (අනුලෝමක්‍ෂාන්තිය ඇතිවීම-will possess a conviction in conformity with the teaching) 2) අනුලෝමක්‍ෂාන්තිය ඇතිවිට, නියතලෙසින්ම කුසල දහමේ සමන්නාගතවේ (සම්‍යක්තව නියාමය- the fixed course of rightness) 3) සම්‍යක්තව නියාමය ඇතිවිට: සෝතාපන්නබව ඇතිවේ 4) ...සකදාගාමි බව ඇතිවේ 5)...අනාගාමිබව ඇතිවේ 6)...අරහත්බව ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (4) 6 නිපාත:ආනිසංසවග්ග: 6.2.5.3-6.2.5.5 සූත්‍ර 3 කි, පි.272, EAN:6: 98.3 Impermanent, p.363.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “The Three Signata: Anicca, Dukkha, Anattā” by Dr. O.H. de A. Wijesekera, BPS: Wheel 20, 2008. 2. “The Three Basic facts of Existence I: Impermanence (Anicca)-Collected Essays”, BPS: Wheel 186-187, 2008. 3. “The Three Basic facts of Existence II: Suffering (Dukkha) - Collected Essays”, BPS: Wheel 191-193, 2006. 4. “The Three Basic facts of Existence III: Egolessness (Anattā) - Collected Essays”, BPS:Wheel 202-204, 2008. 5. “Anattā and Nibbāna Egolessness and Deliverance” by Nyanaponika Thera, BPS: Wheel 11, 2008.
▲ අනිච්ච: පාලි: අනිච‍්චං- Impermanent: අනිච්ච හෙවත් අනිත්‍යබව-වෙනස්වීයනබව-විපරිනාමය, බුදුදහමේ ත්රිලක්ෂණය යනු, ධර්මයේ මුලික සිද්ධාන්තයේ පළමු ධර්මතාවය ය.
▼අනිච්චබව අවබෝධය විමුක්තිය පිණිසය: බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ:රූපය, වේදනාව, සංඥාව, සංස්කාර හා විඥානය (පංච උපාදාන ස්කන්ධයම) අනිත්‍ය බවය. ඒබව නුවණින් අවබෝධ කරගත් ආරිය ශ්‍රාවකයා ඒ සියල්ල ගැන කලකිරේ, කලකිරීම නිසා ඒවාට නොඇලේ. නොඇලීම නිසා- විරාගය නිසා (කෙළෙසුන්ගෙන්) මිදෙයි. එවිට, මිදුනබව (විමුක්තිය) මෙසේ නුවණින් අවබෝධ කරගනී (ප්රත්යවෙක්ෂා ඥානයෙන්): ‘ජාතිය අහවරවිය, මග බඹසර වැස නිමාකර ගතිමි, (නිවන) පිණිස කලයුතු හැම කරනලදී. රහත්බව පිණිස වෙනත් කළයුතු දෙයක් නොමැත’. “රූපං භික‍්ඛවෙ අනිච‍්චං, වේදනා... සඤ්ඤා... සඬඛාරා... විඤ‍්ඤාණං අනිච‍්චං. එවං පස‍්සං ...සුතවා අරියසාවකො රූපස‍්මිම‍්පි... වෙදනායපි... සඤ‍්ඤායපි... සඬඛාරෙසුපි... විඤ‍්ඤාණස‍්මිම‍්පි නිබ‍්බින්‍දති. නිබ‍්බින්‍දං විරජ‍්ජති, විරාගා විමුච‍්චති, විමුත‍්තස‍්මිං විමුත‍්තමිති ඤාණං හොති: ඛිණා ජාති වූසිතං බ්‍රහ‍්මචරියං කතං කරණියං නාපරං ඉත්‍ථත‍්තායාති පජානාතීති”. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ): සළායතනසංයුත්ත: අනිත්‍ය වග්ග: 1.1.2.1.අනිත්‍ය සූත්‍රය, පි. 66, ESN:35: Salayatanasamyutta: 12.1 Impermanent, p. 1018.
▲ අනිච්ච සංඥාව: පාලි: අනිච‍්චසඤ‍්ඤා- perception of impermanence: අනිච්ච සංඥාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සියලු ලෝකයේම සකස්වූ ධර්-මතා වෙනස්වී නැතිවී යන ස්වභාවය මෙනෙහි කිරීමය. නිවන සාක්ෂාත් කර ගැනීමට උපකාර කරගන්නා භාවනා ක්‍රමයකි. බලන්න: දස සංඥා.
▼අනිච්ච සංඥාව මෙනෙහි කිරීම:බලන්න: භාවනා
▼අනිච්ච සංඥාව බහුලව වඩා ගැනීමෙන් සියලු කාම රාග, සියලු රූපරාග, සියලු භවරාග, සියලු අවිද්‍යාව, සියලු අස්මිමානය ප්‍රහිණය වේ.
සටහන: කාම රාගය, අනාගාමී බව ලැබීමෙන් පහවේ, භවරාග, අවිද්‍යාව, අස්මිමානය අරහත්වය මගින් පහවේ. බලන්න: ESN: note: 215, p. 1198. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3 ): ඛන්ධසංයුත්ත: 1.2.5.10 අනිච්චසංඥා සූත්‍රය, පි. 294, ESN:22: Khandasamyutta: 102.10 Perception of Impermanence, p. 1093.
▲ අනිච්චානුපස්සි- Mindful reflection of Impermanent
මෙය අනුසති භාවනාවකි. සැදැහැයෙන් පැවිදිවූ කුල පුත්‍රයන්ට සුදුසු භාවනාවක් යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. පංච උපාදානස්කන්ධයේ අනිච්චබව මෙනෙහි කරන භාවනාවකි, එම අනුසතිය යහපත් ලෙස දියුණු කරගැනීමෙන් සියලු දුකෙන් මිදේ යයි මෙහි පෙන්වා ඇත.
මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3) ඛන්ධසංයුත්ත:කුක්කුලවග්ග: 1.3.4.12 අනිච්චානුපස්සි සූත්‍රය, පි.348.
▼ අනිච්චානුපස්සි වඩන ලෝකයට ආහුණෙය්‍ය, පාහුණෙය්‍ය වන උතුම් පුද්ගලයන් 7 ක් ගැන මෙහි විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:අනුසයවග්ග: 7.1.2.6 අනිච්චානුපස්සි සූත්‍රය, පි.318.
▲ අනිකේතසාරි- Roam without an abode: අනිකේතසාරි යනු ගෙයක් නොමැතිව, කෙළෙස් නොමැතිව හැසිරෙන මුණිවරයා. බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වන පදයකි. මහාකච්චාන තෙරුන් මෙසේ වදාළහ: “ කෙනෙක් කෙසේනම් නිවසේ නො හැසිරෙන්නා වේද? (අනිකේතසාරි)- අභ්‍යන්තර සලායතන මගින් බාහිර අරමුණු (නිමිති) අල්වානොගෙන, සියළු කාම තණ්හා ප්‍රහිනය කළ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ අනිකේතසාරීවේ”
මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3): ඛන්ධසංයුත්ත: හාලිද්දීකානි සූත්‍රය, පි. 42, ESN: 22: Kahandasamytta, 3.3 Haliddkani, p. 1011.
▲ අනීතික ධම්ම-Anitika Dhamma: අනීතික ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ නිදුක්බවය. අනීතික ධම්ම නම් නිදුක්ස්වභාවය ඇති දහමය, එනම් නිවනය, නිවන් මගය. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: අසංඛත සංයුත්ත: 9.2 අනීතික හා අනීතික ධම්ම සූත්‍ර, පි.688.
▲ අනිදර්ශන විඥානය- Non manefestive consciousness: අනිදර්ශන විඥානය යනු විඥානය නො පිහිටන තැනය, විඥානය දැකීමට නොහැකි තැනය. එනම් නිවනය. බලන්න: නිවන.
▲ අනිමිත්ත චෙතෝවිමුක්තිය: පාලි: අනිමිත‍්තා චෙතොවිමුත‍්ති- mark less liberation of the mind: අනිමිත්ත චෙතෝ විමුක්තිය නිස්සාරණිය ධාතු 6 න් එකකි. අනිමිත්ත යනු නිමිති අල්වා නොගැනීමය. එනම්, විඥානය නිමිතිකරා ඇදීයාමෙන් මුදවා ගැනීමය. නිවන ලබා ගැනීමට පිහිටවන විමොක්ක දොරටු 3 න් එකකි, චේතෝවිමුක්තියකි. බලන්න: නිස්සාරණිය ධාතු, විමොක්ක, චේතෝවිමුක්තිය. සටහන: අටුවාවට අනුව මේ විමුක්තිය බලවත් විදර්ශනාවකි (බල විපසසනා). මේ විමුක්තිය ඇතිවිට රාග නිමිති, රූප නිමිති, නිත්‍ය නිමිති (ස්ථිර) (the marks of lust, the marks of form, and the marks of permanence etc.) විඥානය විසින් අල්ලා නොගන්නා නිසා, එය, අරහත්ඵලය ලැබීමය යි ද (අරහත්ඵලසමාපත්ති) පවසයි . බලන්න:EAN: note: 1266, p. 643.
▼සියලු නිමිති (රූප නිමිති ආදී) අල්වා නොගැනීම අනිමිත්ත චෙතෝ විමුක්තිය ය : නිස‍්සරණං හෙතං... සබ්බ නිමිත‍්තා නං යදිදං අනිමිත‍්තා චෙතොවිමුත‍්තී ති- It is the escape from all marks, namely, the markless liberation of the mind). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාතය: 6.1.2.3 නිස්සාරණිය සූත්‍රය, පි. 40, EAN:6: 13.3 Escape, p. 321.
▲අනිමිත්ත සමාධිය- Sign less concentration: අනිමිත්ත සමාධිය, නිවනට මගකි. බලන්න: විමොක්ක දොරටු තුන. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ): අසංඛතසංයුත්ත:9.2.7 අනිමිත්තසමාධි සූත්‍රය, පි. 667, ESN:43: Asnkathasamyutta: Concentration-vii, p. 1509.
▲ අනිමිසලෝචන පුජාව - Animisalochna pujawa: අනිමිස යනු ඇසපිය නොගැසීමය. බුදුන් වහන්සේ, සම්බෝධිය ලබා දෙවන සතියේදී, තමාහට පිහිටවූ බෝධි රුක දෙස බලා කෘතඥතාව දක්වමින් කළ පුජාව අනිමිස ලොචන පුජාව ලෙසින් හඳුන්වයි. මෙය බෞද්ධයන්ගේ පිළිගැනීමකි. මේ පිළිබඳව සූත්‍ර දේශනාවන්හි සටහනක් නැත. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:6, සත්සතිය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 60: “අනිමිස ලොචනපූජා: තථාගතයන් වහන්සේ බුදුව දෙවන සතියේහිදී අනිමිස ලෝචනයෙන් කළ බෝධි පුජාව”. සටහන: පුජ්‍ය නාරද හිමි මෙසේ පවසයි: “මේ ස්ථානයේ අශෝක මහා රජු විසින් ‘අනිමිසලෝචන චේතිය’ ඉදි කරනලදී. අදද ඒ සෑය එහි දැකිය හැකිය”. බලන්න: සිංහල දීපවංශය-සම්පාදක: චන්ද්‍රදාස කහඳව ආරච්චි, පි. 31.
▲ අනිස්සිත සීලය- Anissitasila: ශිලය නිශ්චිතව නොගෙන, පුරන ලෞකික ලෝකෝත්තර සීලය මින් අදහස්කරේ. බලන්න: ශිලය
▲ අනිස්සිතෝච විහරති- Dwell with independent: අනිස්සිතෝච විහරති යනු ලෝකයට ඇති ඇලීම හා ගැටීම නැතිව නිදහස්ව වාසය කිරීම. පරාධිනව නොව, ස්වාධීනව සිටීමය. මගඵල ලැබූ උතුමන්ගේ විහරනයකි. සටහන්: * සතිපට්ඨාන සූත්‍රයේදී කායානුපස්සනාව ආදී සෑම අනුපස්සනාවක් අවසානයේදීම, යෝගියා “ අනීස්සිතෝච විහරති න ච කිඤ්චි ලෝකේ උපාදියති” යයි දක්වා ඇත. ** One is independent (anissito) of the dependencies of craving and views, and fully quenched by the quenching of defilements (kilesaparinibbāna) බලන්න: ESN: note: 27, p. 503. ** ඛු.නි: සුත්තනිපාත: ද්වතානුපස්සනා සූත්‍රයේ, මෙය නිවන පිණිස වැඩිය යුතු භාවනාවක් ලෙසින් පෙන්වා ඇත.
▲අනුකම්පාව-Compassion: අනුකම්පාව, දයාව-කරුණාව,
ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. ආවාසයක වෙසෙන සංඝයා, ගිහියන් පිළිබඳව පස් ආකාරයකින් අනුකම්පාවෙන් කටයුතු කරති: 1) ඔවුන් අධිශිලයෙහි සාමදාන් කරවයි 2) චතුසත්‍ය ධර්ම යෙහි පිහිටවයි 3) ගිලන්ව සිටින්නේ නම් ඔවුන් වෙත එළඹී, සිහිය පිහිටුවා ගැනීමට උපදෙස් දෙයි 4) වෙනත් පළාත් වලින් වැඩිහිටි සංඝයා පැමිණිවිට එබව ඔවුන්ට දන්වා පින් කරගැනීමට අවස්ථාව සලසා දෙයි 5) ඔවුන් දෙන ප්‍රණීත හෝ අප්‍රණීත බෝජන සතුටින් පිළිගනී. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: 5.5.4.5 අනුකම්පක සූත්‍රය, පි. 450, EAN: 5: 235.5, Compassionate, p. 309.
▲අනුධර්ම- Anudhamma: ධම්මානුධම්ම පටිපදාවට පිළිපන් සංඝයා, විහරණය කරන දහම අනුධර්ම වේ: පංච උපාදානස්කන්ධය : 1) ගැන නිබිද්දාව සහිතව වාසය කිරීම 2) එහි අනිච්ච බව මෙනෙහි කිරීම 3) එහි දුක්බව මෙනෙහි කිරීම 4) එහි අනත්ත බව මෙනෙහි කිරීම. එසේ විහරණය කිරීමෙන් යළි උපත නවතා, දුකෙන් මිදිය හැකිය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3 ): ඛන්ධසංයුත්ත: අනුධම්ම සූත්‍ර 4 කි, පි. 97, ESN: 22: Khandasamyutta:39.7 In accordance with the Dhamma-4 suttas, p. 1029.
▲අනුවණ- Unwise: අනුවණ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, ධර්මය අවබෝධ කරගැනීමට ප්‍රඥාව නැතිබවය. අනුවණ කම අකුසල ඇතිකිරීමට හේතුවේ. අනුවණ පුද්ගලයා, බාලයා ලෙසින්ද හඳුන්වයි. බලන්න: අකුසල, ප්‍රඥාව, බාලයා.
▲අනුසතිය: පාලි: අනුස්සති -Recollections: යම් දහම් කරුණක් පිලිබඳ සිහිකිරීම, නිතර නිතර මතකයේ තබා ගැනීම, ආවර්ජනය අනුසතියය. ආධ්‍යාත්මික මග වඩා ගැනීමට උපකාරිවේ. අනුසති භාවනා නිවන පිණිස පවතී. බලන්න: අනුසති භාවනා. ශබ්දකෝෂ : පා.සි.ශ: පි.72: “අනුස්සති: සිහිකිරීම, ආවර්ජනා කිරීම, අනුසසරණ: මෙනෙහිකිරීම” B. D: p. 17: “Recollection, contemplation, meditation”.P.T. S: p.113: “Anussati: remembrance, recollection, thinking, mindfulness”.
▼ගිහි ශ්‍රාවකයන් අනුසති දහම් සිහිපත්කරමින් වාසය කිරීම යහපත්යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. අනුසති වඩන විට සිත කෙළෙස්වලින් මිදී සමනයවේ. පෘතග්ජන ලෝකයා සමග සමසිත් ඇතිව, නිදුකින් වාසය කිරීමට හැකියාව ලැබේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6):11නිපාත: 2 අනුසති වගග: 11.2.1, මහානාම සූත්‍රය, 11.2.2 දුතිය මහානාම සූත්‍රය, පි.645-654 හා 11.2.3 නන්දිය සූත්‍රය,පි.658, EAN- 11: Recollection, 11.1 Mahanama, 12.1 Mahanama (2), p.570, 13.3. Nandiya, p.571, අංගු.නි: (1) 16: එකධම්මපාලිය, පි.100, EAN: 1: One thing, p. 47.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “නැවත නැවත සිහිකිරීම අනුස්සතිවේ. අනුස්සති දස වදෑරුම්වේ. බුද්ධානුස්සතිය ...උපසමානුසතිය ආදීවූ: සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 232.
▲අනුසති භාවනා-Anussathi bhavana: දහම් අරමුණක් පිළිබඳව සිත එකඟකර, ඒ අනුව සමාධිය වඩා ගැනීම අනුසති භාවනාවය. අනුසති භාවනා වැඩිම නිවනට මගය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. සටහන්: * විවිධ අනුසති භාවනා: 1 බුද්ධානු සතිය, 2 ධම්මානු සතිය, 3 සංඝානු සතිය,4 ශිලානු සතිය, 5 චාගානු සතිය, 6 දේවතානු සතිය, 7 කලණමිතුරු ගුණ සිහිපත්කිරීම,8 ආනාපාන සතිය, 9 මරණ සතිය, 10 අසුභානු සතිය, 11උපසමානුසතිය, 12 කායගතා සතිය. බලන්න: භාවනා. ** 1-6 දක්වා අනුසති පිළිබඳව: බලන්න: අංගු.නි: (4): 6 නිපාත: ආහුනෙය්‍ය වග්ග හා අනුත්තරිය වග්ග:අනුස්සතිට්ඨාන සූත්‍රය.
▲අනුසය: පාලි: අනුසයා- Underlying Tendencies -latent tendency
අනුසය, ප්‍රවණතා, නැඹුරුකම්, නිදිගත් කෙලෙස් (latent dispositions, Inclinations predispositions, sleeping along) ලෙසින්ද හඳුන්වයි. ධර්-මයේ අනුසය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සිතට යටින් ඇති, කෙළෙස්වලට ඇති නැඹුරුකම් වලටය. සිතයට නිදාගෙන සිටින ප්‍රවණතාවන්ටය- කෙළෙස්වලටය. (which conveys a sense of something that “lies latent”, a dormant disposition or proclivity of the mind). අපගේ සිතතුළ අප්‍රකටව- යටපත්ව, නැත්නම් නිදාගෙන සිටින කෙළෙස් අනුසය වේ. නිදසුනක් ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අළුයට ඇති ගිණි අඟුරුමෙන් අනුසය සිත තුළ අකර්-මන්‍යව සිටියත්, යම් සුළඟක් ඇතිවූවිට ගිනි පුපුරු ඇතිවී, ගිනිදැල් මතුවී ඉහලට නගින සේ, අවස්ථාව ඇතිවූවිට අනුසය එළියට පැමිණෙන බවය. නැවත නැවත එම කෙළෙස් මතුවී සිතේ පැලපදියම් වේ. මේවා අනුසය ධර්මතා වන්නේ එමගින් යලි උපතක් පිණිස කරුණු සකස් කර දෙන නිසාය. ශබ්දකෝෂ : පා.සි.ශ: පි.73: ‘අනුසය: සත්ත්‍වයන්ගේ සිත්තුළ නැවත නැවත උපදනා කෙලෙස් සත්දෙන...’. B.D: p. 42: ‘Underlying Tendencies: 7 proclivities, inclinations or tendencies…’. P.T.S: p. 111: ‘Underlying Tendencies: the persistence of a dormant or latent disposition, predisposition…’
▼බුදුන්වහන්සේ අනුසය ධම්ම හතක් (සප්ත අනුසය ) පෙන්වා වදාළේ ආධ්‍යාත්මික ජීවිතයේ -බ්‍රහ්මචරියාවේ පරමාර්ථය නම් අනුසය ප්‍රහාණය කිරීමය-සහමුලින්ම උපුටා දැමීම බවය: “...සත‍්තන‍්නං භික‍්ඛවෙ අනුසයානං පහානාය සමුච‍්ඡෙදාය බ්‍රහ‍්මචරියං වූස‍්සති. කතමෙ සත‍්තන‍්නං: කාමරගානුසයො, පටිඝානුසයො,දිට‍්ඨානුසයො, විචිකිච‍්ඡානුසයො, මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ‍්ජානුසයො...”. 1) කාමරාගානුසය-kāmarāgānusayo : කාම රාගය පිළිබඳව සිත යට ඇති ආශාව (underlying tendency to sensual desire). පංචකාමයට සිත යටවී යාම කාමරාගානුසය ඇතිවීමට මුලිකහේතුව වේ. 2) පටිඝානුසය - paṭighānusayo : ව්‍යාපාදය- තරහ ගැන සිත යට ඇති කැමැත්ත (underlying tendency to aversion). කිසියම් දෙයක්, පුද්ගලයෙක් ගැන අකමැත්තක්, ගැටීමක් ඇතිවීම පටිඝානුසයට මුල්වේ. 3) දිට්ඨානුසය - diṭṭhānusayo : වැරදි දිට්ඨි (මිථ්‍යාදිට්ඨි) පිළිබඳව යටි සිතේ රැඳි පවතින මත (underlying tendency to wrong views). සක්කායදිට්ඨිය නිසා සිතේ ඇති කර ගන්නා විවිධ මත නිසා දිට්ඨානුසය ඇතිවේ. 4) විචිකිච්ඡානුසය- vicikicchānusayo : ධර්-මතා ගැන යටි සිතේ රැඳි ඇති සැක (underlying tendency to doubt-uncertainty) බුද්ධ ධම්ම සංඝ ආදීවූ අටස්ථාන පිලිබඳ විශ්වාසය නොමැතිවීම විචිකිච්ඡානුසයට පදනමය. 5) මානානුසය-mānānusayo: මානය-මමත්වය ගැන යටි සිතේ රැඳි පවතින අදහස්. (underlying tendency to conceit). මානය, අහංකාරය (pride) ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. 6) භවරාගානුසය- bhavarāgānusayo: යළි යළි ඉපදීමට යටි සිතේ ඇති ආශාව. (underlying tendency to passion for continuation). එනම් කාමභවය,රූපභවය හා අරූප භවයන්හි යළි උපත ලබාගැනීමට ඇති ආශාව භවරාගානුසයට මුලික හේතුවවේ. 7) අවිඡ්ඡානුසය- avijjānusayo : (අවිද්‍යාව) චතුසත්‍ය නොදැනීම පිළිබඳව යටි සිතේ රැඳි පවතින අදහස් (underlying tendency to ignorance). ආරිය සත්‍ය -චතුරාර්-ය සත්‍යය ගැන ඇති අනවබෝධය අවිඡ්ඡානුසයට පදනමවේ.
බුදුන් වහන්සේ වදාළේ තල්ගසේ මුල, සහමුලින්ම සිඳ දමා විනාශ කරණ ලෙසින් සියලු අනුසය ප්‍රහාණය කල භික්ෂුව: තණ්හාව සිඳ, සංයෝජන ගලවා, මානය සහමුලින්ම නැතිකර, සසර දුකින් මිදුන උතුමෙක් බවය: (තල්ගසේ මුල සිඳීමේ උපමාව). “... යතො ච ඛො භික‍්ඛවෙ, භික‍්ඛුනො කාමරාගානුසයො... පටිඝානුසයො ... දිට‍්ඨානුසයො... විචිකිච‍්ඡානුසයො, මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ‍්ජානුසයො පහීනො හොති... උච‍්ඡින‍්නමූලො තාලාවත්‍ථුකතො අනභාවකතො ආයතිං අනුප‍්පාදධම‍්මො, අයං වූච‍්චති භික‍්ඛවෙ, භික්ඛු නිරනුසයො අච‍්ඡෙච‍්ඡි තණ‍්හං වාවත‍්තයි සඤෙඤාජනං සම්මා මානාභිසමයා අන‍්තමකාසි දුක‍්ඛස‍්සාති...”
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ):7 නිපාත: 7.1.2.1. අනුසය සූත්‍රය හා අනුසය පහාන සූත්‍රය, පි. 312, EAN:7: 11.1 and 12.2. Underlying tendencies, p. 371.
▼අනුසය පෝෂණයවීම: සලායතන මගින් අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමුණු පිළිබඳව කෙනෙක් තුල අකුසල සිතිවිලි හටගත් විට, ඒවා ගැන සතුටට පත් වේ නම්, ඒ ගැන නිතරම සිත යොමු කරයි නම් (ප්‍රපංච කරයි නම්), එම සිතුවිලි දිගින් දිගටම පවත්වාගෙන යන්නේ නම්, එමගින් අනුසය ධර්-මතා ඇතිවී විපුල බවට පත්වේ. අනුසය යනු කෙලෙස් ආරම්භවන මුලික අවස්ථාවය. ඒවා සිතේ දැඩිව අල්වාගෙන කටයුතු කිරීම නිසා ඒවා ආසව (ආස්‍රව-ආශ්‍රව - Taints) බවට පත්වේ. අයෝනිසෝමනසිකාරයෙන් කටයුතු කිරීම අනුසය ඇතිවීමට හේතුවේ. දහම් මග පිළිබඳව සිහි නුවණ ඇතිව කටයුතු කරන්නේ නම් (යෝනිසෝමනසිකාරයෙන්), ඉන්ද්‍රිය සංවරය ඇතිව සිටින්නේ නම් අනුසය ඇතිවීම වලකා ගැනීම පහසුවේ. දහම් මග නො වඩන්නේ නම්, අනුසය ධර්-මතා, ආසව බවට පත්වී නිවන දුර කරයි. මූලාශ්‍ර: ම.නි : (1): 1.2.8 මධුපිණ්ඩික සූත්‍රය, පි. 291, EMN:18 Madhupiṇḍika Sutta, p. 196.
▼ බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා වදාළේ ළදරුවන් තුළ පවා අනුසය පවතින බවය. කුඩා ළමයෙක් හට පංච උපාදානස්කන්ධය ගැන නිසි අවබෝධය නොමැති වුවත්, සක්කාය දිට්ඨිය සිත තුළ අනුසය ලෙසින් රැඳී පවතී. එසේම ළදරුවෙකුට දහම ගැන දැනුමක් නොමැති වුවත්, විචිකිච්ඡාව අනුසය සිත යට ඇත. අනුසය ධර්මය පිළිබඳව පැහැදිලි අවබෝධය ලබාගැනීම මගින් ඒවා දුරු කරගැනීම පහසුවේ. මූලාශ්‍ර: ම.නි:(2 ): 2.2.4. මහා මාලුංක්‍යපුත්ත සූත්‍රය,පි.180, EMN: 64-The Greater Discourse to Mālunkyāputta, p. 503.
▼ බුදුන් වහන්සේ වදාළේ සප්ත අනුසයන් පිලිබඳ විශේෂ ඥානය- අභිඤ‍්ඤාය (direct knowledge) ලබාගැනීම පිණිස, පිරිසිඳ දැනගැනීම පිණිස- පරිඤ‍්ඤාය (full understanding), මුළුමනින්ම විනාශ කර දැමීම පිණිස-පරික‍්ඛයාය (utter destruction), දුරුකිරීම පිණිස- පහානාය (abandon) ආරිය අටමග වැඩිය යුතුබවය. ඒ කෙසේද යත් මේ සසුනේ මහණ විවේකනිස්සිත, විරාගනිස්සිත, නිරොධනිස්සිත, වොස‍්සග‍්ගපරිනාමි කොට සම්මා දිට්ඨිය... ආදී වශයෙන් ආරිය අටමග වඩා, අනුසය ධර්මතා පහකර ගන්නේය: “…ඉධ භික‍්ඛවෙ භික්ඛු සම‍්මාදිට‍්ඨිං...සම‍්මාසමාධිං භාවෙති විවෙකනිස‍්සිතං විරාගනිස‍්සිතං නිරොධනිස‍්සිතං වොස‍්සග‍්ග පරිණාමිං. ඉමෙසං ඛො භික‍්ඛවෙ, සත‍්තන‍්නං අනුසයානං අභිඤ‍්ඤාය ... පරිඤ‍්ඤාය... පරික‍්ඛයාය...පහානාය අයං අරියො අට‍්ඨඞ‍්ගිකො මග‍්ගො භාවෙතබ‍්බොති” .මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ග සංයුත්ත:ඔඝ වග්ග-1.16 අනුසය සූත්‍රය, පි.162, ESN: 45: Maggasamyutta, Floods: 175-5 Underlying tendencies, p. 1722.
▼ බුදුසසුනේ මහණවි, බඹසර විසීමේ අරමුණ, සියලු අනුසය ධම්ම ප්‍රහාණය කර නිවන් මග සාක්ෂාත් කරගැනීම සඳහා යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. අනුසය ප්‍රහාණය කිරීම පිණිස ආරිය අටමග වර්ධනය කරගත යුතුවේ. මූලාශ්‍ර: බසංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මගග සංයුත්තය: 1.5.3 අනුසය සූත්‍රය, පි.72, ESN: 45: Maggasamyutta: 42.2 -Uprooting underlying tendencies sutta, p. 1651.
▼කායගතා සතිය වඩාගැනීමෙන්, විපුල කරගැනීමෙන් අනුසය ධර්ම සහමුලින්ම ඝාතනයවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: කායගතා සතියේ ප්‍රතිලාභ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1 ): 1 නිපාත: කායගතාසති වග්ග සූත්‍ර, පි. 125, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “...සිහිය හා විරිය නැතිව, ආයතන හයෙන් ගන්නා අරමුණු පිළිබඳව අයෝනිසෝ මනසිකාරයෙන් කටයුතුකිරිම නිසා අනුසය ධම්ම වර්ධනය වී, රාගය, දෝසය හා මානය ලෙසින් ප්‍රකට වේ. සක්කාය දිට්ඨිය ප්‍රහාණය වීමෙන් දිට්ඨානුසයත්, විචිකිච්ඡානුසයත්
ප්‍රහාණය වෙයි. රාගානුසය හා පටිඝානුසය, අනාගාමී ඵලයට පත් වීමෙන් ප්‍රහාණය වෙයි. මානානුසය, භව- රාගානුසය සහ අවිජ්ජානුසය සම්පූර්ණයෙන් ප්‍රහාණය වන්නේ, අරහත් ඵලයට පත් වීමෙනි”.
“දුරු කළ යුතු අනුසස්, කෙළෙස්’ :අන්තර්ජාල ලිපිය: පොතුහැර විපස්සී හිමි: බුදුසරණ අන්තර්ජාල කලාපය, 17.5.2009 https://www.budusarana.lk/budusarana/2009/05/17/tmp.asp?ID=vision02. 2. ‘අනුසය නම් බලවත් ලෙස සිත්හි යටපත් ව පවතින කෙලෙස් ය. මේ කෙලෙස් අශ්‍රැතවත් පෘතග්ජන පුද්ගලයන් හා සමඟ භවයපුරා ම ගමන් කරනවා. ඉන් අදහස් වන්නේ කුමක් ද? සියලු කෙලෙසුන් නො නැසූ පුද්ගලයෙක් නම් චුතියෙන් අනතුරුව පටි සන්ධියක් ලබනවා. ඒ පටිසන්ධිය ලැබීම හඳුන්වන්නේ ගන්ධබ්බයාගේ පැමිණීම ලෙසයි. එසේ නැතිනම් පටිසන්ධි විඤ්ඤාණයේ පහළවීම ලෙසයි. මේ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණය අලුත් ස්කන්ධ පංචකයක් හෝ පුංජයක් සකස් කිරීමට මූලාරම්භ වෙනවා. උපතක් හැටියට හඳුන්වන්නේ එයයි. මෙන්න මේ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණය නැවත උපතක් ලබාදීමට හේතුවෙන අතර ඒ හා සමඟින් ම මේ අනුසය ධර්මයන්ගේ පැවැත්මක් එහි පවතිනවා. බලවත් ලෙස යටපත් වී තිබෙන මේ කෙලෙස් හඳුන්වන්නේ නිදිගත් කෙලෙස් හැටියටයි. ඉන් අදහස් කරන්නේ කුමක් ද? බලවත් ලෙස කෙලෙස් යටපත් වී පවතින නිසා සම්මතය අනුව යම් කෙනෙක් යහපත් වූ පුද්ගලයෙක් හැටියට හැසිරිය හැකියි. එනමුත් අර අනුසය ධර්ම නම් වූ කෙලෙස් බලවත් ලෙස යටපත්ව සිතෙහි පැවතිය හැකිය...’ ‘අනුසය ධර්මය’ :අන්තර්ජාල ලිපිය: මිරිස්සේ ධම්මික නාහිමි: බුදුසරණ අන්තර්ජාල කලාපය, 12.5.2019 https://www.budusarana.lk/budusarana/2019/05/12/tmp.asp?ID=vision04: 3. Underlying tendencies’: An article An article by Bhikkhu Anālayo, 2018, https://www.buddhistinquiry.org/article/the-underlying-tendencies/ 4. ‘කෙළෙස් එක්දහස් පන්සියය’: සප්තඅනුසය විස්තරය,පි.258: :රේරුකානේ චන්දවිමල මහනාහිමි, 1973.
5. “අනුසයෝ යනු දුරුනොවීමෙන් සත්වයන්ගේ සිත් සතන්හි නැවත නැවත උපදනා කාමරාගය, පටිඝය, මානය, දිට්ඨිය, විචිකිච්ඡාය, භවරාගය, අවිජ්ජාය යන මේ කෙලේශයෝ 7 දෙනාය: ශ්‍රී සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 234.
▲ අනුසෝතගාමි : පාලි: අනුසොතගාමි -Goes along with the stream
අනුසෝතගාමි යනු සසර ප්‍රවාහයට අනුව යෑමය. එසේ යන පුද්ගලයා අනුසෝතගාමිය- සසර ගමන් කරන තැනැත්තාය.
▼ බුදුන් වහන්සේ අනුසෝතගාමි පුද්ගලයා මෙසේ හඳුන්වා ඇත: මෙලොව පුද්ගලයෙක් වස්තුකාමය සේවනය කරයි. එමගින් පස්පව් ආදී පාප ක්‍රියා ද කරයි, ඔහු අනුසෝතගාමිය: “කතමො ච භික‍්ඛවෙ, අනුසොතගාමි පුග‍්ගලො? ඉධ භික‍්ඛවෙ එකච‍්චො පුග‍්ගලො කාමෙ ච පටිසෙවති, පාපඤ‍්ච කම‍්මං කරොති අයං වූච‍්චති ... අනුසොතගාමි පුග‍්ගලො”. ( Here, someone indulges in sensual pleasures and performs bad deeds. This is called the person who goes along with the stream) සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ ධර්මය නොදත් අසත්පුරුෂයෙක් ගැනය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 2 ): 4 නිපාත: 4.1.1.5 අනුසෝත සූත්‍රය, පි. 34, EAN:4: 5.5 Along with the Stream, p. 148.
▲ අනුත්තර ධම්මUnsurpassed Dhamma: බුදුන් වහන්සේ අනුත්තර ධම්ම (උත්රිතර දහම) මෙසේ පෙන්වා ඇත: 1) දර්ශන අනුත්තර (unsurpassed sight): බුදුන් හා බුද්ධ ශ්‍රාවකයන් දැකීමට ලැබීම.
2) ශ්‍රවණ අනුත්තර (unsurpassed hearing): දහම ශ්‍රවණය කිරීමට ලැබීම. 3) ලාභ අනුත්තර (unsurpassed gain): ශ්‍රද්ධාව ඇතිවීමෙන් නිවන් මග ලබාගැනීමට හැකිවීම 4) සික්ඛා අනුත්තර- අනුත්තර පුහුණුව (unsurpassed training): නිවන පිණිස ඇති පුහුණුව ලැබීම 5) පාරිචරියා අනුත්තර- අනුත්තර සේවය (unsurpassed service): බුදුන් හා බුද්ධ ශ්‍රාවකයන් හට සේවය කිරීමට ලැබීම. 6) අනුස්සතා අනුත්තර- අනුත්තර සිහිකිරීම-අනුසතිය (unsurpassed recollection): බුදුන් හා බුද්ධ ශ්‍රාවකයන්, ශ්‍රද්ධාවෙන් සිහිකිරීම. බලන්න:අනුසති භාවනා. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4 ): 6 නිපාත: 6.1.3.10 අනුත්තරිය සූත්‍රය, පි. 92, EAN:6: 30.10 Unsurpassed Things, p. 329.
▲අනුත්තර පුණ්‍යකෙත-unsurpassed field of merit
අනුත්තර පුණ්‍ය කෙත යනු සංඝයා සතු ගුනයකි. යහපත් ලෙසින් දහම් මග පුහුණු කරන සංඝයාට කරන පුද පුජා සැලකිලි නිසා ලෝකයාට උතුම් යහපත් විපාක ඇතිවේ. මෙහිදී දක්වා ඇති උපමාව: සරු කෙතක වපුරන ධාන්‍ය මගින් සරු අස්වැන්නක් ලැබේ.එ ලෙසින්, සංඝරත්නයට කරන සැලකිලි නිසා ලෝකයාට මහා යහපත ඇතිවේ. බලන්න: සංඝගුණ., උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 11 නිපාත: අනුසතිවග්ග: 11.2.1 & 11.2.2 මහානාම සූත්‍ර, පි. 654, 11.2.3 නන්දිය සූත්‍රය, පි.658, EAN: 11: Recollection: 11.1 Mahanama, 12.1 Mahanama (2), p.570, 13.3. Nandiya, p.571.
▲අනුත්තර යොගකේෂමය -Unsurpassed security from bondage
අනුත්තර යොගකේෂමය යනු නිවනය. සියලු යොග-බැඳීම් වලින් මිදී රැකවරණය ඇති ස්ථානයය: නිවනය.පංචවිමුක්ති ආයතන මගින්, ආසව පහකළ භික්ෂුව අනුත්තර යොගකේෂමය ලබන බව මෙහි පෙන්වා ඇත.
මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: 5.1.3.6 විමුත්තායතාන සූත්‍රය, පි. 54, EAN:5: 26.6 Liberation, p.243.
▲ අනුසාසන ප්‍රාතිහාර්ය: පාලි: අනුසාසනිපාටිහාරියං-Miracle of instruction: දහම උගන්වනවිට, එම උපදෙස් ඒ අයුරින්ම පිළිපැද සසර දුකින් මිදී විමුක්තිය ලැබීම අනුශාසන ප්‍රාතිහාර්ය යි බුදුන්වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: ප්‍රාතිහාර්ය.
▲ අනුත්පාදයිතව්‍ය ධර්මය : පාලි: ධම‍්මො න උප‍්පාදෙතබ‍්බො- Dhamma not to be aroused: ආධ්‍යාත්මික වර්ධනයට බාධා කරන ධම්ම අනුත්පාදයිතව්‍ය ධර්මය ය.මේවා උපදවා නොගතයුතු දහමය, එනම් දස අකුසලයය. බලන්න: අවදිකළයුතු ධර්ම හා අවදිනොකළයුතු ධර්ම, උත්පාදයිතව්‍ය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:( 6 ):10 නිපාත 4.අරියමගග වග්ග: 10.4.4.5. උප්පාදෙතබ්බ ධම්ම සූත්‍රය.පි. 538, EAN: 10: IV Noble Path, 193, p.556.
▲අනුපුබ්බ සංකාරනිරෝධය-successive cessation of formations
ජානසමාපත්ති ලබා ක්‍රමයෙන්-අනුපිළිවෙලින් නිරෝධය ලබාගැනීමේ පිළිවෙත මින් අදහස්වේ. බලන්න: සංකාර අනුපුර්ව නිරෝධය.
▲අනුපුබ්බ කථා-අනුපූර්ව කථා: පාලි: අනුපුබ‍්බිකථං- Anupubba katha-Gradual instructions: බුදුන් වහන්සේ ලෝකයාට දහම් දේශනා කරණ පිළිවෙල අනුපුර්ව කථාව- පිළිවෙල කථාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත. ඒ ඒ පුද්ගලයන්ගේ ඉන්ද්‍රිය ධර්ම වැඩි ඇති ආකාරය අනුව-ඔවුන්ට ධර්මය අවබෝධය කරගැනීමට ඇති ශක්තිය හා නුවණ අනුව, විවිධාකාර ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ දහම වදාළ බව බොහෝ සූත්‍රදේශනාවල පෙන්වා ඇත.
▼යසකුලපුත් හට ධර්මය අනුපුර්ව ලෙසින් දේශනා කිරීම:
“...එකමන‍්තං නිසින‍්නස‍්ස ඛො යසස‍්ස කුලපුත‍්තස‍්ස භගවා ආනුපුබ‍්බිකථං කථෙසි. සෙය්‍යථිදං: දානකථං සීලකථං සග‍්ගකථං කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං නෙක‍්ඛම‍්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. යදා භගවා අඤ‍්ඤාසි යසං කුලපුත‍්ත. කල‍්ලචිත‍්තං මුදුචිත‍්තං විනීවරණචිත‍්තං උදග‍්ගචිත‍්තං පසන‍්නචිත‍්තං, අථ යා බුද‍්ධානං සාමුක‍්කංසිකා ධම‍්මදෙසනා තං පකාසෙසි- දුක‍්ඛං සමුදයං නිරොධං මග‍්ගං. සෙය්‍යාථාපි නාම සුද‍්ධං වත්‍ථං අපගතකාලකං සම‍්මදෙව රජනං පතිගණෙහය්‍ය. එවමෙව යසස‍්ස කුලපුත‍්තස‍්ස තස‍්මිංයෙව ආසනෙ විරජං වීතමලං ධම‍්මචක‍්ඛුං උදපාදි ‘යං කිඤ්චි සමුදයධම‍්මං, සබ‍්බංතං නිරොධධම‍්ම’ න‍්ති”. “...පසෙක හුන්නාවූ යසකුලපුත්‍රයාට භාග්‍යවතුන් වහන්සේ පිළිවෙල කතාව වදාළසේක: එනම්, දාන කතාව, සීල කතාව, ස්වර්ගය කතාව, කාමයන්ගේ දෝසය, ලාමකභාවය, නිසා (සිත) කෙලෙසීමට හේතුවනබව, ගිහිගෙයින් නික්මිමෙහි අනුසස් යන, මේවා ප්‍රකාශ කළසේක. යම් කලෙක භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යසකුලපුත්‍රයා හට (කාමච්ඡන්දය පහවීමෙන්) යෝග්‍යවූ සිතක් ඇතිබව, (ව්‍යාපාදය දුරුවීමෙන්) මුදුවූ සිතක් ඇතිබව, (උද්දච්චකුක්කුච්චය දුරුවීමෙන්) නො විසිරුණු සිතක් ඇතිබව, (ථිනමිද්ධය පහ වීමෙන් ) නො හැකුළුනු සිතක් ඇතිබව, (විචිකිච්චාව දුරු වීමෙන්) නිසැක සිතක්-පහන් සිතක් ඇතිබව දත් සේක් ද, එකල්හි, බුදුවරයන්ගේ තමා ම උසස් බවට පැමිණි යම් දහම් දේශනාවක් වේද, දුක්ඛසත්‍ය, සමුදයසත්‍ය, නිරෝධසත්‍ය, මාර්ග සත්‍ය යන ඒ චතුරාර්ය සත්‍ය ප්‍රකාශ කළසේක. පහවූ කිළුටු ඇති පිරිසිදු වස්ත්‍රයක් මනාසේ සායම් ගන්නා ලෙසින්, යසකුලපුත්‍රයාහට (ඔහු හිඳ සිටි) ඒ අසුනේදීම: ‘හටගැනීමේ ස්වභාවය ඇති යම් දෙයක් වේද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධ වීමේ ස්වභාවය ඇතය යන රාගාදී රජස් රහිතවූ පහවූ කෙළෙස් මල ඇති දහම්ඇස (සෝතාපත්ති ඥාණය ) පහළ වූයේ ය”. සටහන: යසකුල පුත්‍ර තෙරුන්ගේ පබ්බජාව මෙහිදී විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහාවග්ග -1: 8: පි. 110
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “අනුපූර්ව කතා: පළමුකොට දන්දීමෙහි අනුසස් ප්‍රකාශ කිරීම, ඒ දාන කතාවට අනතුරුව සිල්සමාදන් වීමේ අනුසස් ප්‍රකාශ කිරීම. සීලකතාවට අනතුරුව ස්වර්ග සම්පත්ති ගැන ප්‍රකාශ කිරීම, අනතුරුව අනිත්‍ය, දුක්ඛ, ආදී වශයෙන් ප්‍රකාශ කිරීම...කාම සම්පත්ති බොහෝ දුක, අදිනව ඇතිබව...ආදීවශයෙන් කාමයේ ආදීනව ද, කාමය නිසා සත්ත්‍වයන් කෙළෙසන අන්දම ප්‍රකාශකිරීම. අනතුරුව ඊට විපක්‍ෂවූ නන් වැදෑරුම් අනුසස් සිද්ධකරදෙන හෙයින් නෙක්කම්මයෙහි ආනිසංස වර්ණනා කර ප්‍රකාශ කිරීම අනුපුර්ව කතා නම්වේ: සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 215.
▲ අනුප්පාද ඥානය: පාලි: අනුප‍්පාදෙ ඤාණං- Anuppada Ñāṇa-Knowledge of that destructed defilements would not arise again
අනුප්පාද ඥානය යනු නැසීගිය කෙළෙස් නැවත ඇති නොවන බව දන්නා නුවණය. මේ නුවණ ලැබෙන්නේ අරහත් ඵලය සාක්ෂාත් වූ විටය. මෙය උත්පාදයිතව්‍ය ධර්මයකි-උපදවාගතයුතු දහමකි. බලන්න: උත්පාදයිතව්‍ය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲ අනුපාද පරිනිර්වානය: පාලි: අනුපාදා පරිනිබ‍්බාණා- Nibbāna through non-clinging: අනුපාද පරිනිර්-වානය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සියලු කෙළෙස් වලින් මිදී, සංයෝජන හැරදමා, උපාදාන වලින් මිදී නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමය. අරහත්වයට පත්වීමය. බලන්න: අනුපාදීසේස පරිනිබ්බාන ධාතුව. බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ:
“උපසීවය, අනුපාදාපරිනිර්වාණයෙන් පිරිනිවී ගිය විට රූපාදී ප්‍රමාණයක් නැත, රාගදි යම් ප්‍රමාණයක් ඔහුට නැත, ස්කන්ධ ආදී සියලු ධර්මයන් නැසූවිට හැම වාදපථයෝ ද නසන ලද්දේ වේ”. බලන්න: උපසිව තෙර.
මූලාශ්‍රය: ඛු.නි.සුත්තනිපාත: පාරායනවග්ග:වස්තුගාථා: පි,326, 5-6 උපසීවමානවක,පි.348
▼ කායගතා සතිය වැඩීමේ ප්‍රතිලාභයක් ලෙසින් අනුපාදා පරිනිර්වානය සාක්ෂාත්වේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත.: (අනුපාදා පරිනිබ‍්බාණාය සංවත‍්තති- leads to nibbāna through non-clinging) බලන්න: කායගතා සති ප්‍රතිලාභ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1 ): 1 නිපාත: කායගතාසති වග්ග, පි. 125,අමතවග්ග, පි. 130, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52 & The Deathless, p. 53.
▼ සුජාත තෙරුන් (කෙළෙසුන්ගෙන්) වෙන්වූ සිතකින් යුතුව, සංයෝජන වලින් නිදහස්ව, උපදාන රහිතව නිවන සාක්ෂාත් කර ගෙන ඇත යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “ සොභති වතායං භික්ඛු උජුභුතෙන චෙතසා විප‍්පමුත‍්තො විසඤ‍්ඤුත‍්තො අනුපාදාය නිබ‍්බූතො...” බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (2 ): නිදානවගග, භිකඛුසංයුත්ත-9.1.5. සුජාත සූත්‍රය, පි.452, ESN: 21: Bhikkhusamytta: 5-Sujata, p. 926.
▲ අනුපාදීසේස පරිනිබ්බාන ධාතුව:පාලි: අනුපාදිසෙසාය නිබ්බාන ධාතුයා-Anupādisesa-parinibbāna-dhātu: අනුපාදීසේස පරිනිබ්බාන ධාතුව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ උපාදාන රහිතව, කය හැරදමා, පරිනිබ්බානයට පත්වීමය. කය හැර දැමීමය. මෙය ස්කන්ධ පරිනිබ්බානය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ:පි.67: “අනුපාදීසෙස පරිනිබ්බාන ධාතු: ස්කන්ධ පරිනිර්-වාණය, රහතුන් කාලක්‍රියාකිරීම”
B.D: p.106: “The full extinction of the groups of existence (khandha parinibbāna) also called ‘an-upādi-sesa-nibbānadhātu’-nibbāna without the groups remaining: the coming to rest-no more continuing of this physico-mental process of existence: This takes place at the death of the Arahat”
▼ තථාගතයන් වහන්සේ අනුපාදීශේෂ පරිනිර්වවාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවීගිය ස්ථානය සැදැහැති කුලපුත්‍රයෙක් විසින් දැකියයුතු සංවේග කටයතු ස්ථානයක් යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “ඉති තථාගතො අනුපාදිසෙසාය නිබ‍්බානධාතුයා පරිනිබ‍්බුතොති භික‍්ඛවෙ සද‍්ධස‍්ස කුලපුත‍්තස‍්ස දස‍්සනීයං සංවෙජනීයං ඨානං” (The place where the Tathāgata attained final nibbāna by the nibbāna element without residue remaining is an inspiring place that should be seen by a clansman endowed with faith). සටහන: පිරිනිවන් පෑ ස්ථානය: කුසිනාරාවේ, මල්ල රජුන්ගේ සල්උයන. බලන්න:සිව් පුජනිය ස්ථාන.
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ):4 නිපාත: 4.3.2.8. සංවේජනීය සූත්‍රය, පි. 254, EAN:4: 118.8 Inspiring, p. 191. දීඝ.නි (2): 2 මහාපරිනිර්වාණ සූත්‍රය, පි. ඡෙදය 34. පි. 158, EDN: 16 : MahāparinibbānaSutta: The Great Passing-The Buddha’s Last Days, p.176.
▲අනුපුබ්බ නිරෝධ- Gradual Cessation: අනුපුබ්බ නිරෝධ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය ක්‍රමානුකූලව වඩාගැනීමය- කෙළෙස් නිවාගැනීමය: සිව්ජාන,සිව් අරූපසමාපත්ති ලැබීම: 1) පළමු ජානය මගින් කාම සංඥා නිරෝධවීම2) දෙවෙනි ජානය මගින් විතක්ක හා විචාර නිරෝධවීම 3) තෙවෙනි ජානය මගින් ප්‍රීතිය නිරෝධවීම 4) සිව්වෙනි ජානය මගින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස-කාය සංඛාර නිරෝධවීම 5) ආකාසානඤචායතන සමාපත්තිය මගින් රූප සංඥාව නිරෝධවීම .6) විඤඤානඤචායතන සමාපත්තිය මගින් ආකාසානඤචායතන සංඥාව නිරෝධවීම.7) ආකිඤචඤඤායතන සමාපත්තිය මගින් විඤඤානඤචා යතන සංඥාව නිරෝධවීම.8) නෙවසඤඤානාසඤඤායතන සමාපත්තිය මගින් ආකිඤචඤඤායතන සංඥාව නිරෝධවීම 9) සංඥාවේදිත නිරෝධ සමාපත්තිය මගින් නෙවසඤඤානාසඤඤායතන සංඥාව නිරෝධවීම.
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ):9 නිපාත: 9.1.3.11අනුපුබ්බ නිරෝධ සූත්‍රය,පි. 486,EAN:9: 31.11 Progressive Cessation, p. 473.
▲ අනුපුබ්බ විහාර- Gradual Dwellings: අනුපුබ්බ විහාර ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අනුපිලිවෙලින් සමවැද වාසය කළයුතු ජාන සමාපත්ති- විහරණයන් ගැනය. එවැනි විහරණ 9 කි: 1) - 4) සිව්ජාන 5) -8) අරූප සමාපත්ති හතර 9) සංඥාවේදිත නිරෝධ සමාපත්තිය. සටහන: මේ විහරණ නිසා ලැබෙන ආධ්‍යාත්මික ඵල මේ සූත්‍රයන්හි විස්තරව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5):9 නිපාත: 9.1.4.1 අනුපුබ්බ විහාර සූත්‍ර 2කි ,පි. 488,EAN:9: 32.1 & 32.2 Dwellings, 2 suttas, p. 473.
▲අනුපුබ‍්බසික‍්ඛා, අනුපුබ‍්බකිරියා, අනුපුබ‍්බපටිපාදා - Gradual training, gradual practice, gradual progress: අරහත්වය ලබාගැනීම පිණිස මේ කරුණු වඩාගැනීම අවශ්‍යයය. අනුපුබ‍්බසික‍්ඛා-ක්‍රමානුකුල ශික්ෂාව, අනුපුබ‍්බකිරියා- ක්‍රමානුකුල පුහුණුව, අනුපුබ‍්බපටිපාදා- ක්‍රමානුකුල පටිපදාව වර්ධනය කර ගැනීම අවශ්‍යතාවයකි. බලන්න: ධර්මය ක්‍රමානුකූලව පුහුණුවීම.
▲ අනුරුද්ධතෙර-Anuruddha Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය 1.
▲ අනුස්සති ස්ථාන සය- Six Anusati: 1) ත්‍රිවිධ ධ්‍යාන වැඩිම (පළමු, ද්විතිය, තෘතිය) මේ ජිවිතයේ සුඛ විහරණය පිණිස 2) ආලෝක සංඥාව මෙනෙහිකිරීම (ථින මිද්ධය හැර), දිවැස් නුවණ පිණිස 3) කාමරාග ප්‍රහිණිය පිණිස කයේ (32ක්වු) පිළිකුල මෙනෙහි කිරීම 4) සොහෝනේ දැමු මළමිනියක් අරමුණු කරගනිමින් අසුභය වැඩිම මගින් අසමි මානය නැතිකරගැනීම 5) චතුර්ධ්‍යානය ලැබීම, අනේකධාතු අවබෝධය පිණිස 6) සති සම්පජානය ඇතිව වාසය කිරීම. සටහන: මේ සූත්‍රය, බුදුන් වහන්සේ ගේ අනුදැනුම ඇතිව ආනන්ද තෙරුන් වදාළහ. උදායි තෙරුන් අරභයා දේශනා කර ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත:අනුත්තරිය වග්ග: 6.1.3.9 උදායි සූත්‍රය, පි.88.
▲ අනුස්සරිතබ්බ ධර්ම-Dhamma to be recollected: අනුස්සරිතබ්බ යනු සිහිකිරීම- ආවර්ජනා කිරීමය.දහම්මග වඩා ගැනීම පිණිස සිහිකළයුතු ධර්මතා නම් සම්මා දිට්ඨිය පෙරටු කරගත් නිවැරදි මගය. සිහි නොකර යුතු ධර්මතා නම් මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇති වැරදි මගය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත:10.3.5.9 අනුස්සරිතබ්බ සූත්‍රය, පි. 478, EAN:10: V Noble: 153 sutta, p. 548.
▲ අන්ත- End: අන්ත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අවසානයය. මෙහිදී තණ්හාවේ අන්තය නිවන යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (4 ): අසංඛතසංයුත්ත: 9.2. 42.අන්තසූත්‍ර, පි.682, ESN: 43: Asankhata samyutta: II, p. 1507.
▲ අන්ත දෙක- Two Extreme views: බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ:
“...සියල්ල ඇතය යන මෙය එක් අන්තයකි, සියල්ල නැත යන මෙය දෙවෙනි අන්තයය. මේ අන්ත දෙකට නොපැමිණ තථාගතයන් මැදුම්පිළිවෙත ගැන දහම් දෙසති: අවිද්‍යා ප්‍රත්‍යයෙන් සංස්ඛාර හට ගනී....”. සටහන: පටිච්චසමුප්පාද ධර්මය අවබෝධ කර දුක නැතිකරගැනීම මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව බව මෙහි විස්තර කර ඇත.
මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2 ):නිදානවග්ග: අභිසමයසංයුත්ත: 1.2.5 කච්චාන ගොත්ත සූත්‍රය, පි.50.
▲ අන්ත දිට්ඨි සතර- Four Extreme views: දිට්ඨි පිලිබඳ අන්තසතර ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: ශාශ්වත වාදය, උචෙඡද වාදය, කාම සුඛල්ලිකානුයෝගය, අත්තකිලමථානු යෝගය යන, අත්හළයුතු ලාමක දිට්ඨි 4 ය. බලන්න: උච්චේද දීට්ඨිය, ධම්මචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. ශාශ්වත වාදය: ආත්මයද ලෝකයද...ඉන්ද්‍රකීලයක් ලෙසින් නිසලව, සඳ හිරු මෙන් නීති පවතින්නේය යන මතය. උචෙඡද වාදය: සත්ත්‍වයා මරණින් මතු සිඳී යන්නේය, අදර්-ශනයට (නොදැකීමට) යන්නේය, නො ඉපදෙන්නේය යන භව විගමනය පැනවිමය. 62ක් වූ දිට්ඨි අතුරින් 55 ක් ශාශ්වත වාදයට ඇතුලත්ය, 7 ක් උචෙඡද වාදය ට ඇතුලත්ය. කාමසුඛල්ලිකානුයෝගය: සෙවිය යුතු, සිත් ඇදගන්න මන පිනවන ප්‍රිය සවරුප අරමුණුකර උපදින කෙලේශ කාමය නිසා උපදින සැප සොම්නසය, රස විඳීමය, එහි නැවත නැවත ඇලීමය. අත්ත කිලමථානු යෝගයය: සසරින් පිරිසිදුවීම පිණිස, කටුමත, ඊතල මත හිඳිම ආදිය... ගව බලු ආදී නා නා ව්‍රත වල දීම- ආත්මය වෙහෙසා කරන දැඩි ආයාසය. අනන්තය නම්වූ නිවන පිණිස නො පවතින නිසා මේවා අන්තවේ:සද්ධර්මකෝෂය, පි. 201.
▲ අන්තරාමල- Inward stains: අන්තරාමල යනු සිත ඇතුලේ ඇති කෙළෙස්ය, එනම්: ලෝභය දෝසය හා මෝහයය. මේවා සිතේ ඇතිවන සතුරන් යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ඒවා නිසා බොහෝ අකුසල, අවැඩ ඇතිවේ. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.4.9 අන්තරාමල සූත්‍රය, පි.460.
▲අන්තරාකාරී ධර්ම - Obstructive Dhamma
ධර්මය පුහුණුකරන සංඝයා විසින් වලකා ගත යුතු දහම අන්තරාකාරී ධර්ම වේ. යම්කිසි දෙයක් සේවනය කරනවිට, ඒ නිසා දහම් මග පරිහානියට පත්වෙනම්, ඒ නිසා, මෙලෙව හා පරලොව අයහපත් ප්‍රතිඵල ලැබේනම් ඒවා අන්තරාකාරී ධර්මතා වේ. කාමආස්වාදයේ යෙදීම, අන්තරාකාරී දහමක්ය , එහි ආදීනව බොහෝය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: කාමයේ ආදීනව. සටහන: මේ සූත්‍රය, අරිට්ඨ නම් භික්ෂුවට අන්තරාකාරී ධර්ම ගැන ඇතිවූ වැරදි දිට්ඨිය අස්කරගැනීම පිණිස දේශනා කර ඇත. මූලාශ්‍ර:ම.නි: ( 1 ) : 1.3.2 අලගද්දූපම සූත්‍රය, පි.344, EMN: 22 The Simile of the Snake, p. 214.
▲ අන්තරවාසක අඳනය- Under robe: සංඝයාට කැප,අන්තරවාසක අඳනය තුන් සිවුරෙන් එක් කොටසකි. බලන්න: විනය පිටකය.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “අන්තරවාසක අඳනය යට අඳිනා සිවුරය. දිග රියන් 4 ක් හා මිටි රියනකි, පළල රියන් 2කි. මහා කොටස්, කුඩා කොටස් කර මැසිය යුතුය. ශ්‍රාවකයන්ට අනුදැන වදාළ අඳනය බුදු අඳනය මෙන් නොව තනි පට විය යුතුය. දුහුල් පිළියක් නම් දෙපටක් කිරීම සුදුසුය. අඳනය වෙන්ව වැසීම නිසා ඇවැතක් වේ” : සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 204 .
▲අන්ණසුඛය -freedom from debt: අන්ණසුඛය යනු කිසිවෙකුට ණය නොවීම නිසා සිතේ ඇති ප්‍රීතියය. බලන්න: ගිහිසුඛ
▲ අන්ධකරණ හා අන්ධනොකරණ -Making blind & making see
දහමේ අන්ධකරණ ලෙසින් (අඥාන) පෙන්වා ඇත්තේ නුවණ නමැති ඇස නොමැති නිසා යථාබව (යථාභූත ඥානය) නොදැකිමය, කෙළෙස් ඇතිකර දුකට පත්වීමය. අන්ධබවට පත්වීමට හේතු 3 ක් බලපාන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) කාම විතක්ක 2) ව්‍යාපාද විතක්ක 2) හිංසා විතක්ක. අන්ධනොකරණ යනු ප්‍රඥාව ඇතිවීමය- දහම් ඇස අතිවිමය, යථාභූත ඥානය ඇතිවිමය, කෙළෙස් ප්‍රහිණය වීමය, දුක කෙළවර වීමය. එයට බලපාන හේතු 3කි: 1) නෙක්කම්ම විතක්ක 2) අව්‍යාපාද විතක්ක 2) අවිහිංසා විතක්ක. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 3.4.8 අන්ධකරණ සූත්‍රය, පි. 458.
▲ අන්ධකාරය- Darkness: බුදුන් වහන්සේ ලෝකයේ ඇති බිහිසුණු අන්ධකාරය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ චතුසත්‍ය නොමදැන, සසර වටේ යෑමය, අනුවණ බවය. ලෝකාන්තරික නිරයේ ඇති අන්ධකාරයට වඩා, එම අඳුර මහත්ය. බලන්න: ලෝකාන්තරික නිරය.
▲ අන්ඩජ-Egg born: අන්ඩජ යනු බිත්තරයකින් හෝ කබල්ලක් බිඳගෙන උපත ලැබීමය: සර්පයන්, පක්ෂීන් ආදී සතුන්. (from the egg or a shell). බලන්න: උත්පත්ති විධි.
▲අන්තිම දේහධාරී: පාලි: අන‍්තිමං දෙහං - Bearer of the final body
අන්තිම දේහධාරී යනු අවසාන කය - යළි උපතක් නොමැති කය, පරිනිබ්බානය තෙක් දරා සිටීමය. එලෙස, පශ්චිම ශරීරය දරණ උතුමන්: බුදුවරු, පසේබුදුවරු හා රහතුන්ය. විමුක්තිය ලබා යළි උපත ක්‍ෂය කළ නිසා එම උතුමන් දරන්නේ අන්තිම-අවසාන කයය. සටහන: * මෙය බුදුන් වහන්සේ, පසේබුදුවරු හඳුන්වන අපරනමකි ** මෙලොව අනාගමිබව ලබා සුද්දාවාස දේවලෝක වල පහළවූ ආරිය උතුමෝ, එහිදී විමුක්තිය ලබා ගැනීම නිසා නිසා ඔවුන් ද අන්තිම දේහධාරීන් ලෙසින් හඳුන්වයි.
▼ සුජාත තෙරුන් අන්තිමදේහය දරන බව බුදුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කර ඇත: ඉතා සෝභනවූ රූපයකින් දිලෙන මේ භික්ෂුවගේ සිත මුළුමනින්ම ඍජුය. (කෙළෙසුන්ගෙන්) වෙන්වූ සිතකින් යුතුව, සංයෝජන වලින් නිදහස්ව, උපදාන රහිතව ඔහු නිවන සාක්ෂාත් කර ගෙන ඇත. මාර සේනාව පරජය කළ ඔහු අන්තිම සිරුර දරයි: “ සොභති වතායං භික්ඛු උජුභුතෙන චෙතසා විප‍්පමුත‍්තො විසඤ‍්ඤුත‍්තො අනුපාදාය නිබ‍්බූතො ධාරෙති අන‍්තිමං දෙහං ජෙත්‍වා මාරං සාවාහිනින‍්ති” (This bhikkhu shines with sublime beauty, Having a mind utterly straight. Detached is he, free from fetters, Attained to Nibbāna by nonclinging. He carries about his final body, Having conquered Māra and his mount). මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (2): නිදානවගග, භිකඛුසංයුත්ත-9.1.5. සුජාත සූත්‍රය, පි.452, ESN: Nidanasamytta: 21: Bhikkhu samytta: 5-Sujata, p. 926.
▼ ඝටිකාර සූත්‍රය අවසානයේ දී මෙසේ දැක්වේ: “...වඩන ලද සිත් ඇති, අන්තිම සිරුරු දරණ, පැරණි යහළුවන් දෙදෙනෙකුගේ හමුවීම එසේ සිදුවිය”. (…එවමෙතං පුරාණානං සහායානං අහු සඬගමො - උහින‍්නං භාවිතත‍්තානං සරීරන‍්තිමධාරිනන‍්ති). සටහන: *මෙහි පැරණි මිත්‍රයන් දෙදෙනා ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ හා ඝටිකාර බ්‍රහ්මදෙවියා පිලිබඳවය. බුදුන් වහන්සේ දරන්නේ අන්තිම දේහයය, අරහත්බව ලබා බඹලොව වසන ඝටිකාර බ්‍රහ්ම දෙවියා දරන්නේද අන්තිම දේහයය.** ම.නි. ඝටිකාර සූත්‍රයේ: බුදුන් වහන්සේගේ පෙර ජීවිතයකදී - කාශ්‍යප බුදුන් සමයේ, ජෝතිපාල බ්‍රහ්මණ ලෙසින්, ඝටිකාර කුඹලා හා පවැති මිත්‍රත්වය විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1 ): දේවපුත්ත සංයුත්ත: 2.3.4. ඝටිකාර සූත්‍රය, පි. 140, ESN: 2: Devaputta samyutta: 24.4 Ghatikāra, p. 201.
▼අන්තිම දේහය දරණ රහතන්වහන්සේ සියලු මානයන් නැතිකළ බැවින් තමා ගැන හෝ ලෝකයා ගැන කථාකරනවිට ලෝක ව්‍යවහාරයට අනුව කටයුතු කරණබව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: රහතන්වහන්සේ. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (1 ): දේවතාසංයුත්ත: 1.3.5 අරහන්ත සූත්‍රය, පි. 52, ESN:2: Devatasamyutta: 25.5 The Arahant, p. 87.
▲ අනොත්තප්ප- moral recklessness: අනොත්තප්ප යනු පවට බියනැතිබවය. මෙය අකුසලයකි. අනාගාමීබව ලැබීමට මේ අකුසලය හැර දැමිය යුතුවේ. බලන්න: අනාගාමි, අහිරිකය හා අනොත්තප්ප.
▲ අනෝමදස්සි බුදුන්වහන්සේ- The Buddha Anomadassi
අනෝමදස්සි බුදුන්වහන්සේ, ගෝතම බුදුන් වහන්සේට පෙර වැඩසිටි සම්බුදුවරයෙකි. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි. බුද්ධවංශ: 7 අනෝමදස්සි බුද්ධවංශය, පි.128.
▲ අනේකධාතු නුවණ-Knowledge of numerous elements
මේ නුවණ තථාගතයන් සතු දසබල ඥාණයකි. බලන්න: තථාගත.
▲ආනෙඤ්ඤජාභි සංස්කාර - imperturbable karmic formations
මේවා අරූපාවචර බ්‍රහ්මලෝකයන්හි යළි උපතට හේතුවන කුසල කම්මය. බලන්න: කම්ම අඳ
▲ අඳුන්වනය මිගදාය-Andunwanaya deer park :සාකේත නුවර අසල පිහිටි මේ මිගදාය, බුදුන් වහන්සේ හා සංඝයා වැඩසිටි වනයකි. මුවන් ගේ අභයභූමියකි. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත :2.1.6 කුණ්ඩලිය සූත්‍රය, පි.182.
▲ අඳුරෙන් අඳුරට-From Dark to Dark :පහත් තත්‍ව්යක සිට තවත් පහතට පත්වීම මින් අදහස් කරයි. බලන්න:තමෝතමපරායන.
▲ අඳුරෙන් එලියට- From Dark to Light : පහත් තත්‍ව්යක සිට උසස් තත්‍ව්යකට පැමිණීම. බලන්න:තමෝජෝතිපරායන.
අප
▲ අපචයගාමී ධර්ම හා ආචයගාමී ධර්ම- Dhamma that leads to dismantling & Dhamma that leads to building up: අපචයගාමී ධර්මය ධම්මානුකූලය, ආචයගාමී ධර්මය ධම්මානුකූල නොවේ. අපචයගාමී දහම නම් විමුක්තිය ලබාදෙන සම්මාදිට්ඨිය ප්‍රමුක නිවරදි මග ගැනීමය. එම මග පුරුදු පුහුණු කරණවිට ආසවයන් කැඩීබිඳී නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමටට හැකියාව ලැබේ. ආචයගාමී දහම නිසා ආසවයන් ගොඩනැගේ- වර්ධනයවේ, එමනිසා නිවන දුරවේ. එම මග මිථ්‍යාදිට්ඨිය පෙරටු කරගත් වැරදි මගය. බලන්න: මිථ්‍යාත්වය හා සම්‍යක්තවය . මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6): 10 නිපාත: සාධු වග්ග: 10.3.4.9 ආචයගාමී සූත්‍රය, පි.472, EAN: 10: Good: p.548.
▲ අපදාන- Apadana : අපදාන, ඛුද්දක නිකායට අයත් කෘතියකි, කොටස් 4 කි: බුද්ධ අපදාන, පච්චේක බුද්ධ අපදාන, ථෙර අපදාන හා ථෙරි අපදාන. අපදාන පාලියෙහි එන්නේ, සම්‍යක් සම්බෝධි, පච්චේක බෝධි, ශ්‍රාවක බෝධි යන තුන් බෝධීන් පතමින් බුදු පසේබුදු හා ශ්‍රාවක සංඝයා විසින් කරණ ලද, පෙරකම්ම පිලිබඳ වෘත්තාන්ත කතාසංග්‍රහය මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: අපදාන පාලි-1, සංඥාපනය, පි. 9.
▲ අපණ්ණක දහම හා පටිපදාව: පාලි: අපණ‍්ණකො ධම‍්මො, අපණ්ණක පටිපාදං- incontrovertible teaching & Practice: අපණ්ණක දහම යනු බුදුන් වහන්සේ, සසර දුකින් මිදීම පිණිස වදාළ අප්‍රතිවාදනිය දහමය- කිසිවෙකුට බිඳහෙළිය නොහැකි ධම්මයය. මෙය අවිරුද්ධ ධර්මය. ඒකාන්ත සත්‍යයය ලෙසින් ද පෙන්වා ඇත. දහම පුරුදු පුහුණු කිරීම අපණ්ණක ප්‍රතිපදාවය. සටහන්: * අටුවාවට අනුව: අපණ්ණක දහමට විරුද්ධ වීමට කරුණු නැත, එහි අරුත් ව්‍යාකුල නැත- අවුල්නැත, ඒකාන්තයෙන්ම පිළිගත හැකි දහමකි- this as a teaching that is uncontradictable, free from ambiguity, definitely acceptable. බලන්න: EMN: note: 620, p. 1121 ** අටුවාව, අපණණක පටිපදාව (Apaṇṇakapaṭipadaṃ) හඳුන්වන සමාන පද මෙසේ දක්වා ඇත ඇත: 1) the unmistaken way- නිවැරදි මග 2) the definite way- ඒකාන්ත මග 3) the emancipating way- විමුක්ති මග 4) the causal way- හේතුඵල මග 5) the essential way- අවශ්‍යම මග 6) the exquisite way- විශිෂ්ඨ මග 7) the unopposed way- අවිරුද්ධ මග 8) the conducive way- සහෝපකාරි මග 9) the way in accord with the Dhamma- ධම්මානුකූල මග. බලන්න: EAN: note. 352, p. 597 ** සුත්‍ර දේශනාවල යම් ස්ථානයන්හි අනුව අපණ්ණක දහම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සම්‍යක්තවය- නිවැරදි මගය, එම මග වඩා ගැනීම පිණිස පුරුදු පුහුණු කල යුතු ප්‍රතිපදාව අපණ්ණක ප්‍රතිපදාවය. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි:79: “අපණ්ණක: අවිරුද්ධ, වැරදි නැති, නිදොස්, නෛය්‍ර්‍යානික- අපණ්ණක පටිපදා: අවිරුද්ධ ප්‍රතිපදාව, නිවැරදි පිළිපැදීම”.
▼අපණ්ණක දහම-බුදුන්වදාළ දහමය
තමන්ට ශ්‍රද්ධාව ඇතිකරගැනීමට සුදුසු ගුරුවරයෙක් නැත යයි සාලා ගම්වැසියන් බුදුන් වහන්සේට පැවසු අවස්ථාවේ, උන්වහන්සේ වදාළේ, අපණ්ණක දහම යහපත් ලෙසින් සමාදන් විය යුතු බවය: එම දහම මැනවින් පුරුදු පුහුණු කරගැනීම මගින් දිගුකාලයක් සුවයෙන්, සතුටින් ජීවිතය ගතකිරීමට හැකිවේ: “...මනාපං වො ගහපතයො සත්‍ථාරං අලභන‍්තෙහි අයං අපණ‍්ණකො ධම‍්මො සමාදාය වත‍්තිතබ‍්බො අපණ‍්ණකො හි ගහපතයො ධම‍්මො සමත‍්තො සමාදින‍්නො සො වො භවිස‍්සති දීඝරත‍්තං හිතාය සුඛාය...” (Since, householders, you have not found an agreeable teacher, you may undertake and practice this incontrovertible teaching; for when the incontrovertible teaching is accepted and undertaken, it will lead to your welfare and happiness for a long time). සටහන: මේ සුත්‍රයේදී බුදුන් වහන්සේ, ඒ සමයේ ලෝකයේ පැවති විවිධ දිට්ඨි හා මත පිලිබඳව (ශුන්‍යවාදය/ නාස්තික දිට්ඨි -doctrine of nihilism ආදී කරුණු සාලා ගම් වැසියන්ට විස්තර කර,විවිධ දිට්ඨි හා මත පිළිබඳව ඔවුන් සිතන ආකාරය ගැන විමසුහ. අවසානයේදී මිථ්‍යා දිට්ඨි බැහැර කර සම්මා දිට්ඨිය ලබන පුද්ගලයා අපණ්ණක දහමෙහි හැසිරෙමින් සුවපත් වන අන්දම පෙන්වා වදාළහ. සූත්‍ර දේශනාව අවසානයේදී ඔවුන්ගේම නුවණින් අපණ්ණක දහම කුමක්ද යයි වටහාගත්, සාලාගම වැසියන්, බුදුන්සරණගිය උපාසකයන් බවට පත්වුහ. බලන්න: දිට්ඨි. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (2 ): 2.1.10 අපණ්ණක සූත්‍රය, පි.124, EMN: 60: Apaṇṇaka Sutta- The Incontrovertible Teaching, p. 478.
▼අපණ්ණක පටිපදාව යනු අවිරුද්ධ ප්‍රතිපත්තියය: දහම් ගුණ 3 ක් ඇති භික්ෂුව අවිරුද්ධ ප්‍රතිපත්තියට ඇතුල්වී ඇතය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. එම භික්ෂුව ආසව ක්‍ෂයකිරීම පිණිස (අරහත්වය පිණිස) වැඩ ආරම්භ කර ඇත. එ ගුණ: 1) ඉන්ද්‍රිය සංවරය, 2) භොජනයේ මාත්‍රඥවීම, 3) නිදිවැරීම- ජාගාරානුසතිය: “තීහි භික‍්ඛවෙ ධම‍්මෙහි සමන‍්නාගතො භික්ඛු අපණ‍්ණකතං පටිපදං පටිපන‍්නො හොති, යොනි වස‍්ස ආරද‍්ධා හොති. ආසවානං ඛයාය. කතමෙහි තීහි: ඉධ භික‍්ඛවෙ භික්ඛු ඉන්‍ද්‍රියෙසු ගුත‍්තද‍්වාරොහොති, භොජනෙ මත‍්තඤ‍්ඤු හොති, ජාගරියං අනුයුත‍්තො හොති” (... possessing three qualities, a bhikkhu is practicing the unmistaken way and has laid the groundwork for the destruction of the taints. What three? Here, a bhikkhu guards the doors of the sense faculties, observes moderation in eating, and is intent on wakefulness) බලන්න: ආස්‍රව හා ආස්‍රව ක්‍ෂය කිරීම. සටහන: * එම දහම් ගුණ 3 ඇති භික්ෂුව, මේ ජීවිතයේදීම සතුට හා සුවය ඇතිව ජිවත්වෙමින්, ආසවක්ඛය පිණිස කටයුතු කරන බව රථුපම සූත්‍රයේ දී පෙන්වා ඇත.
මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ): සළායතනසංයුත්ත: 1.19.2 රථුපම සූත්‍රය, පි. 370, ESN: 35: Salayatanasamyutta: IV: 239.2 The Simile of the Chariot, p. 1315.අංගු.නි: (1): 3 නිපාත: 3.1.2.6 සූත්‍රය, පි. 252, EAN:3: 16.6 The Unmistaken, p. 83
▼ඉහත දක්වා ඇති දහම් ගුණ 3 ට අතිරේකව තවත් ගුණ 8 කින් සමන්විත භික්ෂුව, අවිරුද්ධ ප්‍රතිපත්තියට ඇතුල්වී, ආසව ක්‍ෂයකිරීම පිණිස (අරහත්වය පිණිස) කටයතු කරන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: එම ගුණ 8: 1) ශිලසම්පන්නබව- virtuous 2) බහුශ්‍රැතබව- learned 3) වීරිය ඇතිබව- energetic 4) ප්‍රඥාව ඇතිබව- wise 5) නෙක්කම්ම සිතුවිලි තිබීම-සංකල්පනා - thought of renunciation 6) අව්‍යාපාද සිතුවිලි තිබීම- thought of good will 7) අවිහිංසා සිතුවිලි තිබීම - thought of non-harming 8) සම්මාදිට්ඨිය තිබීම- right view.
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි :(2): 4 නිපාත: අපණ්ණක වග්ග: 4.2.3.1 හා 4.2.3.2. සූත්‍ර, පි. 166, EAN:4 : III Unmistakable: 71.1 & 72.2 suttas , p. 177.
▲අපරගොයානය- Aparagoyan
සක්විතිරජ පාලනය කරන සතරදීප වලින් එකකි. බලන්න: සක්විතිරජ.
▲අපරිජාන-Aparijana
අපරිජාන ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ දුක ක්‍ෂය කරගැනීමේ දහම පිරිසිඳ නොදැනීමය, යහපත් අවබෝධයක් නොමැතිබවය. සියල්ල පිරිසිඳ නොදැනීම නිසා දුක අවසන් කරගත නොහැකිය. සටහන: සියල්ල ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සළායතන, බාහිර අරමුණු, ඒ නිසා ඇතිවෙන ස්පර්-ශය, වේදනාව ආදීවූ දුකට මුල්වෙන කරුණුය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4): සළායතනවග්ග:සබ්බවග්ග: අපරිජානසූත්‍ර 2කි, පි.58.
▲ අපරිහානිය දහම- Non-decline Dhamma
අපරිහානිය දහම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, ආධ්‍යාත්මික මග පරිහානියට පත් නොකර ගැනීමට උපකාරීවන දහම් කරුණුය. මහාපරිනිර්වාණ සූත්‍රයේ මේ පිලිබඳ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත.
▼සතර කරුණු සහිතව වෙසෙන මහණ පරිහානියට පත් නොවේ:
1) ශිලසම්පන්න බව 2) ඉන්ද්‍රිය සංවරය 3) භෝජනයෙහි පමණ දැනීම - භොජනයේ මාත්‍රඥවීම 4) නිදිවැරීමේ යෙදීම. එලෙසින් වාසය කරණ මහණ නිවන හමුවේ සිටි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.4.7 අපරිහානිය සූත්‍රය, පි. 100, EAN: 4: 37.7 Non-Decline, p. 163.
▼ සය කරුණු සහිතව වෙසෙන මහණ පරිහානියට පත් නොවේ: 1) වැඩකටයුතු වලට නො ඇලීම-කර්මා රාම 2) කතාබහට නො ඇලීම -භාෂ්‍යාරාම 3) නින්දට නො ඇලීම-නිද්‍රාරාම 4) අන්‍ය ඇසුරට නො ඇලීම -සඬගණිකාරාම 5) සුචචභව- කීකරුබව6) කල්‍යාණ මිත්‍ර ඇසුර. එම කරුණු සහිතව වෙසෙන මහණ තුන්කාලයේදීම (අතීත, අනාගත, වර්-තමාන) ආධ්‍යාත්මික දහම් මගේ දියුණුවට පත්වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.1.3.2 අපරිහානිය ධම්ම සූත්‍රය, පි. 72 EAN: 6 : 22.2 Non-Decline, p. 326
▼ ගෞරව ධර්ම ඇතිව වාසය කරන්නේනම් පරිහානියට පත්නොවේ:
1) ගුරු ගෞරවය තිබීම-සත්ථුගාරවතා 2) දහම කෙරහි ගෞරවය තිබීම -ධම්මගාරවතා 3) සංඝයා කෙරහි ගෞරවය තිබීම -සංඝගාරවතා 4) පුහුණුව කෙරහි ගෞරවය තිබීම -සික්ඛාගාරවතා 5) අප්‍රමාදයට ගරුකිරීම-අප්පමාදගාරවතා 6) පටිසන්ථාරයට ගරුකිරීම -පටිසන්ථාර ගාරවතා. 7) හිරි ඔතප්ප යට ගරුකිරීම. හිරිඔත්තප්ප ගාරවතා. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.1.4.7 ප්‍රථම හා දුතිය අපරිහාන සූත්‍ර, පි.102 , EAN: 6 : 32.2 Non-Decline-1 & 2 , p. 331.
▼සප්ත බොජ්ඣංග ධර්ම සත් අපරිහාණිය දහම ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. එම දහම් කරුණු වඩාගන්නේ නම් ආධ්‍යාත්මික මගෙ පරිහාණියට පත් නොවේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: බොජ්ඣංග සංයුත්ත: 2.3.5 අපරිහානිය සූත්‍රය,පි. 202,ESN: 46: Bojjhanga samyutta: 25.5 Non decline, p. 1759.
▲අපාය- Hell
අපාය, නිරය ලෙසින්ද හඳුන්වයි. අයහපත් කම්ම විපාක ඵල දීම පිණිස ලෝක සතුන් යළි උපත ලබන දුගතියකි. බලන්න: නිරය.
▼ අපායගාමී අකුසල්: ප්‍රාණඝාතය, අදින්නාදානය, කාමේසුමිච්චාචාරය, මුසාවාදය, පිසුනාවාචය, පරුෂාවාචය, සම්ඵප්‍රලාපය, සුරාමේරය ආදී අකුසලයෙහි යෙදීමය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5): 8 නිපාත: 8.1.4.10 අපායසංවත්නික සූත්‍රය, පි. 192, EAN:8: 40.10: Conducive, p. 433.
▼ අපායගාමී ධර්ම: හානභාගිය ධර්ම අපායගාමීය. බලන්න: හානභාගිය ධර්ම.
▼ අපාය භය මහත්ය
අපාය භය මහත්ය, මහා දුකක්ය. ඒ බව දැක්වීමට බුදුන් වහන්සේ මේ උපමාව යොදාගෙන ඇත: මුළු දඹදිව ඇති දැව ආදිය යොදා සකස් කරගත් උල් සමුහයක් රැගෙන, එක් පුද්ගලයෙක්,මහමුහුදේ සිටිනා සියලු ප්‍රාණින්, අමුණා ගැනීමට තැත් කරයි. එහෙත්, ඔහු සතු සියලුම උල් අවසන්වුවද, මහා මුහුදේ සිටිනා සියලු සතුන් අවසන් නොවේ. එයට හේතුව මහා මුහුදේ අප්‍රමාණ ප්‍රාණින් සිටිනා නිසා. එලෙස, අපාය දුක මහාය. යම් කෙනක්, චතුසත්‍ය තතුසේ දන්නේ නම්, දිට්ඨිසම්පන්න (සෝතාපන්න) ඔහු, අප්‍රමානවූ අපාය දුක අවසන් කරඇත. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: සච්චසංයුත්ත: සිංසපාවනවග්ග:12.4.6 පාණ සූත්‍රය, පි.322.
▼අපායභිය, ලෝකයා මුහුණ දෙන පස්බියෙන් එකකි. බලන්න: සංග්‍රහ වත්ථුබල.
▲අපාය කුසලය -skilled in loss: අකුසල හැරදමිමට ඇති දක්ෂතාවය. බලන්න: අධිගමය.
▲ අපරාපරියවේදනීය කම්ම- aparapariya-vedaniya karma
සසර සැරිසරන ඕනෑම අවස්ථාවක විපාකඵල දෙන කම්ම, අපරාපරියවේදනීය කම්ම වේ. බලන්න: කම්ම.
▲අපාර හා පාර: පාලි: අපාරා පාරඬගමනාය-here & going beyond
අපාර ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ සසරය, පාර යනු නිවනය. මැනවින් වඩාගත් ආරිය අටමග- අට දහම, අපාර සිට පාරට යාම පිණිස පවතී: “ඉමෙ ඛො භික‍්ඛවෙ, අට්ඨ ධම‍්මා භාවිතා බහුලීකතා අපරා පාරඬගමනාය සංවත‍්තතන‍්ති”. සටහන: අපාර, මෙතෙර-සසර ලෙසින්ද පාර, එතෙර-නිවන ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. ඔරීමතීරය හා පාරීමතිරය ද සසරමග හා නිවන් මග හඳුන්වන පද වේ. බලන්න: ඔරීමතීරය හා පාරීමතීරය, එතෙර හා මෙතෙර. බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ එතරට යන අය අල්පබවය. බොහෝදෙනා මෙතෙර එහේ මෙහේ දුවයයි. එතරවූ, රහතුන් නිසා ලොව බැබලේ යයි මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1 ) මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: 1.4.4.පාරඬගම සූත්‍රය, පි.65, ESN:45:Maggasamyutta: IV: Practice: 34.4. Going Beyond, p. 1641.
▼ සප්ත බොජ්ඣංග යහපත් ලෙසින් වඩා ගැනීම, මෙතෙර සිට එතර යෑම පිණිස පවතී. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත: 2.2.7 අපාර සූත්‍රය, පි.196, ESN: 46: Bojjhangasamyutta: 17.7 Going beyond, p. 1750.
▼ ඉද්දිපාද යහපත් ලෙසින් වඩා ගැනීමෙන් මෙතරින්, එතරට යනු පිණිස පවතී. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2)මහාවග්ග: ඉද්දිපාදසංයුත්ත: 7.1.1.අපාර සූත්‍රය, පි.26, ESN:51: Iddipadasamyutta: 1.1 From the near shore, p. 2057.
▲අපරාමට්ඨ සීලය- Aparamatta sila: පොදු ජනයා සමාදන්වන ශිලයකි. බලන්න: ශිලය.
▲ආපාණකොටික සීලය-Apanakotika sila: දිවිහිමියෙන් රකින ශිලයකි. බලන්න: ශිලය.
▲ අපරියන්ත සීලය-Apariyanta sila: කාලසීමාවක් නියම කරගෙන රකින ශිලය. බලන්න: ශිලය.
▲අපලෝකීත දහම - Apalokithadhamma: අපලෝකීත දහම ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ නිවන හා නිවනට යන මගය. මුලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4): සළායතනවග්ග: අසංඛතසංයුත්ත:9.2 අපලෝකීත සූත්‍රය, පි.684.
▲ අප්පකිච්ච : පාලි: අප‍්පකිච‍්චො- Appakiccha: අප්පකිච්ච යනු ස්වල්ප කටයුතු- ක්‍රියාවල යෙදීමය (අල්පකෘත- few undertakings, few tasks) . නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමට අභිලාශය ඇති කෙනෙක් බොහෝ කටයුතුවල නිරතවීම මග දියුණුකර ගැනීමට බාධාවකි. සටහන්: * මේ ගුණය නිවන පිණිස අවශ්‍යබව කරණිය මෙත්තා සූත්‍රයේ පෙන්වා ඇත. ** අප්පකිච්ච, අකුප්ප බව (අරහත්වය) ලබාගැනීම පිණිස දියුණු කලයුතු ගුණයකි.
▼මෙය නිවන ලබාගැනීමට උපකාරී දහමකි බලන්න: අක්කුප්ප.
▲අප්පබාධා- Appabadha: අප්පබාධා-ලෙඩදුක් අඩුවීමය, දහම් මග වඩා ගැනීමට උපකාරී කරුණකි. බුදුන් වහන්සේගේ ශ්‍රාවකයන් අතුරින්, නිරෝගී සුවය ඇති භික්ෂුන් අතර බක්කුල තෙරුන් අග්‍රය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1.
▲අප්පමානභා දේව-Devas of Unbounded Radiance: රූප බ්‍රහ්මලෝකයකි. බලන්න:බ්‍රහ්මලෝක.
▲ අප්පමානසුභා දේව-Devas of unbounded Glory: බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක.
▲ අප්පණිහිත විමොක්ඛ- Appanihita-Vimokkha: විමොක්ක දොරටු තුනෙන් එකකි. පංචස්කන්ධය දුක බව මෙනෙහි කරමින් එයට ඇති ආශාව දුරුකර ලබා ගන්නා විමුක්තියය. බලන්න: විමොක්ක දොරටු තුන.
▲අප්පණිහිත සමාධිය- Appanihita Samadhi-undirected concentration: පංචස්කන්ධය දුක බව මෙනෙහි කරමින් ලබාගන්නා සමාධියය, නිවනට මගකි. බලන්න: විමොක්ක දොරටු තුන. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4 ): අසංඛතසංයුත්ත:9.2.8 අප්පණිහිතසමාධි සූත්‍රය, පි. 667, ESN:43: Asnkathasamyutta: Concentration-viii, p. 1509.
▲අපුණ්‍යාභිසංස්කාර -De-meritorious karmic formations
එනම් සියලු අකුසල- අපුණ්‍ය ක්‍රියාය. ඒවා දුගතිය ඇතිකරයි.
බලන්න: කර්ම.
▲ අප්‍රමාදය හා ප්‍රමාදය: පාලි: අප්පමාද, පමාද-heedless & heedfulness
දහම් මගේ අප්‍රමාදය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මග වඩා ගැනීමට උනන්දුවෙන් කටයුතු කිරීමය. අප්‍රමාදය අවිප්‍රවාසය (තැවුල) ලෙසින්ද දක්වාඇත. සසර බිය දැක, සතිය හා ප්‍රඥාව ඇතිකර, විරියෙන් මග වඩාගෙන විමුක්තිය ලබාගැනීමට කටයුතු කිරීම අප්‍රමාදය ය, සසර බිය දැකීම නිසා ඇතිවෙන අප්‍රමාද, මහා සංවේගය (දහමේ හැසිරීමට සිත නතුවීම) ලෙසින්ද දක්වයි. ප්‍රමාදය යනු දහමට අනුව කටයුතු නොකිරීමය, දහම අනුගමනය නොකිරීමය, දහමට උනන්දුනොවීමය, සසර දික්කර ගැනීමය. සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: ධම්මපද: අප්පමාද වග්ග.
ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ:පි.77: “අප්‍රමාදය: සමෘති, අවිප්‍රවාසය (සිහියෙන්සිටීම), නොපමාවීම”. B.D: p.46: “appamāda: Zeal, non-laxity, earnestness, diligence, is considered as the foundation of all progress...In the commentaries, it is often explained as the presence of mindfulness (satiyā avippavāsa)”. P.T.S: p.143: “appamāda: thoughtfulness, carefulness, conscientiousness, watchfulness, vigilance, earnestness, zeal”.
▼ සියළුම කුසල දහම අප්‍රමාදය මුල්කොට පවතී: සියලුම කුසලදහම , කුසලයට අයත් කොටස්, කුසල පක්ෂයට වැටෙන දේ යන මේ හැම අප්‍රමාදය මුල්කර ගෙන ඇත, අප්‍රමාදයට ඇතුලත්වී ඇත, සියලු කුසල ධම්මයට අප්‍රමාදය අග්‍රවෙ. අප්‍රමාදයෙන් කටයුතු කරන භික්ෂුව සප්ත බොජ්ඣංග දහම් වඩාගැනීමට විපුල කරගැනීමට කටයතු කරයි -නිවනට ළංවී සිටි. “යෙ කෙචි භික‍්ඛවෙ, ධම‍්මා කුසලා කුසලභාගියා කුසල පක‍්ඛියා, සබ‍්බෙ තෙ අප‍්පමාදමූලකා, අප‍්පමාදසමොසරණා, අප‍්පමාදො තෙසං ධම‍්මානං අග‍්ගමක‍්ඛායති’ අප‍්පමත‍්තස‍්සෙතං භික‍්ඛවෙ, භික‍්ඛුනො පාටිකඬඛං සත‍්ත බොජ‍්ඣඬෙග භාවෙස‍්සති, සත‍්ත බොජ‍්ඣඬෙග බහුලිකරිස‍්සති...” ( Bhikkhus, whatever states there are that are wholesome, partaking of the wholesome, pertaining to the wholesome, they are all rooted in diligence, converge upon diligence, and diligence is declared to be the chief among them. When a bhikkhu is diligent, it is to be expected that he will develop and cultivate the seven factors of enlightenment)
මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග:බොජ්ඣංග සංයුත්ත: 2.4.1 කුසල සූත්‍රය, පි. 212, ESN: 46: Bojjangasamyutta: 31.1 Wholesome-1, p.1766.
▼කුසල දහම අතරින් අග්‍ර වන්නේ, මුලික වන්නේ අප්‍රමාදයය. දහම් මග වඩාගැනීමට ප්‍රමාද නොවීම මගින් කුසලය වැඩි, දියුණුවට පත්වේ. (all wholesome qualities are rooted in heedfulness, heedfulness is declared foremost among them). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6):10 නිපාත: 10.1.2.5 අප්පමාද සූත්‍රය, පි.68, EAN: 10: 15-5 Heedfulness, p.497.
▼ සියලු සත්ත්‍වයන් ගේ පිය සටහන් ඇත් පිය සටහනට ඇතුළත් කිරීමට හැකි ලෙසින් සියලු කුසල දහම අප්‍රමාදයට ඇතුළත් කළ හැකිය, බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. “සෙය්‍යාථාපි භික‍්ඛවෙ යානි කානිචි ජඬගමානං පාණානං පදජාතානි, සබ‍්බානි තානි හත්‍ථිපදෙ සමොධානං ගච‍්ඡන‍්ති... එව මෙව ඛො භික‍්ඛවෙ යෙ කෙචි කුසලා ධම‍්මා සබ‍්බෙ තෙ අප‍්පමාදමූලකා...”. සටහන: දහම් මග වඩාගැනීමට පමාද නොවීම මගින් සෙසු කුසලයන්ද දියුණුවට පත්වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත: 10.1.2.5 අප්‍රමාද සූත්‍රය, පි.68, EAN: 10: 15.5 Heedfulness, p.497.
▼අප්‍රමාදය කුසලයය, ප්‍රමාදය අකුසලයය: කුසල සිත ඇතිකරගැනීමට අප්‍රමාදය වැනි වෙන්ත එකම කරුණක් නොමැතිබව මෙහි පෙන්වා ඇත. අප්‍රමාදය ඇතිවිට සිත ස්ථිරය, එනිසා දුසිරිත් ඇතිනොවේ. ප්‍රමාදය ඇතිවිට අකුසල වැඩේ, නිවන දුරවේ. අප්‍රමාදය කෙනකුගේ අර්-ථය ඇතිකරයි. ප්‍රමාදය අනර්ථ යට හේතුවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1) 1 නිපාත: 1.6.8 හා 1.9.1 සූත්‍ර, පි. 60,66, EAN:1 58.8 sutta,pi.40.
▼ කුසල ඉපදවීමට මුලික අප්‍රමාදයය. අප්‍රමාදය ඇතිවිට, ආරියඅටමග වඩා ගැනීමට කටයතු සැලසේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත.
සටහන: අප්‍රමාද සම්පත්තිය ඇතිවීම ආරිය අටමග ඇතිවීමේ පෙර නිමිත්ත යයි මෙහි දක්වා ඇත. හිරු උදාවන බවට පෙර නිමිත්ත අරුණෝදයය. එලෙස අප්‍රමාදය ඇති පුද්ගලයා, ආරිය අටමග වඩා ගැනීමට පිළිපන් කෙනෙකි. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5, සංයු.නි: මග්ග සංයුත්ත: 1.6.6. අප්පමාද සූත්‍රය, පි.80, 1.6.13 සූත්‍රය, පි.84. මූලාශ්‍ර: සං.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:අප්පමාද වග්ග: 1.1.31. තථාගත සූත්‍රය, පි 126. ESN: 45: Maggasamyutta: Connected discourses on the Path: 139.1 The Thathagatha, p 1681.
▼ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ, පිරිනිවන් පෑමට (පිරිනිවන්මන්චකයේදී) පෙර සංඝයාට වදාළ අවසාන අවවාදය වුවේ අප්‍රමාදව, එනම්, සිහිනුවණ ඇතිව කටයුතු කරමින් සසරින් ගැලවීමට උත්සාහ කළයුතු බවය: “ ...වය ධම‍්මා සඬඛාරා අප‍්පමාදෙන සම‍්පාදෙනථා ති”. සංස්කාරයෝ නැසෙන සුළුය, එබැවින් අප්‍රමාදව (එළැඹුවූ සිහියෙන්) රහත්බව පිණිස කළයුතු දේ සපුරාගන්න. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): 3 මහාපරිනිර්වාණ සූත්‍රය, පි.126, EDN: 16 Mahāparinibbāna Sutta: The Great Passing: The Buddha’s Last Days, p.171
▼අප්‍රමාදය නිවන් මගය, ප්‍රමාදය මරණයට මගය:
“අප‍්පමාදො අමත පදං - පමාදො මච‍්චුනො පදං
අප‍්පමත‍්තා න මියන‍්ති - යෙ පමත‍්තා යතා මතා”
අප්‍රමාදය නිවනට (අමතපදයට) මගය, අප්‍රමාද පුද්ගලයන් නොමැරෙති. ප්‍රමාදවීම මරණයට මගය, ඔවුන් මළවුන් වැනිය. සටහන: දහම් මගේ අප්‍රමාදව කටයුතු කරන අය යළිඋපත නැති අමතපද නම්වූ නිවන ලබති. එහෙත්, පමාදවූ මිනිසා මළගිය කෙනෙක් වැනිය, ඔහු යළි සසරට පැමිණේ. මූලාශ්‍රය: ධම්ම පදය:අප්පමාද වග්ග: ගාථාව: 21.
▼ අප්‍රමාදයට ගරුකිරිම නිසා අපරිහානිය ඇතිවේ. සටහන: එක්සමයක දේවියක් බුදුන් වහන්සේ බැහැදැක අප්‍රමාදය, අපරිහාණි දහමක් යයි පැවසුහ. බුදුන් වහන්සේ එය අනුමතකොට වදාළහ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත: දේවතාවග්ග:7.1.4.1 අප්පමාදගාරව සූත්‍රය, පි.344.
▼අට්ඨික සංඥා භාවනාව විපුල කරගැනීමෙන් මහා සංවේගය- මහා අප්‍රමාදය ඇතිවේ.සසරබිය දැක නිවන් ලබාගැනීමට යුහුසුලුව කටයුතු කිරිමට පෙළෙඹේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග:බොජ්ඣංග සංයුත්තය:7. ආනාපාන වග්ගය: 2.7.1 අට්ඨික සූත්‍රය, පි.268, ESN: 46: Bojjhaṅgasaṃyutta:VII. In and out Breathing, 57.1 The Skeleton, p. 1807
▼හිරිඔතප් නැතිවීම ප්‍රමාදයට හේතුවේ, හිරි ඔතප් ඇතිවිට අප්‍රමාදවේ
කෙනෙක්තුල හිරිඔතප් නැතිවිට ඔහු දහමේ ප්‍රමාදවේ. කෙනෙක් ප්‍රමාදවූවිට, ඔහු තුල අගෞරවය- අනාදරය (disrespect), දොවචස්සතාවය ( මුරණ්ඩුබව- difficult to correct) හා පාපමිත්‍ර සේවනය ඇතිවේ. අප්‍රමාදය ඇතිකර ගැනිමෙන් එම අකුසල නැතිකර ගත හැකිය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6):10 නිපාත: 10.2.3.6 තයෝධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: Tens,76-6.Incapable, p. 524.
▼කුසලයේ අප්‍රමාද වීම (අප‍්පමාදො කුසලෙසු ධම‍්මෙසු) ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස ඇති බහු උපකාර ධර්මයකි. බලන්න: බහු උපකාර ධර්ම.
මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼කායගතා සතිය වඩාගැනීම, මහා සංවේගය ඇතිකර ගැනීම- අප්‍රමාදය ඇතිකර ගැනීම පිණිස පවතී. බලන්න: කායගතා සතියේ ප්‍රතිලාභ.
මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: කායගතාසති වග්ග සූත්‍ර, පි. 125, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52
▼ අප්‍රමාදය මෙලොව හා පරලොව අභිවෘද්ධිය පිණිස පවතී
බුදුන් වහන්සේ, පසේනදී කෝසල රජතුමාට මෙසේ වදාළහ:
“මහරජ යම් දහමක් මෙලොව හා පරලොව අභිවෘද්ධිය අත්පත් කොට සිටි නම්, අප්‍රමාදය ඒ එක් දහමය”: “ එවමෙව ඛො මහාරාජ අප‍්පමාදො එකො ධම‍්මො යො උභො අත්‍ථෙ සමධිගය‍්හ තිට‍්ඨති දිට‍්ඨධම‍්මිකඤෙචව සම‍්පරායිකඤ‍්චාති” (...diligence is the one thing which secures both kinds of good, the good pertaining to the present life and that pertaining to the future life). සටහන: අටුවාවට අනුව ක්‍රියාකාරී අප්‍රමාදය නිසා කෙනෙක් 3 න් ආකාර පුණ්‍යක්‍රියා කරයි: දාන, ශිල හා සමාධි. ලොකුත්තර අප්‍රමාදය මගින් ජාන සමාපත්ති, මගඵල ලබාගැනීම ට හේතුවේ. බලන්න: ESN: note: 241, p. 535. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1 ) :සගාථවග්ග:කෝසලසංයුත්ත, 3.2.7. අප්පමාද සූත්‍රය, පි.186, ESN: 3: Kosalasmayutta: 18.8 Diligence -2, p. 242.
▼ අප්‍රමාදයෙන් කලයුතු දහම් කරුණු: කාය,වචී හා මනෝ දුශ්චරිතය හා මිථ්‍යා දිට්ඨිය හැර දැමීම. කාය,වචී හා මනෝ සුචරිතය හා සම්මා දිට්ඨිය ඇතිකර ගැනීම. එසේ අප්‍රමාදය ඇතිකර ගත්විට මරණය ගැන බිය යුතු නොවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත:4.3.2.6 අප්පමාද සූත්‍රය, පි. 252, EAN:4: 116.6 Heedfulness, p.190.
▼දහමේ ප්‍රමාදවීම උප කෙලෙසක් යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ.
බලන්න: උප කෙලෙස.
▼ එක දහමක් දියුණු කරගැනීමෙන් මෙලොව හා පරලොව ශුභ සිද්ධිය ඇති කරගත හැකිබව බුදුන් වහන්සේ මෙහිදී පෙන්වා ඇත. මේ පිලිබඳ යොදාගත් උපමා: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. * ඇත් පිය සටහන: සියලු සතුන්ගේ පාසටහන් එක් ඇත්පා සටහනට ඇතුල් කලහැකිය. එලෙස, අප්‍රමාදය නම් එක දහමක් වඩාගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. * කුටාගාරය: කුටාගාර නිවසේ සියලු පරාල, එහි මුදුන් වහලේ එක්තැන්වේ. එලෙසඅප්‍රමාදය නම් එක දහම වඩාගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. * බටමිටිය උපමාව: බටකොළ කපන්නා, බටමිටියක් කපාගෙන එය උඩින් අල්වාගෙන, පහළද, දෙපසද මැනවින් තළා ගන්නාලෙස, අප්‍රමාදය නම් එක දහම වඩාගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. * අඹ අත්ත උපමාව: අඹ අත්තක් කැපුවිට එහි ඇති ගෙඩි හැම ඒ අත්තේ එකතුව තිබේ. එලෙස අප්‍රමාදය නම් එක දහම වඩාගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. * සක්විතිරජු උපමාව: සියලු සුළු කුමාරවරුරජවරු-පාලකයන්, සක්විති රජුගේ පාලනයට නතුවී සිටින ලෙසින්, අප්‍රමාදය නම් එක දහමක් වඩාගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. * සඳ ආලෝකය උපමාව: සියලුම තරකා එලියට වඩා සඳ එලිය ආලෝකමත්ය, එලෙස අප්‍රමාදය නම් එක දහම වඩා ගැනීමෙන් මෙලොව පරලොව සුවය ලැබේ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4): 6 නිපාත:ධම්මිකවග්ග: 6.1.5.11 අප්පමාද සූත්‍රය, පි.156.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “…Verily, I say unto you now, O monks: ‘All things are transient, work out your deliverance with earnestness’…These were the last words of the Buddha; for us a reminder not to give up the struggle against the fetters of greed…, in order to escape the misery of samsara…’:“Earnestness” by Vappo Thera, Bodhi leaves, Vol. I, BPS,1968. 2. “ පමාදය යනු යම්කිසි දෙයක් කලයුතු විට එය නොකර හැරීමය.අකුසලයකි...”.කෙලෙස් එක්දහස් පන්සීය: පි. 46, රේරුකානේ චන්ද විමල නාහිමි, 2008.
▲ අප්‍රමානය: පාලි: අපරිමානං- immeasurable: අප්‍රමාන යනු ප්‍රමාණ කල නොහැකි, මැනිය නොහැකි බවය, අසීමිත බවය, ලෝකෝත්තර බවය. සතර බ්‍රහ්ම විහාර වැඩිය යුත්තේ සියලු ලෝක සත්ත්‍වයන් කෙරෙහි අප්‍රමාණවූ සිතකින් යුක්තවය. බලන්න: බ්‍රහ්මවිහාර.
▲ අප්‍රමාන සමාධිය- Measureless Samadhi: අප්‍රමාන සමාධිය ඇතිව, ප්‍රඥාව සහිතව, සතිය වඩා ගැනීමෙන්, පස් ආකාර ඥාණ- පංචසමාධි ඥාන ඇතිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: “සමාධිං භික‍්ඛවෙ භාවෙථ අප‍්පමාණං නිපකානං පතිස‍්සතානං” (Bhikkhus, being alert and mindful, develop concentration that is measureless).පංච සමාධි ඥාන: 1) මේ සමාධිය නිසා වර්-තමානයේදී සුඛවිපාක ඇත, මතුවේද සුඛවිපාක ඇත. (අයං සමාධි පච‍්චුප‍්පන‍්න සුඛො චෙව ආයතිං ච සුඛවිපාකොති) 2) මේ සමාධිය ආරියය, නිරාමිසය (කෙළෙසුන්ගෙන් තොරය ) (අයං සමාධි අරියො නිරාමිසොති). 3) මේ සමාධිය උතුම්නො වන අය පුහුණු කරන දෙයක් නොවේ (අයං සමාධි අකාපුරිසසෙවීතො ති) 4) මේ සමාධිය ශාන්තය, ප්‍රණීතය (උතුම්ය), සිත පස්සදියට පත්වී, ඒකාගතවීමෙන් මේ සමාධිය ඇතිවිය. උත්සාහකර කෙලෙස් යට කිරීමෙන් මේ සමාධිය ඇතිනොවේ (අයං සමාධි සන‍්තො පණිතො පටිප‍්පස‍්සද‍්ධාලද‍්ධො එකොදිහාවාධිගතො න ච සසංඛාරනිග‍්ගය‍්හ වාරිතවතො ති) 5) මම සිහි ඇතිව මේ සමාධියට සමවදිමි, සිහිඇතිව සමාධියෙන් නැගිටිමි යයි යෝගියා අදිටන් කරගනී. (සො ඛො පනාහං ඉමං සමාධිං සතො ච සමාපජ‍්ජාමි සතො ච උට‍්ඨහාමි ති). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: 5.1.3.7 සමාධි සූත්‍රය, පි. 58, EAN:5: 27.7 Concentration, p.244.
▲අප්‍රසන්න ක්‍රියා-Unpleasantness: මෙයින් පෙන්වා ඇත්තේ සංඝයා අප්‍රසන්න බවින් ගිහියන්ගේ අනර්ථය පිලිබඳ කටයුතු කරනවිට, ඔවුන් කෙරේහි, අප්‍රසාදය පලකිරීමට ගිහියන්ට හැකිබවය. කරුණු 8 ක් ඇතිව ඔවුන් අප්‍රසන්නව කටයුතු කරති: 1) ගිහියන්ට අලාභ ඇතිකරයි 2) අනර්-ථය ඇතිකරයි 3) ගිහියන්ට ආක්‍රෝෂ කරයි 4) ගිහියන්ට පරිභව කරයි 5) ගිහියන් අතර භේද ඇතිකරයි 6) බුදුන්වහන්සේ ගැන අගුණ පවසයි 7) දහම ගැන අගුණ පවසයි 8) සංඝයා ගැන අගුණ පවසයි. බලන්න: ප්‍රසාද මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (5):8 නිපාත: සතිවග්ග: 8.2.9.8 සූත්‍රය, පි.378.
▲ අප්‍රසාදික පුද්ගල: පාලි: අපාසාදිකෙ-Not inspiring person
අප්‍රසාදික පුද්ගලයා යනු දහම් මග පිලිබඳ සතුට, විස්වාසය නොමැති කෙනාය. අන්‍යන්ට ඔහුගේ චරියාව ගැන ප්‍රසාදයක් ඇතිනොවේ. බලන්න: EAN:note:1222, p. 641. එවැනි පුද්ගලයන්ගේ ආධ්‍යාත්මික වර්-ධනයට අනතුරු -ආදීනව ඇතිවේ: 1) තමාට උපවාදකරගනී2) ප්‍රඥාවන්තයන්ගේ දෝෂාරෝපණයට ලක්වේ 3) ඔහු ගැන අපකිර්තිය පැතිරේ 4) සිහිය වියවුල්ව මරණයට පත්වේ 5) මරණින් මතු දුගතියේ යළි උපත ලබයි 6) මුලසිටම, විස්වාසිබව නොමැතිවූ නිසා, විස්වාසය ඇතිකර ගැනීමට හැකිනොවේ 7) යම් විස්වාසයක් ඇතිවුවත් එය වෙනස්වේ 8) ආචාර්ය වරයාගේ ඉගැන්වීම් අත හැර දමයි 9) එබඳු පුද්ගලයන්ගේ අයහපත් චරියාව, ඔහුගේ ගෝලයන් අනුගමනය කරයි 10) සිත ප්‍රසන්න බවට- ශාන්තබවට පත්නොවේ. බලන්න: ප්‍රසාදික පුද්ගල. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3): 5 නිපාත: 5.5.2.7 අපාසාදික සූත්‍ර 2 කි, පි.434, EAN:5: 217.7 Not Inspiring confidence -2 suttas, p. 307.
▲ ආපෝ ධතුව-Water element: ආපෝ ධාතුව: ජලයය. කය සකස්වී ඇති ජල -ද්‍රව කොටස් ද බාහිරව ඇති ජලයද ආපෝ ධාතුව ලෙසින් හඳුන්වයි . බලන්න: සතර මහා භූතයෝ.
▲ඇපකාර නොවන දහම-Dhamma that has no guarantor
දහම් 4 ක් පිලිබඳ කිසිවෙකුට ඇපකාරකිරිමට- සහතික කිරීමට නොහැකි යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) වයසට යෑම නතරකිරීමට 2) ලෙඩ දුක් ඇතිවීම නතරකිරීමට 3) මරණය නතරකිරීමට 4) අයහපත් කම්ම ඵල දීම නතරකිරීමට. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: බ්‍රාහ්මණවග්ග: 4.4.4.2 පාටිභොග සූත්‍රය, පි.356.
අබ
▲අබ්‍යාකතාවත්ථු -Undeclared points : අබ්‍යාකතාවත්ථු ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ විසින් ප්‍රකාශ නොකරන ලද කරුණු 10 ගැනය. එනම්, ලෝකය නිත්‍යද ආදී දිට්ඨි 10 යය. විස්තර පිණිස බලන්න: දිට්ඨි. එවැනි දිට්ඨි, මත ඇතිවූ විට සාමාන්‍ය පෘතග්ජනයා කැළඹේ, එහෙත්, දහම දත් ආරිය ශ්‍රාවකයා නොකැළඹේ, ඒවා ගැන ඔහුට විචිකිච්ඡාවක් නොහටගනී. බලන්න:දිට්ඨි. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (4) 7 නිපාත: 7.2.1.1 අබ්‍යාකතවත්ථු සූත්‍රය, පි.400.
▲අබ්‍යාපජ්ජ ධම්ම-Abbyapajja Dhammaමෙහි අබ්‍යාපජ්ජ ධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දුක රහිත දහමය, එනම් නිවනය. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: අසංඛතසංයුත්ත: 9.2 අබ්‍යාපජ්ජ සූත්‍රය, පි.688.
▲අබ්භවලාහක දෙවියෝ- storm-cloud devas :වලාහක දෙවනිකායට (වලාකුළු දෙවියෝ) අයත් දෙවියන් සතර කොටසින් එක් කොටසක් මෙසේ හඳුන්වා ඇත.ඔවුන් කුණාටු වලාකුළු ඇතිකරති. සමහර අවස්ථාවන්හිදී ඔවුන්ගේ සතුට පෙන්වීම පිණිස, ඒ වලාකුළු ඇතිකරණ බව මෙහි පෙන්වා ඇත. බලන්න:වලාහකදේවනිකාය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3) ඛන්ධවග්ග: වලාහකසංයුත්ත:11.1.55 අබ්භවලාහක සූත්‍රය, පි.544.
▲ අබ්බහෝකාසික -who dwell in the open air: ධුතාංග පුහුණුව ලෙසින් එළිමහණෙ වාසය කරන සංඝයා අබ්බහෝකාසික ලෙසින් පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: ආරඤඤකවග්ග: 5.4.4.7 අබ්බහෝකාසික සූත්‍රය, පි.380.
▲අබ්භූත-Abbhutha මෙහි අබ්භූත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ හටනොගත් බවය. හටනොගත් දහම නම් නිවනය. නිවන හේතුප්‍රත්‍යයෙන් හටගත් දහමක් නොවේ. බලන්න:නිවන. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: අසංඛතසංයුත්ත: 9.2 අබ්භූත සූත්‍රය, පි.688.
▲අබිජ්ජාව හා විෂම ලෝභය: පාලි: අභිජ‍්ඣාවිසම ලොභො- Covetousness and unrighteous greed :අබිජ්ජාව ( අභිජ්ජා) හා විෂම ලෝභය ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ අනුන්ගේ සම්පත් ආදිය පිළිබඳව, කෙනෙක් තුල ඇති දැඩි ආශාව- තණ්හාවය. මෙය සිත කෙලෙසෙන කරුණකි, අකුසලයකි, දුගතිය ඇති කරයි. අබිජ්ජාව, දැඩිආසාව (longing) ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත.බලන්න: උපකෙළෙස. සටහන: සතර සති පට්ඨානය වැඩිම පිණිස, ලෝකය පිලිබඳ ඇති අබිජ්ජාව පහ කර ගතයුතුවේ. බලන්න: සති පට්ඨාන සූත්‍රය.
▼ බුදුන් වහන්සේ අබිජ්ජාව ඇති කෙනෙකුගේ ස්වභාවය මෙසේ දක්වා ඇත: “මේ ලෝකයේ කෙනෙක් හට අබිජ්ජාව ඇත. අනුන් සතු ධනය සම්පත් ආදිය ගැන ඔහුට දැඩි ලෝභයෙන් මෙසේ සිතයි: ‘අහෝ, අනුන්සතු ඒ දේ (සම්පත්) මගේ වේවා’ යයි ඔහු පතයි’. “ඉධ භික‍්ඛවෙ එකච‍්චො අභිජ‍්ඣාලූ හොති යං තං පරස‍්ස පරවිත‍්තුපකරණං, තං අභිජ‍්ඣිතා හොති, ‘අහොවත යං පරස‍්ස තං මම අස‍්සා’ති.” එවැනි අය ඒකාන්තයෙන්ම නිරයට යයි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: කරජකාය වග්ග: 10.5.1.1. පඨම නිරය සූත්‍රය, පි. 548, ජානුසොණි වගග: 10.4.2.10: චුන්ද සූත්‍රය, පි.508, EAN:10: The Deed-born body: 211.1 Hell, p. 556, Jāṇussoṇī: 176.10: Cunda, p.553.
▼ තමාට අබිජ්ජාව ඇති, වෙනත් අය තුල ද අබිජ්ජාව ඇතිකරණ, එය අනුමත කරන, එහි ගුණ කියන පුද්ගලයෝ නිරයගාමිය. එම කරුණු අතහැර දහම පුරුදු පුහුණු කරන අය සුගතිගාමිය. අබිජ්ජාව නිසා කම්ම සිව්ආකාරයකට රැස්වේ: 1) තමන් අබිජ්ජාවේ යෙදීම 2) අනුන් අබිජ්ජාවේ යෙදවීම 3) අබිජ්ජාව අනුමත කිරීම 4) අබිජ්ජාව වර්ණනා කිරීම. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.7.8 අභිජ්ජා සූත්‍රය, පි. 512, EAN:4: VII: Course of kamma: 265.2 sutta, p. 233.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “අභිධ්‍යා:නම් අන්‍යයන්ගේ සම්පත්ති පිළිබඳව බලවත් ලෙස ඇලීම, ලෝභකිරීම, සිතිමය”: සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 114. 2. “අභිද්‍යාව: අනුන්ගේ සම්පත් දැක (පරභාණ්ඩ) ඒවා තමාට අත්වේවා යයි සිතීම, එසේම තමාගේ දේ පිලිබඳ ඇති ලෝභය...”: බෞද්ධයාගේ අත්පොත, පි. 81, රේරුකානේ චන්දවිමල මහා නාහිමි. 3. “අභිජ්ජා හා විෂම ලෝභයට පදනම ලෝභ චේතනාවය. අභිජ්ජා යනු, කෙනෙක් තමන්ට අයත්යයි සිතන දේ පිලිබඳ ඇති ආසාවය-දැඩි බැඳීමය. උදා: තමාගේ කය, බිරිඳ/ස්වාමියා, දරුවන්, දේපල ආදියට ආසා කිරීම. අන්අය සතු දේට අසා කිරීම, ඒවා තමාට අත්කරගැනීමට ඇති බලවත් තණ්හාව විෂම ලෝභයවේ. අභිජ්ජාව ඇති තැනැත්තා වස්තුව රැස්කරනවා විනා අනුන්ට දීමට හෝ තමන්ට ප්‍රයෝජනයට ගැනීමට වස්තුව යොමු නොකරයි...” : දිනමිණ සජීව ජාල පුවත්පතේ පළවූ ලිපිය: 2012 අගෝස්තු 08. “ වත්ථූපම සුත්‍රය” http://archives.dinamina.lk/2012/08/08/_art.asp?fn=a1208082)
▲ අබ්‍රහ්මචරියාව: පාලි: අබ්‍රහ‍්මචරියං - the unholy life :අබ්‍රහ්මචරියාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, බුදුසසුනේ ඇති බ්‍රහ්මචරියාව නොවන මිථ්‍යදිට්ඨිය ඇති වැරදි මග අනුගමනය කිරීමය. අනාරිය (මිථ්‍යා) අටමග අනුගමනය කිරීමය: “...අයමෙව ඛො ආවුසො අට‍්ඨිඬගීකො මිච්ඡා මග‍්ගො අබ්‍රහ‍්මචරියං...”. සටහන: මේ සූත්‍රය ආනන්ද තෙරුන් විසින් භද්දිය තෙරුන්හට වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ග සංයුත්තය: 1.2.7 කුක්කුටාරාම සූත්‍රය, පි. 54, ESN: Maggasamyutta: 18.8 The cock’s park, p.1623.
අභ
▲ අභූත- un-become : අභූත යනු සකස්වි නැති බවය, මෙය නිවන හඳුන්වන පදයකි. බලන්න: නිවන. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.2.6 අජාත සූත්‍රය, පි. 393.
▲අභය- Fearless : අභය- බියරහිත බවය, නිවන හඳුන්වන පදයකි. අභයපත්ත යනු නිවනට පැමිණීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ): 9 නිපාත, 9.2.1.5 හා 9.2.1.6 සූත්‍ර, පි. 570, EAN: 9: I Security: 56.5 & 56.7 suttas, p. 485.
▲ අභය රාජකුමාර- Prince Abhaya : බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1
▲ අභය රාජකුමාර තෙර- Abhaya ( Prince) Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1
▲අභා-Bright lights : අභා ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ විහිදෙන රශ්මිය ඇති ආලෝකයන්ටය. අභා 4 ක් වේ: චන්දඅභා (සඳ කිරණ), සුර්ය අභා (හිරු රශ්මිය), අග්නිඅභා (ගින්දර රශ්මිය), ප්‍රඥාඅභා (ප්‍රඥා රශ්මිය). මේ අතුරින් ප්‍රඥාඅභා අග්‍රයයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. සටහන: * මේ වග්ගයේ වෙනත් සූත්‍රයන්හි : මේ රශ්මි 4, පභා (දීප්තිමත් රශ්මි),ලෙසින්ද ආලෝක ලෙසින්ද, ඔභා- බබලන දේ (අවභාසයෝ) ලෙසින්ද, ප්‍රභාස්වර (පජ්ජතෝ) ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත.බලන්න: 4.3.5.2-4.3.5.5. සූත්‍ර. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: අභාවග්ග:4.3.5.1 අභාසූත්‍රය, පි.290.
▲අභිජාන-Directly knowing :අභිජාන ලෙසින් මෙහි දක්වා ඇත්තේ පංච උපාදානස්කන්ධය පිලිබඳ පුර්ණ අවබෝධය තමන් විසින්ම යථාලෙසින් අවබෝධ කරගැනීමය. එනම්, ඥාතපරිඥාවෙන්, තිරණ පරිඥාවෙන් හා ප්‍රහාණ පරිඥාවෙන් දන්නා බවය. ඒ දැනුම දුක නැති කිරීම පිනිසවේ. සටහන: ඥාතපරිඥාව (the full understanding of the known) , තිරණපරිඥාව (full understanding by scrutinization), ප්‍රහාණ පරිඥාව (the full understanding as abandonment). බලන්න: ESN: note: 42,p.1176. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (3) ඛන්ධවග්ග:භාරවග්ග: 1.1.3.3. අභිජාන සූත්‍රය, පි.76, ESN:22: Khandasamyutta: 24.3 Directly knowing, p.1022.
▲ අභාවනිය හා භාවනිය- Not esteem & esteem :අභාවනිය යනු බුහුමන්- ගරුසැලකිලි (ගෞරව) නොලැබිමය. භාවනිය යනු ගරු සැළකිලි ලැබීමය. සංඝයා බුහුමන් නොලැබීමට හා ලැබීමට හේතු, මේ සූත්‍රයේ විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3 ): 5 නිපාත: 5.5.4.1 අභාවනිය සූත්‍රය, පි. 448, EAN:5: 231.1. Not to be esteemed, p.308.
▲අභබ්බ-Incapable :අභබ්බ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කළ නො හැකිබවය. කෙළෙස් සහිත පුද්ගලයාට ආධ්‍යාත්මික මග සපුරා ගැනීමට නොහැකිය. එසේම සෝතාපන්න පුද්ගලයාගේ පහකරගත් කෙළෙස් නැවත ඇතිවීමක් නොවේ. ඔහු විසින් පහකළ සක්කායදිට්ඨිය, විචිකිච්චාව, සීලබ්බතපරාමාස, අපායගමනිය රාගය, දෝසය හා මෝහය නැවත ඇතිකරගැනීමට නොහැකිය.බලන්න: දිට්ඨිසම්පන්න, සෝතාපන්න. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.2.4.7 අභබ්බ සූත්‍රය, පි. 268, EAN:6: 91.7 Incapable, p. 362.
▲ අභව්‍ය- Incapable :අභව්‍ය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, සෝතාපන්න පුද්ගලයෙකුට කළ නොහැකි කරුණුය. බලන්න: සෝතාපන්න,අභබ්බ.
▲ අභබ්බාගමන - abhabbāgamana :අභබ්බා යනු ආරියමග අනුගමනය කිරීමට සුදුසුනොවන, හැකියාව නොමැති පුද්ගලයාය. ඔහු යන වැරදි මග අභබ්බාගමනයය. ඔහු ගමන් කරන්නේ අදහම් මගේය, පරිහාණියට යන මගේය, එය නුසුදුසු ගමනකි. ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි.87: “න-හබබා අභබබාති අභබබා ය. අභබ්බා යනු සුදුසු නොවන බවය”. B.D: p. 13: “abhabbāgamana: incapable of progressing”. P.T.S: p.153: “abhavya has a different meanings- impossible, not likely, unable”
▼ධම්මපදයේ අප්පමාද වග්ගයේ මෙසේ දක්වා ඇත: “අපපමාදරතෝ භික්ඛු - පමාදේ භයදස්සි වා අභබ්බෝ පරිහාණාය - නිබ්බාණස්සේව සන්තිකෙ” අප්‍රමාදයෙහි ඇලුන, ප්‍රමාදයෙහි බිය දකින භික්ෂුව පරිහාණියට (අභබ්බාගමනට) පත්නොවේ, එතුමන් නිවන අසලය. මූලාශ්‍ර: ධම්ම පදය: අප්‍රමාද වග්ග: 32 ගාථාව. සටහන්: * පුග්ගලප්‍රඥාප්පතියට අනුව: කෙනෙක් අභබ්බාගමනට පත්වන්නේ : අයහපත් කම්ම විපකයක් ඇති නිසා හෝ සිතතුල පවතින කෙළෙස් නිසා හෝ අකුසල් ක්‍රියාවල යෙදෙන නිසා හෝ දහම පිලිබඳ ශ්‍රද්ධාව, ඡන්දය, ප්‍රඥාව නොමැති නිසාය. එවන් පුද්ගලයන්ට ලෝකෝත්තර මගට පැමිණීමට හැකියාව නැත. ** අටුවාවට අනුව අයහපත් කම්ම විපාක ලෙස පෙන්වා ඇත්තේ පංචානන්තරිය කම්මයන්ය. කෙළෙස් ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මිථ්‍යාදිට්ඨියය. ** ම.නි: චුල සකුළුදායි සූත්‍රයට අනුව: සකුළුදායි පරිභ්‍රාජිකයා, භාග්‍යවතුන්වහන්සේ වෙතින් දහම් අසා පැහැද සසුනට ඇතුළුවීමට අවසර ඉල්ලා සිටිනවිට ඔහුගේ ශිෂ්‍යයන් එය වලකාලිය. එමනිසා දහම්මග ඔහුට අහිමිවිය. එසේවීමට හේතුවුවේ පෙර කම්ම විපාකයක් නිසා බව අටුවාවේ සඳහන්වේ. බලන්න:EMN: Note:786, p. 1137.
▲ අභිඥා- direct knowledge :අභිඥා (අභිඤඤා) ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ප්‍රඥාවෙන් දැන (පරිඥෙය්‍ය) අවබෝධ කර ගතයුතු දහමය. යම් දහමක් පිලිබඳ විශේෂ නුවණින් අවබෝධ කරගැනීමය (තමා විසින්ම). එනම්, නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමට ඉවහල්වන උත්තම ඥානය අවබෝධ කිරිමය. මෙය විශේෂ ඥානය හෝ උසස් ඥාණය, අධිප්‍රමාණ බල, අතිසාමාන්‍ය බල, ප්‍රතිභානය හෝ සහජඥානය ලෙසින්ද හඳුන්වයි. බුදුන්වහන්සේ හෝ රහතන්වහන්සේ සතු අධ්‍යාත්මික බල අභිඥාය. සමාධි සමාපත්ති ලැබීමෙන් හා නිවන් මග සාක්ෂාත් කරගැනීමෙන් මේ උසස් අවබෝධය- විශේෂ ඥාන ලැබෙන බව බොහෝ සුත්‍ර දේශනාවල පෙන්වා ඇත. බලන්න: සය අභිඥා. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 89: “අභිඤඤා: දැනීම, අවබෝධය, විශේෂයෙන් දන්නා බව”.
▼එම අවබෝධය සතර ආකාරය :1) ප්‍රඥාවෙන් දැන අවබෝධ කලයුතු දහම් කරුණු: පංච උපාදානස්කන්ධය 2) ප්‍රඥාවෙන් දැන පහකලයුතු දහම් කරුණු: අවිද්‍යාව හා භව තණ්හාව3) ප්‍රඥාවෙන් දැන වැඩියයුතු (භාවිතබ්බ) දහම් කරුණු: සමථ හා විපස්සනා.4) ප්‍රඥාවෙන් දැන සාක්ෂාත් (ප්රත්යක්ෂ) කලයුතු දහම් කරුණු :විද්‍යාව හා විමුක්තිය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: 4.6.1 අභිඤඤා සූත්‍රය, පි. 496, EAN:4: 254.1 Direct knowledge, p. 231.
▼ අරහත්වය පිණිස: රාගය, දෝසය හා මෝහය ක්‍ෂය කිරීමට එම විශේෂ අවබෝධය - අභිඥාව ලබා ගත යුතුවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 8. රාගාදීපෙය්‍යාලය වග්ග සූත්‍ර, පි. 516, EAN:4: VIII: Lust & so forth, p. 233.
▲අභිඥෙයිය ධම්ම: පාලි: අභිඤ‍්ඤෙයෙය්‍යා ධම‍්මො -Dhamma to be thoroughly learnt : අභිඥෙයිය ධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ විශේෂ නුවණින් (ඥාතපරිඥාවෙන් -විශේෂයෙන් දත යුතු), යහපත් ලෙසින්ම අවබෝධ කරගතයුතු ධම්මතාවන්ය. සටහන්: * මෙහිදී දක්වා ඇත්තේ සියල්ල (සබ්බ) වෙසෙසින් දැනගැනීම අභිඥෙයිය (අභිඤෙඤය්‍ය) බවය. සියල්ල යනු සළායතන, බාහිර අරමුණු, එනිසා ඇතිවෙන විඥානය, ස්පර්ශය හා ත්‍රිවිධ වේදනා, ඒ හැම අනිච්ච බව අවබෝධ කරගතයුතුය. බලන්න:සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: වේදනාසංයුත්ත: සබ්බ අනිච්චවග්ග: 1.5.4 අභිඤෙඤය්‍ය සූත්‍රය, පි.87. ** මෙහිදී අභිඥා ධම්ම 4 ක් පෙන්වා ඇත. බලන්න: අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: අභිඤඤාවග්ග: 4.6.1 සූත්‍රය, පි.496.
▼සය අභිඥා: සියලු කෙළෙස් පහකර, දුක නිමකර නිවන ලබාගැනීම පිණිස අවබෝධ කලයුතු ධම්ම සමුදායේ, සය ධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: සය අභිඥාවන්ය (ඡ අභිඤඤා- සයං අභිඤඤා- six super-knowledge) : 1) සියලු සත්වයෝ ආහාරය (පෝෂණය) හේතු කොට ගෙන ජීවත්වේ. (සබ‍්බෙ සත‍්තා ආහාරට‍්ඨිතිකා) 2) සංඛත ධාතුව (සඬඛත ධාතු - හේතු ප්‍රත්‍ය යෙන් හටගත් ධාතුන්-conditioned element (පංච උපාදානස්කන්ධය ආදී) 3) අසංඛත ධාතුව (අසඬඛත ධාතු- සකස් නොවූ ධාතුව, එනම් නිවනය- unconditioned element 4) තුන් භවය: කාම ධාතුව හෙවත් කාම භවය, රූප ධාතුව හෙවත් රූප භවය හා අරූප ධාතුව හෙවත් අරූප භවය. 5) චතුසත්‍ය. 6) පංච විමුක්ති ආයතන- විමුක්තියට හේතුවන ධම්ම පහ. බලන්න: පංච විමුක්ති ආයතන. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲අභිනන්දන - Delight :අභිනන්දන යනු යමක් නිසා සතුටුවිමය. මෙහිදී බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ කෙනෙක්, සිව් ධාතු- සතර මහා භූත (පඨවි ආපෝ තේජෝ වායෝ) පතයි නම් ඔහු දුක කෙලවර කර නොමැති බවය. සිව්ධාතු ගැන සතුටුනොවන, ඒවා නොපතන කෙනා දුකින් මිදී ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2): නිදානවග්ග: ධාතුසංයුත්ත: 2.4.6 අභිනන්දන සූත්‍රය, පි.294.
▼මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ කෙනෙක් පංච උපාදන්ස්කන්ධය අභිනන්දන කරන්නේ නම් ඔහු දුකින් මිදී නැති බවය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3):ඛන්ධසංයුත්ත: භාරවග්ග: 1.1.3.8 අභිනන්දන සූත්‍රය, පි.82.
▼මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ තණ්හා ආදී කෙළෙස් අභිනන්දනය කරන තැනැත්තා මාරයාගේ බැඳීමට-මාරපාශයට අසුවී ඇති බවය. ඒවා අභිනන්දන නොකරන පුද්ගලයා මාර බැඳීමෙන් නිදහස්වී ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3):ඛන්ධසංයුත්ත: අරහත්වග්ග: 1.2.2.3 අභිනන්දන සූත්‍රය, පි.158.
▼මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ ඇස ආදී සය ඉන්ද්‍රිය පිළිගන්නා, ඒ ගැන අභිනන්දන කරන පුද්ගලයා දුකින් මිදී නැති බවය. එසේම, බාහිර අරමුණු අභිනන්දනය කරන පුද්ගලයාද දුකින් මිදී නැත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4):සළායතනවග්ග:වේදනාසංයුත්ත: යමකවග්ග: 1.2.7 හා 1.2.8 අභිනන්දන සූත්‍රය, පි.52.
▲ අභිනිවෙස- Abhinivesa :අභිනිවෙස ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ නැඹුරුවීමය (inclination), කැමැත්ත ඇතිවීමය. රූප, වේදනා, සංඥා, සංඛාර විඥාන ඇසුරු කොට, ඒවා ප්‍රත්‍ය කොට සංයෝජන අභිනිවෙස විනිබන්ධන උපදින බව මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි (3) ඛන්ධසංයුත්ත:දිට්ඨිවග්ග: අභිනිවෙස සූත්‍ර 2කි, පි.362.
▲අභිනිවෘතිය: පාලි: අභිනිබ‍්බත‍්ති -Rebirth හා අනභිනිවෘතිය: පාලි: අභිනිබ‍්බත‍්ති -No birth :අභිනිවෘතිය ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ කෙළෙස් දුරු නොකිරීම නිසා යළි උපත ලැබීමය, එය දුකය. අනභිනිවෘතිය යනු සියළු කෙළෙස් පහකර, යළි උපත සහමුලින්ම නැතිකර ගැනීමය, එය සුඛය, සැපයකි. සැරියුත් තෙරුන් මෙසේ වදාළහ: “අභිනිබ‍්බත‍්ති ඛො ආවුසො දුක‍්ඛා, අනභිනිබ‍්බත‍්ති සුඛා...’. අභිනිවෘත්තිය (ඉපදීම) දුකය, අනභිනිවෘත්තිය (නො ඉපදීම) සුඛය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ) : 10 නිපාත: 10.2.2.5 පඨම සුඛ සූත්‍රය, පි. 246, EAN:10: 65.5 Happiness 1,p. 519.
▲ අභිභායතන: පාලි: අභිභායතනානි- bases of overcoming: කසිණයන් අරමුණු කරගෙන සමවදින ජානසමාපත්ති අභිභායතන ලෙසින් පෙන්වා ඇත. සමාපාත්තියට අවහිරකරණ යම්කිසි සංඥාවක් ඇතිවුවිට එම සංඥාව අභිභවා (මැඩගෙන) යාමට ඇති හැකියාව නිසා මේ සමාපත්ති අභිභායතන ලෙසින් හඳුන්වයි. බලන්න:කසිණ. ශබ්දකෝෂ : පා.සි.ශ: පි.92 : “අභිභව යනු මැඩ පැවැත්වීමය- යටත් කරගැනීමය. අටවිධි අභිභායතන: කසිණ අරමුණු මගින් සමවදින ධ්‍යානසමාපත්ති අටය”. B.D: p.13: “abhibhāyatana: the 8 stages of mastery are powers to be obtained by the means of kasina-exercises”. P.T.S: p. 168: “position of a master or lord, station of mastery. The traditional account of these gives 8 stations or stages of mastery over the senses”.
▼ අභිභායතන අටකි “අට‍්ඨිමානි භික‍්ඛවෙ අභිභායතනානි”. 1) පළමු අභිභායතනය: කසිණ භාවනාව අරමුණු කරගත් යෝගියා අභ්‍යන්තර රූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට සීමිතවූ බාහිර රූපයන්ද පෙනේ; ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ.න 2) දෙවෙනි අභිභායතනය: ... අභ්‍යන්තර රූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට අප්‍රමාණවූ බාහිර රූපයන්ද පෙනේ; ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. 3) තෙවෙනි අභිභායතනය: ... අරූප සංඥාව ලබයි, ඔහුට සිමිතවූ බාහිර රූපයන්ද පෙනේ; ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ.4) සිව්වෙනි අභිභායතනය: ...අරූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට අප්‍රමාණවූ බාහිර රූපයන්ද පෙනේ; ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. 5) පස්වෙනි අභිභායතනය: ...අරූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට නීල කසිණ බාහිර රූපයන්ද (නිල් පැහැති මල් ආදිය) පෙනේ, ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. 6) සයවෙනි අභිභායතනය: ...අරූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට පීත කසිණ බාහිර රූපයන්ද (කහ පැහැති මල් ආදිය) පෙනේ, ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. 7) සත්වෙනි අභිභායතනය: ...අරූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට ලොහිත කසිණ බාහිර රූපයන්ද (රතු පැහැති මල් ආදිය) පෙනේ, ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. 8) අටවෙනි අභිභා යතනය: ...අරූප සංඥාව ලබයි; ඔහුට ඕදාත කසිණ බාහිර රූපයන්ද (සුදු පැහැති මල් ආදිය) පෙනේ, ධ්‍යානයෙන් එම රූප අභිබවා යෑමට ඔහු සමත්වේ. සටහන: අභිභායතන අතුරින් 8 වන ආයතනය අග්‍රබවද, එසේවුවත් එම අග්‍ර සංඥාව ඇති සත්ත්‍වයෝ ද විපරිනාම, අනිච්ච ස්වභාවය ඇත්තෝ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ඒබව දකින ධර්මය දත් අරිය ශ්‍රාවකයා එම ජානසැපය පිළිබඳව කලකිරේ, ඒවාට නොඇලේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: 8.2.7.5 අභිභායතන සූත්‍රය, පි. 299, EAN: 8: 8.65. Overcoming, p. 446, අංගුනි: (6): 10 නිපාතය: 10.1.3.9. ප්‍රථම කෝසල සූත්‍රය, පි. 134, EAN: 10: 29.9 Kosala-1, p. 505.
▲ අභිනිහාර කුසලය- Abhinihara kusla :අභිනිහාර කුසලය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සමාධිය පිලිබඳ ගන්නා අරමුණේ- කමටහනේ සිත තැන්පත් කරගැනීමේ කුසලතාවයය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3) ඛන්ධ වග්ග:ජානසංයුත්ත:13.1.7 අභිනිහාර කුසල සූත්‍රය, පි.572.
▲ අභිසංඛාර-Abhisankaara :අභිසංඛාර ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ තුන්දොරින් (කාය වාක් මනෝ) උපදවන චේතනා රැසය- යහපත් හෝ අයහපත් විපාක ගෙනදෙන සංඛාරයන්ය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1) 3 නිපාත: 3.1.3.3. සූත්‍රය, පි.266.
▲අභිසන්ඳ-Abhisanda : අභිසන්ඳ යනු සැපයට ප්‍රත්‍ය වන කරුණුය. සැපයට හේතුවන පුණ්‍ය කම්ම මෙහි විස්තර කර ඇත. බලන්න:සංයු.නි: (5-2) සෝතාපත්තිසංයුත්ත: පුඤඤාභිසන්ධවග්ග සූත්‍ර. පි.241.
▲ අභිභූ අගසව්-Abhibhu Agrashrawaka : අභිභූ තෙරුන්, සිඛි බුදුන් වහන්සේ ගේ අග්‍ර ශ්‍රාවක දෙනමගෙන් එක් නමකි. සිඛි බුදුන්වහන්සේ ගේ ඇරයුම පරිදි අභිභූ තෙරුන් බ්‍රහ්මදෙවියන් ඉදිරියේ ඍද්ධි බල දැක්වීම මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග: බ්‍රහ්මසංයුත්ත:6.2.4 අරුණාවති සූත්‍රය, පි.304.
▲ අභිරතිය -Enjoyment හා අනභිරතිය- Dissatisfaction : ධම්ම විනයේ අභිරතිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සියලු ආධ්‍යත්මික ක්‍රියා ගැන සතුටින් කටයුතු කිරීමය. අනභිරතිය යනු ඒ ක්‍රියා වලින් සතුටක් නො ලැබීමය. එය දුකකි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: 10.2.2.6 දුතිය සුඛ සූත්‍රය, පි. 246, EAN:10: 65.5 Happiness 1,p. 519.
▼කාම වස්තුන්ට ඇති දැඩි ඇල්ම-ආශාව ද අභිරතිය ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත, කාමයට ඇති තණ්හාව -පංච කාමයට ඇලීම, සිතේ කාම රාගය ඇතිවීම. අභිරතියට විරුද්ධ පදය වන අනභිරතිය යනු එපාවීම හෝ කලකිරිමය. පංචකාමයට ඇති කැමැත්ත නැතිවීම අනභිරතියය. එසේම, යම් කිසි හේතුවක් නිසා ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය එපාවීමද අනභිරතිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත. වංගීස තෙරුන්ට, රූපත් කාන්තාවන් දැකීමෙන් ඇල්මක් ඇතිවී සිත රාගයෙන් දුශිතව බ්‍රහ්මචරියා ජීවිතය ගැන අනභිරතියක්-අසතුටක් ඇතිවූ බව පෙන්වා ඇත. “...අථ ඛො ආයස‍්මතො වඬගීසස‍්ස තා ඉත්‍ථියො දිස‍්වා අනභිරති උප‍්පජ‍්ජති, රාගො චිත‍්තං අනුද‍්ධංසෙති...”. තමනට ඇතිවූ රාග සිතිවිලි නිසා දහම් මගට අලාභයක්, අයහපතක්වූ බව අවබෝධ කරගත් වංගීස තෙරුන් තමන්ම විරිය වඩා එම අකුසල සිත නැතිකර බ්‍රහ්මචරියාවට සිතේ කැමැත්ත- අභිරතිය උපදවාගත් බවද දක්වා තිබේ: “...අලාභා වත මෙ, න වත මෙ ලාභා... යස‍්ස මෙ අනභිරති උප‍්පන‍්නා ...යනනුනාහං අත්තනාව අත්තනො අනභිරතිං විනොදෙත්‍වා අභිරතිං උප‍්පාදෙය්‍යන‍්ති”. සටහන: අනභිරතිය (dissatisfaction) හා අරතිය (discontent) බොහෝදුරට සමාන පද බව භික්ඛු බෝධි හිමියන් දක්වා ඇත. සාමාන්‍යයෙන් ගත්කල අනභිරතිය ලෙසින් පෙන්වා දෙන්නේ කාම ආශාව නිසා සිතේ ඇතිවන නො සතුටුබව- බ්‍රහ්මචරියාව අතහැර ගිහිජිවිතයට නැවත යාමට සිතීමය. ඉහත දක්වා ඇති පරිදි වංගීස තෙරුන් විරිය කර ඇතිකරගත් අභිරතිය නම් ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය පිලිබඳ ඇල්මය, පංචකාමයන්ට ඇති අභිරතිය- ආශාව නොවේ. බලන්න: ESN: note: 486,p. 563. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 1) වංගීස වග්ග: 8.1.1. නික්ඛන්ත සූත්‍රය, පි. 356 හා 8.1.2 අරති සුත්‍රය, පි. 358, ESN: 8: Vaṅgīsa saṃyutta: 8.1 Renounced, p. 392 & 8.2 Discontent, p. 394.
▲ අභිසමය-Abhisamaya :අභිසමය, ධම්මාභිසමය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. චතුසත්‍ය යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කරගැනීම අභිසමයවේ. සෝතාපන්න පුද්ගලයා අභිසමයට පැමිණි ආරිය පුද්ගලයෙකි. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි,96: “අභිසමය:අවබෝධය, දැනගැනීම”. B.D:p.4: “Abhisamya: Truth realization, is the full & direct grasp of the Four Noble Truths by the stream winner”.
▼අභිසමය- ප්‍රතිවේධයය. ඥානය නැතිව අභිසමය නොකෙරේ. මෙහිදී අභිසමය පිළිබඳව විස්තරාත්මකව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි:පටිසම්භිදා 2: පඤඤාවග්ග:3.3 අභිසමයකථා, පි.208.
▲අභිසම්බුද්ධ-Perfectly Enlightened One: චතුසත්‍ය වෙසෙසින් අවබෝධ කළ බැවින් තථාගතයෝ ‘අභිසම්බුද්ධ’- අරහත් සම්මා සම්බුද්ධ යයි කියනු ලැබේ. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: සච්චසංයුත්ත: 12.3.3. අභිසම්බුද්ධ සූත්‍රය, පි.312, ESN:56: Sacchasamyutta: 23.3. The Perfectly Enlightened One, p. 2292.
▲ ආභිසමාචරික ධම්ම- ābhisamācārika dhamma- factor of proper conduct :ආධ්‍යාත්මික මගේ වැඩිම පිණිස අවශ්‍ය දහමකි. උත්තම ආචාර ධම්මය ලෙසින්ද හඳුන්වයි.තමන් හා එක්ව වාසය කරන සංඝයා (සබ්‍රම්සරුන්) කෙරෙහි ගෞරව නැති, ගරුසරු නැති මහණහට ආභිසමාචරික දහම ඇතිකර ගත නොහැකිය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: ආභිසමාචරික ධම්ම නැතිවිට සේඛ දහම පුර්ණ කරගත නොහැකිය, ඒ නිසා ඔහුට ශිලසම්පන්න විය නොහැකිය. ශිලසම්පන්න නොවේ නම් සම්මා දිට්ඨිය ඇතිකරගත නොහැකිය. සම්මා දිට්ඨිය නොමැතිව සම්මා සමාධිය ඇතිකර ගැනීමට හැකි නොවේ. ඒ නිසා ඔහුට සම්මා ප්‍රඥාව ඇතිකර ගැනීමට හැකියාව නැත. එහෙත්, සබ්‍රම්සරුන් කෙරෙහි ගෞරව ඇති, ගරුසරු ඇති මහණහට ආභිසමාචරික ධම්ම ඇතිකර කර ගතහැකිවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3) : 5 නිපාත: 5.1.3.1. අගාරව සූත්‍ර 1-2 , පි. 48, ESN: 5: 21.1. Irreverent -I & II, p. 241.
▲ ආභස්සර දෙවියෝ -Devas of Streaming Radiance: රූප බ්‍රහ්ම ලෝකයක වාසය කරන මේ දෙවිවරුගේ කයෙන් ගිනිදැල් වැනි විශාල දීප්තිමත් ආලෝකධාරා නිකුත්වන නිසා ආභස්සර දෙවියෝ ලෙසින් හඳුන්වයි. බලන්න: බ්‍රහ්ම ලෝක.
▲ අභ්‍යන්තර ආකාශධාතුව-Internal space element :කෙනෙක්ගේ කයේ ඇති ඉඩ, අවකාශය, අභ්‍යන්තර ආකාශ ධාතුවය. බලන්න: ආකාශ ධාතුව.
▲ අභ්‍යන්තර ආයතන සය- six internal bases :අභ්‍යන්තර ආයතන 6 (සය ආයතන) යනු සළායතනයන්ය. බලන්න: සළායතන.
▲ අභ්‍යන්තර බන්ධන- Internal bonds :අභ්‍යන්තර බන්ධන ලෙසින් මෙහි දක්වා ඇත්තේ දහම් මග නොදත් පුද්ගලයා, පංච උපාදානස්කන්ධයට ඇති බැඳීමය. බලන්න: ශ්‍රැතවත් ආරිය ශ්‍රාවක හා අශ්‍රැතවත් පෘතග්ජන.
අම
▲ අමත හා අමතගාමි මග: පාලි: අමතං, අමතගාමී මග‍්ගො -deathless & way to deathless : දහමට අනුව අමත - අමර (අමෘතය) යනු නිවනය. අමතගාමී මග යනු නිවන කරා ගෙනයන මග ආරිය අටමගය. අමතපත්ත යනු නිවන ලැබීමය. බලන්න:නිවන. සටහන්: * සංයු.නි: (5-1) සති පට්ඨාන සංයුත්තයේ: අමතවග්යේ දී, සතිපට්ඨානය වැඩිම අමතමග යයි පෙන්වා ඇත ** අංගු.නි: (1) 1 නිපාතයේ, අමත වග්ගයේ: කායගතා සතිය වැඩිමෙන් අමතමග ලැබෙන බව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5): 9 නිපාත, 9.2.1.3. හා 9.2.1.4 සූත්‍ර, පි. 568, EAN: 9: I Security- suttas. p. 485, සංයු.නි:4: සළායතනවග්ග:අසංඛතසංයුත්ත: 9.2 අමත සූත්‍රය, පි. 685, ESN:43: Asankathasamyutta: 14.3 sutta, p. 1513.
▼ සියලු කෙළෙස් ප්‍රහීණය (රාග දෝස මෝහ) අමතය-හෙවත් නිවනය, ඒ සඳහා ඇති මග නම් අමතමගවූ ආරිය අට මගය යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: “...යො සො භික්ඛු රාගක‍්ඛයො දොසක‍්ඛයො මොහක‍්ඛයො ඉදං වූච‍්චති අමතං...අයමෙව අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො අමතගාමී මග‍්ගො...”. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි:(5-1 ): මග්ගසංයුත්ත: 1.1.7 දුතිය භික්ඛු සූත්‍රය, පි. 40, ESN: 45: Maggasamyutta: 6.6 A certain bhikkhu-2, p. 1610.
▲අමනාපය : පාලි: උපනාහ - resentment : අමනාපය, උපනාහ-සතුරුබව, එදිරිය- බද්ධවෛරය ලෙසින්ද දක්වයි. මෙය සිත කෙළෙසන අකුසල දහමකි,දුගතිය ඇතිකරයි,දස අකුසලයකි. බලන්න: උපකෙළෙස. සටහන්: * ම.නි. සල්ලේලඛ සූත්‍රයේ දී පහකළ යුතු අකුසල දහම් 44 ට අමනාපය ද ඇතුලත්වේ. බලන්න: සල්ලේලඛ පරියාය. ** අංගු.නි. ආඝාතවස්තු හා ආඝාතපටිවිනය සූත්‍රයන්හිදී අමනාපය ඇතිවන ආකාරය හා පහකර ගන්නා අන්දම පෙන්වා ඇත. බලන්න: ආඝාතවත්ථු හා ආඝාතපටිවිනය. **අංගු.නි. (6) භබ්බාභබ්බ සූත්‍රයේ අරහත්වය පිණිස පහකර ගතයුතු අකුසල දහම් 10න් එකක් ලෙස අමනාපය පෙන්වා ඇත, බලන්න: අරහත්බව.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. Per Bhikkhu Bodhi: Resentment sets in after anger has repeatedly enveloped the mind. බලන්න: EMN: note : 87, p. 1179. 2. “ගිනි දැල් විහිදුවමින් පැවති ගිනි අඟුරු අලුයෙන් යටවූ විට කලක් නිසලව පවතී. එමෙන් පටන් ගැන්මේ දී ක්‍රියාකාරීත්වයෙන් පැවති ක්‍රෝධය එහි අධික වේගය සන්සිඳි අලුයට ගිනි අඟුර මෙන් සිත්සතන්හි යටවී පවතී. එය අප්‍රකටය. එම තත්වයට පැමිණි ක්‍රෝධය නම් උපනාහයය-වෛරයය. මෙය ලෙහෙසියන් නො සංසිඳෙන දිගු කලක් පවතින අකුසලයකි. එක් ජාතියක කෙළෙවර නොවන්නේය. උදා: කාලි යකින්නගේ වෛරයය, දෙව්දත්ගේ වෛරයය. මෛත්‍රිය කිරීමෙන් මේ ගතිය නැතිකරගත හැකිය”. කෙලෙස් එක්දහස් පන්සියය, පි.81, රේරුකානේ චන්දවිමල මහානාහිමි, 2008. 3.“බද්ධ වෛරය උපනාහයවේ. බද්ධ වෛරය යනු වෙනත් කෙනෙක් තමන්ට කළ වරදක් සිත තුළ රඳවාගෙන සිටීමය. බද්ධ වෛරය නිසා කයේ විවිධ ආබාධ ඇතිවේ (උදා: හෘද රෝග). වෛරය නිසා පළිගැනීමට කටයුතු කරයි. එමගින් පවුල් පිටින් විනාශවන අවස්ථා දැකිය හැකිය”. දිනමිණ: අන්තර්ජාල ලිපිය: https://www.budusarana.lk/budusarana/2019/07/25/tmp.asp?ID=vision09
▲ අමෝහය- Non-delusion : අමෝහය, මුලානොවීම,( ලෝකය පිලිබඳව) ත්‍රිවිධ කුසල් මූලයන්ගෙන් එකකි. ප්‍රඥාවඇතිවිට අමෝහය ඇතිවේ. බලන්න: කුසල මූල.
▲ අමායාව- non-deceitfulness :අමායාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තමන්ට නැති ගුණ නොපෙන්වීම, අනුන්ව නොරැවටීමය. කුසලයකි. බලන්න: අනවද්‍ය ධම්ම හා සාවද්‍ය ධම්ම, මායාව.
▲අම්ඛට්ඨ බ්‍රාහ්මණ මානවක- Brahamin student Ambattha පොක්ඛරසාති බ්‍රහ්මණයාගේ ශිෂ්‍යයෙක්වූ මොහු, ඒ බ්‍රහ්මණයාගේ නියමය පරිදි බුදුන් වහන්සේ ශ්‍රේෂ්ඨද? උන්වහන්සේට දෙතිස් මහා පුරුෂ ලක්ෂණ තිබේද? ආදී කරුණු සොයා බැලීම පිණිස බුදුන් වහන්සේ හමුවට පැමිණිම මෙහි විස්තර කර අත. බලන්න: දීඝ.නි: (1) අම්ඛට්ඨ සූත්‍රය.
▲ අම්බපාලි තෙරණිය-Ambapali Therni: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:2
▲ ආමගන්ධ- Putrefaction :ආමගන්ධ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කුණුවී ගිය දේ- මස් ආදියේ ගඳ ය. මේ සූත්‍රයේ දී බුදුන් වහන්සේ ‘ආමගන්ධය’ යනු කුමක්ද යයි පෙන්වා ඇත: “ ප්‍රාණඝාතය, හිංසාකිරීම, සොරකම, මුසාවාදය... ආදීවූ අකුසල ආමගන්ධ වේ, මාංස භෝජන ආමගන්ධ නොවේ” . “ පාණාතිපාතො වධඡෙද බන්‍ධනං - ථෙය්‍ය මුසාවාදො ...එසාමගන්‍ධො න හි මංසභොජනං” ( Killing living creatures, mutilation, murder, lying... this is putrefaction, not eating meat). සටහන: * මේ සූත්‍රයේ, මස්ගඳ වැනි පිළිකුල්වූ අකුසල දහම් විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. ** විනයට අනුව අමුමස් පිළිගැනිම සංඝයාට ඇවතකි. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි:සූත්තනිපාත: 2.2 ආමගන්ධ සූත්‍රය,පි.94,Suttanipatha: Āmagandhasutta: Translated by Bhikkhu Sujato: Suttacentral.
▲ආමච්ඡ-non- miserliness :ආමච්ඡ යනු මසුරු නැතිබවය, ත්‍යාගශීලිබවය. මෙය කුසල ගුණයකි. සුගතියේ යළි උපතට හේතුවේ. බලන්න: ත්‍යාගශීලි, නොමසුරුකම :මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (4) සළායතන වග්ග:මාතුගාමසංයුත්ත:3.2.5 ආමච්ඡරි සූත්‍රය, පි.488.
▲ආමිෂ-Amisha : ආමිෂ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ලෞකිකබවය, ආධ්‍යාත්මික (නිරාමිෂ) නොවනබවය. ආමිෂ පුජා ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ භෞතික දාන පුජා ආදියය. ආමිෂ සුඛය වන්නේ කම් සැපය. බුදුන් වහන්සේ වදාළේ ආමිෂයට වඩා ධර්මය අග්‍ර බවය. මෙහිදී ආමිෂයට වඩා දහම අග්‍රබව පෙන්වා ඇත: ආමිෂ දානයට වඩා දහම් දානය... ආමිෂ ත්‍යාගයට වඩා දහම් ත්‍යාගය අග්‍රය, ආදීවශයෙන් විස්තර දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: 13දාන වග්ග සූත්‍ර: පි.216-218, EAN:2 :XIII: Gifts, p.71.
▲අමුලික ශ්‍රද්ධාව-Amulika shraddha :අමුලිකා ශ්‍රද්ධාව යනු ත්‍රිවිධ රත්නය,දහම් මග පිළිබඳව අස්ථිරබවය.මුල් බැස නොගත් ශ්‍රද්ධාව තිබිමය. වෙනත් බලපෑම් නිසා එය වෙනස් විය හැකිය. බලන්න: ශ්‍රද්ධාව.
අඹ
▲අඹ:පාලි: අම‍්භ-Mangoes : අඹ පලතුරකි. බුදුන් වහන්සේ වැඩ සිටි සමයේ, දඹදිව බොහෝ අඹ උයන් පැවතිනි. ගිහි දායකයන්, සැදෑහා සිතින් තමන්ගේ අඹ උයන් බුදුසසුනට පුජා කර ඇති බව සූත්‍ර දේශනාවල පෙන්වා ඇත. සටහන්: * දී.ඝ.නි: මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රයේ, අම්බපාලිය, බුදුන් වහන්සේ ඇතුළු සංඝයාහට, ඇයගේ අඹ වනය, ආරණ්‍යයක් ලෙසින් පුජා කළ බව පෙන්වා ඇත. පසුකල පැවිදිවූ මෙතුමිය අම්බපාලි තෙරණිය ලෙසින් දක්වා ඇත. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1, ** එම සූත්‍රයේම, බුදුන් වහන්සේ, චුන්ද කර්මාකාර පුත්‍රගේ අඹවනයේ වැඩසිටිබවද, අවසාන ආහාර දානය එහිදී වැලඳු බව සඳහන්වේ. මොහු බුදුන් වහන්සේ සරණ ගිය ගිහියෙකි. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:3.
▼ අඹ සතර ස්වභාවයකින් යුක්ත බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) අමු එහෙත් පැසුන (ඉදුන) ස්වභාවය ඇති 2) පැසුන එහෙත් අමු ස්වභාවය ඇති 3) අමු, එසේම අමු ස්වභාවය ඇති 4) පැසුන, පැසුන ස්වභාවය ඇති. බලන්න: අඹ බඳුපුද්ගලයෝ.
▲ අඹ බඳු පුද්ගලයෝ- Persons similar to Mangoes අඹ බඳු පුද්ගලයෝ සිව් දෙනක් ගැන බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) අමු එහෙත් පැසුන (ඉදුන) ස්වභාවය ඇති: කය හැසිරවීම, සිව්රු දැරීම ආදී බාහිර ක්‍රියා මානව කරයි, එහෙත්, චතුසත්‍ය අවබෝධ කර නොමැත 2) පැසුන එහෙත් අමු ස්වභාවය : කය හැසිරවීම, සිව්රු දැරීම ආදී බාහිර ක්‍රියා මානව නොකරයි, එහෙත්, චතුසත්‍ය අවබෝධ කර ඇත 3) අමු, එසේම අමු ස්වභාවය ඇති : කය හැසිරවීම, සිව්රු දැරීම ආදී බාහිර ක්‍රියා මානව නොකරයි, එසේම, චතුසත්‍ය අවබෝධ කර නොමැත 4) පැසුන, පැසුන ස්වභාවය ඇති. කය හැසිරවීම, සිව්රු දැරීම ආදී බාහිර ක්‍රියා මානව කරයි, එසේම, චතුරාර්ය සත්‍ය අවබෝධ කර ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: 4.3.1.5 අඹ සූත්‍රය, පි. 228, EAN:4: 105.5 Mangoes, p. 185.
අය
▲ අයගෝලය - The Iron ball : අයගෝලය -යකගුලිය, රත්වන ආකාරය උපමා කරගෙන බුදුන් වහන්සේ, ඉද්දිපාද බල ඇතිකර ගැනීම මෙහි දක්වා ඇත. දවස මුළුල්ලේ රත්වූ අයගෝලය, ඉතා සැහැල්ලුවී, මෘදුවී,කර්-මණ්‍ය වී ප්‍රභාසර බවට පත්වේ. එලෙස තථාගතයන් හට කය සිතට නගා, සිත කයට නගා වාසය කලහැකිය. එවිට කයඉතා ලඝුවී, කර්මණ්‍ය වී ප්‍රභාසර බවට පත්වේ. එලෙස ඇතිවෙන ලඝුසංඥාව හා සුඛ සංඥාව නිසා තථාගත කය නිතැතින්ම පොළොවින් ඉහලට නගී, බඹලොව තෙක් කය පවත්වා ගැනීමට හැකිවේ. එසේ ඉහල නැගීම පිලිබඳ ව මේ උපමාව (පුළුන්කැටිය උපමාව) යොදාගෙන ඇත. පුළුන් කැටියක් එහි සැහැල්ලු බව නිසා සුළං හමනවිට ඉහලට නගී. එලෙස ඉද්දිබලයන් කය සැහැල්ලුවූවිට බොහෝ ඉද්දි ඇතිකර ගත හැකිබව මෙහි පෙන්වා ඇත. බලන්න: ආශ්චර්ය ධම්ම, උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-2) ඉද්දිපාදසංයුත්ත:7.3.2 අයෝගුළ සූත්‍රය,පි.70.
▲ අයෝනිසෝමනසිකාරය- unwise attention :දහම් මගේ මුලික කරුණු පිලිබඳ අනුවණ ලෙසින් සිතා කටයුතු කිරීම - සිහිනුවණ නොමැතිව කටයුතු කිරීම අයෝනිසෝමනසිකාරයය. එනම්, අනිච්ච දේ නිච්චය, දුකගෙනදෙන දේ සැපයය, අනාත්ම දේ ආත්මයය, අසුබ දේ සුබය යයි වැරදි සංඥා අල්වාගෙන (සතරවිපල්ලාස), දහමට පටහැණිව කටයුතු කිරීමය. ආධ්‍යාත්මික මගට බාධා කරණ කරුණකි. බලන්න: යෝනිසෝමනසිකාරය, සතරවිපල්ලාස. සටහන්: * අයෝනිසෝ මනසිකාරය යනු අවිධිමත් අවධානය (අනුපාය මනසිකාර- un methodical attention) හා නොමගට ගෙනයන අවධානය (උප්පථමනසිකාරය- off-track attention)වේ. එසේ දක්වා ඇත්තේ අනුවණ ලෙසින් කටයුතු කිරීමෙන් කෙනෙකුගේ යහපත- සුභසිද්ධිය නැතිවීයන නිසාය: අනිච්ච, දුක්ඛ, අනාත්ම හා අසුභ යන, විපලස්ස පිළිබඳව වැරදි ලෙසින් කටයුතු කිරීමය. බලන්න: ESN: note: 54, p. 2394. ** අටුවාවට අනුව වැරදි දිට්ඨි ඇතිවීමට බලපාන කරුණු අතරින් එකක් ලෙස අයෝනිසෝ-මනසිකාරය පෙන්වා ඇත බලන්න: EAN: note: 2131, p. 682.
▼අයෝනිසෝමනසිකාරය ආධ්‍යාත්මික මගේ වැඩිමට හානිය ගෙන දෙන දහම් කරුණකි. “අයොනිසො මනසිකාරො අයං එකො ධම‍්මො හානභාගීයො” බලන්න: හානභාගීය ධම්ම්. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසූත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ බුදුන්වහන්සේ වදාළේ අනුවණ ලෙසින් සිතන කෙනෙකුට නූපන් ආසව ඇතිවෙන බව හා උපන් ආසව වැඩියන බවය: “...අයොනිසො භික‍්ඛවෙ මනසිකරොතො අනුප‍්පන‍්නා චෙව ආසවා උප‍්පජ‍්ජන‍්ති උප‍්පන‍්නා ආසවා පවඩඨන‍්ති...” (පවඩඨ= වැඩිම, දියුණුවීම) * සටහන: භික්ඛු බෝධි හිමියන් පවසන්නේ අයෝනිසෝමනසිකාරය ඇතිවන්නේ වැරදි අවධානය නිසාය, වැරදි මග (wrong track) ගැනීම නිසාය: සත්‍යට පටහැනි දේ එනම්: අනිත්‍ය දේ නිත්‍ය ය, දුක ගෙනදේ සැපය, අනාත්ම දේ ආත්මය, අසුභ දේ සුභය ලෙසින් සිතීම නිසා අයෝනිසෝ මනසි කාරය ඇතිවේ.අටුවාවට අනුව භව පැවත්මට මුල අයෝනිසෝ මනසි කාරයය, අනුවණ ලෙස මනස හැසිරවීම නිසා අවිද්‍යාව හා තණ්හාව වැඩේ, සසර දික්වේ බලන්න: EMN, note 33, p. 1065. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.2 සබ්බාසව සූත්‍රය, පි. 38, EMN:2: Sabbāsava Sutta, p.73.
▼ රාග, දෝස, මෝහය යන අකුසල මුල් ඇතිවීමට මුලිකවන්නේ අයෝනිසෝ මනසිකාරයය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 1): 3 නිපාත: 3.2.2.8 සුත්‍රය, පි.394 , EAN: 3: 68.8 Other sects, p. 112.
▼ සක්කායදිට්ඨිය, විචිකිච්චාව, සීලබ්බත පරාමාස නැති කරගැනීමට නම් (සෝතාපන්නවීමට) අයෝනිසෝ මනසිකාරය නැතිකරගත යුතුය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි :( 6): 10-නිපාත:10.2.3.6, තයොධම්ම සූත්‍රය, පි.284, EAN:10: 76-6. Incapable, p. 524.
▼ අකුසල ඇතිවීමට හා වැඩිම පිණිස, අනුවණ ලෙසින් මෙනෙහි කිරීම - අයෝනිසෝ මනසිකාරය තරම් වෙන එකම දහමක් තමන් වහන්සේ දකින්නේ නැතය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1):1 නිපාත: වීරිය ආරම්භ වග්ග, 1.7.6. සූත්‍රය, පි. 62, EAN:1: VII: Arousal of energy, p. 40.
▼ කෙනෙක්තුල බොජ්ඣංග දහම ඇතිනොවීමට බලපාන මුලික හේතුව අයෝනිසෝ මනසිකාරය පැවැත්වීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:( 1 ):1 නිපාත: කල්‍යාන මිත්‍ර වග්ගය, 1.8.4. සූත්‍රය, පි. 64, EAN:1- VIII: Good friendship, 74.4 sutta, p. 41.
▼ දහම් මගේ ගමන් කරන පුද්ගලයෙකුට සිදුවන බරපතලම හානිය අයෝනිසෝමනසිකාරය කිරීමය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (1 ):1 නිපාත: ප්‍රමාද වග්ග:1.9.11 සූත්‍රය,පි.68, EAN:1- IX: Heedlessness: 90- sutta, p. 41.
▼ අයෝනිසෝමනසිකාරය නිසා නීවරණ ඇතිවි වැඩි යයි. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: බොජ්ඣංග සංයුත්ත: 2.4.5. යොනිසෝ සූත්‍රය, පි. 215, ESN:46: Bojjhaṅgasaṃyutta, 35.5. Careful attention,p.1770.
▼අයෝනිසෝමනසිකාරය, සද්ධර්ම යේ පරිහානියට හා අතුරු දහන්වීමට (decline and disappearance of the good dhamma) බලපාන මුලික සාධකයක්ය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 1):1 නිපාත:ආධ්‍යාත්මික වග්ගය, 1.10.17. සූත්‍රය, පි. 74, EAN: 1: Internal, p.42.
▼ එක් සමයක දේවතාවක්, අයෝනිසෝමනසිකාරයෙන් යුතුව වනයේ වසන මහණකෙනකුට, පාපවිතර්ක බැහැර කර යෝනිසෝ මනසි කාරයෙන් කටයුතු කරන්න යයි අවවාද වදාළ බව මේ සූත්‍රයේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග: වනසංයුත්ත: 9.1.11. අයෝනිසො සූත්‍රය,පි. 388,ESN: 9: Vanasamyutta: 11 Unwholesome thoughts, p. 427.
▼වෙනත් සූත්‍ර මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): නීවරණ ප්‍රහාණ වග්ග- සූත්‍ර, පි. 44, EAN:1: Abandoning the hindrances, p. 36. මේ සුත්‍රවලින් පෙන්වා ඇත්තේ අයෝනිසෝමනසිකාරය මගින් නීවරණ ඇතිවෙන ආකාරයය.
▲ආය කුසලය - skilled in gain :ආයකුසලය-කුසල් ලැබීම, කුසලය පිලිබඳ දක්ෂතාවය ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත. අධිගමය සපුරා ගැනීමට අවශ්‍ය කරුණකි. බලන්න: අධිගමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4 ): 6 නිපාත: 6.2.3.5 අධිගම සූත්‍රය, පි. 254, EAN:6: 79.5 Achievement, p. 360.
▲ ආයතන: පාලි: ආයතනානි- the bases : ආයතන යනු යමක් නිෂ්පාදනය කරන, සාදාදෙන ස්ථානයන්ය. භවය සාදාදෙන නිසා මේවා ආයතන ලෙසින් පෙන්වා ඇත. ආයතන වර්ග 2 කි 1) අභ්‍යන්තර ආයතන 6 :එනම් පංචඋපාදානස්කන්ධ යේ ඇති සය ඉන්ද්‍රියන්ය- ඇස, කණ, නාසය, දිව, කය හා මනස. සටහන: අභ්‍යන්තර ආයතන: සළායතන- ආධ්‍යාත්මික- ෂඩායතානය- ඡ අජඣතතිකානි ආයතනානි -Internal Sense Bases- six internal bases ලෙසින් ද හඳුන්වයි. 2) බාහිර ආයතන 6- six external bases : සළායතන මගින් අලවා ගන්නා බාහිර අරමුණුය: රූප, ශබ්ද, ගඳ සුවඳ, රස, කායපහස, මනසට එන සිතුවිලි ආදිය. (six internal and external bases: the eye and forms, the ear and sounds, the nose and odors, the tongue and flavors, the body and tangibles, the mind and mind-objects). ආයතන ඇතිවීමට හේතුව නාමරූපය ඇතිවීමය, ආයතන වලට ඇති තණ්හාව- ඡන්දරාගය නිසා භවපැවැත්ම ඇතිවේ. එම තණ්හාව ප්‍රහීණය පිණිස ආයතන පිලිබඳ මුලුමනින්ම වබෝධය ඇතිකරගතයුතුය. ආධ්‍යාත්මික හා බාහිර ආයතන බෙදා දැක්වීම : ආයතන 12 මෙසේ බෙදා දක්වා ඇත: ආධ්‍යාත්මික ආයතන 6: ඇස -චක්ඛායතන ( eye base) කන-සොතායතන (ear base) නාසය- ඝාණායතන (nose base) දිව-ජිව්හායතන (tongue base) කය-කායායතන (body base) මනස-මනායතන (mind base) . බාහිර ආයතන 6: රූපායතන (form-base) ශබ්දායතන (sound-base ) ගන්ධායතන (odor-base ) රසායතන (flavor-base) ස්පර්ෂ ආයතන (the tangible-base) ධර්ම ආයතන (mind- object-base). මූලාශ්‍ර: ම.නි (3) 3.4.7 සළායතන විභඬග සූත්‍රය,පි. 474, EMN: 137: Saḷāyatanavibhanga Sutta- The Exposition of the Six fold Base, p. 974, සංයු.නි: (2): නිදාන වගග: 1.1.2 විභඬග සූත්‍රය, පි.24, ESN: 12: Nidanasamyutta: 2.2 Analysis of Dependent Origination, p.610.
▼ආයතන ඇතිවීම දුකය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. සටහන: ආයතන නිසා ඇතිවන ස්පර්ශය හා වේදනාව සසරට ඇලීම, ගැටීම ඇතිකර සසර දික් කරයි. බලන්න: දුක සටහන: ස්පර්ශ ය ගැන දක්වනවිට එය, ‘ස්පර්ශ ආයතන’ ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: සච්චසංයුත්ත: 12.2.4 ආයතන සූත්‍රය, පි. 302 , ESN: 56: Sacca samyutta: 14.4 Internal Sense Bases, p. 2281.
▼සයආයතන ඇතිවීම ලෝකය ඇතිවීමය : එක්සමයක දෙවියෙක් බුදුන්වහන්සේ බැහැදැක ලෝකය කුමක්නිසා හටගත්තේද ? යයි විමසුහ. බුදුන් වහන්සේ වදාළේ ආයතන හටගත් කල ලෝකය ඇතිවෙනබවය. අභ්‍යන්තර ආයතන, බාහිර ආයතන සංසේවනය කරයි, ආයතන වලට ඇලීම ලෝකයට ඇති පිඩාවය, දුකය. සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: ESN: note 126, p. 519. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි:(1): සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත : 1.7.10 ලෝක සූත්‍රය, පි. 102, ESN: 1: Devata samyutta: 70.10 World, p. 151.
▲ ආයතන කුසලතාවය: පාලි: ආයතනකුසලො- skilled in the bases සලායතන හා බාහිර ආයතන 6 ගැන ඇති යහපත් අවබෝධය ආයතන කුසලතාවය වේ. මේ ගුණය පණ්ඩිතයන් සතු ගුණයකි. බලන්න:බාලයා හා පණ්ඩිතයා. මූලාශ්‍රය: ම.නි: ( 3): 3.2.5 බහුධාතුක සූත්‍රය, පි.209, EMN: 115: The Many Kinds of Elements, p. 840.
▼බුදුන් වහන්සේ ආයතන 12 පිලිබඳ කුසලතාවය යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. ඒ දහම් කරුණු සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසුය යි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත. මූලාශ්‍ර:දිඝ.නි: (3):10 සංගිති සසූත්‍රය, පි. 372 , EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▲ ආයතන දෙක- 2 realms :සත්ත්‍වයෝ යළි උපත ලබන ආයතන 2කි: අසංඥ සත්වආයතන ( the realm of unconscious beings) හා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන ( the realm of neither –perception-nor-non-perception). බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක, විඥාන ස්ථාන. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): මහානිදාන සූත්‍රය, පි.118, EDN: 15 The Great Discourse on Origination, p.169.
▲ ආයුෂ: පාලි: ආයුප‍්පමාණං -Life span-Vitality: ආයුෂ යනු ජිවත්වීමට ඇති කාලයය. (මරණය පැමිණෙන තෙක්).ආයුෂයට හිතකරවන දහම් කරුණු බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පෙන්වා ඇත: සතප්‍රයාකාරිවිම-කයට යහපත ඇතිලෙසින් අහාර ගැනීම, ආහාරයෙහි මාත්‍රා ඇතිවීම -පමණ දැනීම, අහාර යහපත් ලෙසින් දිරවා ගැනීමට හැකිවීම, නියමිත (සුදුසු) වේලාව තුල පිණ්ඩපාතය පිණිස සැරිසැරීම, බ්‍රහ්මචාරී ජිවිතයක් ගෙනයාම ,ශිලසම්පන්නවීම , කල්‍යාන මිත්‍ර සේවනය. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: ගිලානවග්ග: 5.3.3.5 හා 5.3.3.6 සූත්‍ර, පි.258.
▼ මහාපදාන සූත්‍රයේදී පෙර වැඩ විසු සම්මා සම්බුදුවරු දිගු ආයුෂ වැළඳු බවත්, තම ආයුෂ කෙටි බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: “ මහණෙනි, මෙකල මගේ ආයුෂ ප්‍රමාණය අල්පය, ස්වල්පය, ලඝුය. යමෙක් මේ සමයෙහි බොහෝ කල් ජිවත් වන්නේ නම් හෙතෙම අවුරුදු 100ක් හෝ ස්වල්පයක් වැඩියෙන් හෝ ජිවත් වන්නේය” .සටහන: දීර්ඝායුෂ, පතා ලැබීමට හැකි දෙයක් නොවේ. බලන්න: ලැබීමට දුෂ්කර දේ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: ( 2): 1: මහාපදාන සූත්‍රය, ඡෙදය 8, පි. 18, EDN: 14 Mahâpadāna Sutta: The Great Discourse on the Lineage, p. 151.
▼ බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “මිනිසුන්ගේ ආයුෂ අල්පය, ඔවුන් පරලොව යායුතුය. ඔවුන් කුසල් කළයුතුය, බඹසර හැසිරිය යුතුය. උපන් අයට නො මැරීමක් නැත. බොහෝකලක් ජිවත් වන්නේ නම්, ඔහු සියක් වසක් ජීවත්වේ”. සටහන: වත්මන්කාලයේ මිනිස් ආයුෂ වසර 100 ක් හෝ ඊට ටිකක් වැඩියෙන් පමණි. මිනිස් ආයුෂ ස්වල්ප බව පෙන්වා දීමට බුදුන් වහන්සේ මේ සූත්‍රය දේශනා කර ඇත බලන්න: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:මහාවග්ග: 7.2.2.10 අරකසූත්‍රය, පි.496. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 1) : සගාථවග්ග: මාරසංයුත්ත: 4.1.9 හා 4.1.10 ආයු සූත්‍ර, පි. 224, ESN: 4: Marasamyutta: 9.9 & 10.10 Life span, p. 271.
▼ අල්ප ආයුෂ : බුදුන් වහන්සේගේ මෑණියන්- බුද්ධ මාතාව (මහාමායා දේවිය) අල්ප ආයුෂ ඇතිබවත්, බෝසතුන් උපන් සත්දවසකින් පසු කලුරිය කර තුසිත දේවනිකායේ පහළවන බව මෙහි දක්වා ඇත.කය ඇති සියලු දෙන මරණයට පත්වේ. සටහන: එම කරුණ බෝසත් උත්පත්තිය පිලිබඳ ආශ්චර්ය හා අද්භූත සිදුවීමකි. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: උදානපාලිය: 5.2 අප්පායුක සූත්‍රය, පි.250.
▲ආයුසංඛාර- Āyusankhara: ආයුසංඛාර ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආයුෂ- වයස් ප්‍රමාණය-ජිවන කාලයය. බුදුන් වහන්සේ, විසාලානුවර, චාපාලචෛත්‍ය යේදී ආයුසංඛාරය අත්හලසෙක. විස්තර පිණිස බලන්න: දීඝ.නි: මහා පරිනිර්වාණ සූත්‍රය, උපග්‍රන්ථය:6.
▼ උදාන පාලියේ බුදුන් වහන්සේ ආයුසංඛාර හැරදැමීම මෙසේ දක්වා ඇත: “ ඉක්බිත්තෙන් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ චාපාල චෛත්‍යයේ දී එළැඹි සිටි සිහි ඇත්තාහු නුවණින් පිරිසිඳ දන්නාහු ආයුසසංසකාරය හළ සේක. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ආයුසසංසකාරය හළ කල්හි ම බිහිසුණු ලොමුදහ ගන්වන මහා භූමිකම්පනයක් විය. දෙව්බෙර නද දුන්හ... එකල්හි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මේ කරුණ සලකා ඒ වේලෙහි උදන් ඇනුහ: ‘පුනර්භවය සකස් කරන, භවොත්පත්තියට කාරණවූ කාමාවචර රූපාවචර කම්මද අරූපාවචර කම්ම බුද්ධමුණි තෙමේ හළේය. නිජකාධ්‍යාත්මයෙහි ඇලුණේ (හෙවත් උපචාරපිණිස සමාධි විසින්) සමහිත වූයේ තමා කෙරෙහි වූ කෙළෙස් කවචයක් (සන්නාහයක්) මෙන් බිඳ දැමිය. නොහොත් පස්කඳ අනිසැ යි නිවන නිත්‍ය යැ යි ආදීන් තුලනය (තිරණය) කරනුයේ, බුද්ධමුණි තෙමේ භවගාමි කම්ම (කර්මක්‍ෂයකර) ආර්ය මාර්ග යෙන් හළේය. කෙසේද? විවසුන් විසින් සිය පස්කඳේහි ඇලුණේ ශමථ විසින් සමාහිත වූයේ, තමා කෙරහි වූ කෙළෙස් නමැති කවචය බෝමුලදීම හළ භවසංසකාර ඇත්තේ, සමාපත්ති බලයෙන් රැඳවු අත්බව මෙයින් මතු එයට නො සමවදිමි යි ආයුසසංසකාරය හළේය’”. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: උදාන පාලිය: 6.1 ආයුසංඛාරවොස්සජ්ජන සූත්‍රය, පි. 278.
▼ආයුසංස්කාර (රූප ජිවිත ඉන්ද්‍රියෝ) සිඝ්‍රයෙන් ක්‍ෂය වෙනබව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ඒ පිලිබඳ දැක්වූ උපමාව: දක්ෂ දුනුවායෝ : ධනු ශිල්පයේ අති දක්ෂ දුනුවායෝ 4 දෙනක් ඊතල 4 ක් අහසට විදිති. එම ඊතල පොළවට පතිතවීමට පෙර ඒවා ගැනීමට ජවවේගය ඇති පුරුෂයෙක්ට හැකිවේ. ඔහුගේ ජව වේගයට වඩා හිරු හා සඳුට ඇති වේගය ඊටවඩා සිඝ්‍රය. යම් දේවතාවක්, සඳු හිරු ඉදිරියෙන් යන්නේ නම් එම දේවතාවගේ වේගය ඉතා සීග්‍රය. එහෙත්, ආයුෂ ගෙවීයාම- මරණය පැමිණීම මේ හැමට වඩා වේගවත්ය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:උපමා. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) ඔපම්මසංයුත්ත: 8.1.6 ධනුග්ගහ සූත්‍රය, පි.432.
අර
▲අරක ශාස්තෘ-Araka the teacher : මෙතුමා පුරාණයේ විසු ආධ්‍යාත්මික කණ්ඩායමක ගුරුවරයාය, කාමආසාව අත් හළ කෙනෙකි. ඔහුගේ ශ්‍රාවක පිරිස බොහෝය, මුලික උගැන්වීම වුවේ : “ජීවිතය අල්පය, බොහෝ දුක් සහිතය, ඒබව නුවණින් අවබෝධකර කුසලයේ යෙදී ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය ගෙනයායුතුය. උපත ලදවිට මරණයෙන් මිදිය නොහැකිය”. ජිවිතයේ කෙටිබව පෙන්වීම පිණිස එතුමා යොදාගත් උපමා: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. 1) තණඅග පිනිබිදුව උපමාව: ජීවිතය තණ අග පිනිබින්දුව වැනිය 2) දියබුබුල උපමාව: වැසිවසිනවිට වැටෙන දියබුබුළු වහා නැතිවීයන ලෙසින් ජීවිතය වහා නැතිවේ 3) දියේ ඇඳි ඉර උපමාව: දිය ඇඳි ඉර වහා මැකී යන ලෙසින්.... 4) කඳු මුදුනින් ගලාබසින දිය උපමාව: කඳු මුදුනින් පතිත වන දිය දහරාව, නොනැවතී පහළට ගලායන ලෙසින්, ජීවිතය වහා මරණය වෙත දුවයි 5) දිව අග ඇති කෙල පිඬුව උපමාව: දිවඅග ඇති කෙල පිඬුව, ඉතා ඉක්මනින්ම පිටතට දමන ලෙසින් ජීවිතය...6) රත්වූ යකඩ තැටිය උපමාව: දවස පුරා රත්වූ යකඩ තැටියට දමන මස් කැබැල්ල වහා නැතිවී යන ලෙසින් ජීවිතය... 7) මරන්නට ගෙනයන ගවදෙන උපමාව: ඝාතනය කිරීමට ගෙනයන ගවදෙන, තබන සෑම පියවරක්ම, මරණය වෙතටය, එලෙස ජිවිතයද වහා මරණය කරා ඇදේ. බලන්න: ආයුෂ, පුරාණ ශාස්තෘන්. සටහන: එම ගුරුවරයා ජීවත්ව සිටි සමයේ මිනිස් ආයුෂ 60,000කි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:7.2.2.10 අරක සූත්‍රය, පි.496,EAN:7: 74.10 Araka, p.404.
▲ අරතිය: පාලි: අරතියා- discontent/ Boredom :කුසල දහම ඇති කරගැනීමට, විපුල කරගැනීමට ඇති උදාසීනබව අරතිය ය. මෙය අධිකුසලයේ නොඇලීම ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත, නීවරනයකි. ශ්‍රද්ධා ඉන්ද්‍රිය වඩාගැනීමෙන් අරතිය පහකර ගත හැකිය. සටහන්: * පැවිදි ජීවිතය ගෙනයාමට ඇති උනන්දුව නැතිවීම ද අරතිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත. බලන්න: EAN: note: 1264, p. 643. ** අටුවාවට අනුව: අරතිය ලෙසින් බොහෝ අවස්ථාවල පෙන්වා ඇත්තේ දුරසේනාසනවල වාසයට නොකැමත්ත හා භාවනාව පිලිබඳ උකටලිවිම, සසුන- සාසනය පිලිබඳ නොසතුටුබව ඇතිවීමය. බලන්න: ESN: note: 486, p. 563.
▼ අරතියෙන් සිත මුදාගැනීම පිණිස මුදිතාව, මුදිතා නිස්සාරණිය ධාතුව වඩා ගත යුතුවේ. බලන්න: නිස්සාරණිය ධාතු, මුදිතා චේතෝ විමුක්තිය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 6 නිපාත: 6.1.2.3 නිස්සාරණිය සූත්‍රය, පි. 40 හා 6.1.7 අරති සූත්‍රය, පි. 283, 6.1.7 සූත්‍රය, පි.284, EAN:6: 13.3 Escape, p. 321 & 113.7 Discontentment, p. 364.
▼ මාරයාගේ දස බල සේනාවේ, දෙවැන්නා අරතිය වේ : “කාමා තෙ පඨමා සෙනා දුතියා අරති වූච‍්චති...” බලන්න: මාර සේනාව. මූලාශ්‍ර :ඛු.නි: සුත්ත නිපාත:පධාන සූත්‍රය, පි.146, Sutta Nipatha: Translated by Laurence Khanthipaalo Mills, The striving of Gothama, p. 139.
▼අධිකුසලයේ නොඇලීම නම් වූ අරතිය ජය ගැනීම පිණිස කායගතා සති භාවනාව වැඩිය යුතුය. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (3): 3.2.9. කායගතාසති සූත්‍රය, පි. 254, EMN:119 Kāyagatāsati Sutta-Mindfulness of the Body, p.870.
▼අරතිය, නීවරණයක් වූ ථිනමිද්ධයේ එක් අංගයකි. බලන්න: නීවරණ. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (1): 1 නිපාත:නීවරණ ප්‍රහාණ වග්ග, පි. 44, EAN:1: Abandoning the hindrances, p. 36.
▼ පංච කාමයට ඇදීයාම නිසා සිත අරතියට පත්වී සසුනට නොඇල්ම ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග:8: වංගීස සංයුත්ත: 8.1.2. අරති සුත්‍රය, පි. 358, ESN: 8: Vaṅgīsasaṃyutta: 8.2 Discontent, p. 394.
▼වෙනත් සූත්‍ර මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථ වගග- 8.1.1.නිකඛන්ත සූත්‍රය,පි.356,ESN: 8: Vaṅgīsasaṃyutta:8.1 Renounced, p. 392.
▲ අරණ-Non conflict: අරණ යනු ගැටීම් නොමැතිව සිටීමය, තමන් හා වාසය කරන සෙසු අය හා සමගියෙන් වාසය කිරීමය. මෙය සංඝයා ගේ යහපත් ගුණයකි. ශ්‍රමණයන්, ගැටීම් රහිතව ශාන්ත විහරණයේ යෙදි සිටින බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. කෙළෙස් නැති ඔවුන්ට දෙමාපිය නෑදෑයන්ද, ක්‍ෂත්‍රියන්ද වැඳනමස්කාර කරති. බලන්න: ශ්‍රමණ. සටහන: ගැටීම නොමැතිව වාසය කරන පුද්ගලයා ‘අරණවිහාරිය’. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග:දේවතාසංයුත්ත: 1.8.11 අරණසූත්‍රය, පි.110.
▲ අරණවිභංග ප්‍රතිපදාව- exposition of non-conflict: අරණවිභංග -නොගැටී සිටීමේ ප්‍රතිපදාව, ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ මධ්‍යම ප්‍රතිපදාවට අනුකුලව වාසය කිරීමය. මේ සූත්‍රයේ, එම ප්‍රතිපදාව විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (3): 3.4.9 අරණවිභංග සූත්‍රය, පි.500, EMN:139: The Exposition of Non-Conflict, p. 985.
▲ අරණවිහාර ඥාණය-Wisdom of non-conflict: අරණවිහාර ඥාණය: ගැටීම් රහිතව වාසය කිරීමේ නුවණ : දස්සනආධිපත්‍යය, ශාන්තවිහාර අධිගමය, ප්‍රණීතඅධිමුක්තිය (විමොක්ක තුන: ශුන්‍යතා, අනිමිත්ත, අප්පණිත) යන ප්‍රඥාතුන ලැබීමය. සිව්ජාන හා අරූපසමාපත්ති, අරණවිහාරවේ- එය, ගැටීම් රහිතව වසන උතුමන්ගේ වාසස්ථානයන්ය. මූලාශ්‍රය:ඛු.නි:පටිසම්භිදා-1, ඥානකතා: 33 අරණවිහාර ඥාණය, පි. 206.
▲ අරහත්වය: පාලි: අරහන‍්තො- Arahantship : අරහත්-අරහං යනු බුදුගුණයකි, පිදීමට සුදුසුබවය. රහත්මග ඵල ලැබීම අරහත්වයය-අරහත්පත්ති. අරහත්තමග යනු රහත්බවට පත්වීමේ මගය. සියලු කෙළෙස් නසා විමුක්තිය-නිවන සාක්ෂාත් කරගත් උතුමා අරහත්ය. මෙය නිවන්මගේ අවසාන මාර්ග ඵලයය. බලන්න: රහතන්වහන්සේ. සටහන: ගිහිජිවිතයේ විවිධ වෙනස් කම් ඇති පුද්ගලයෝ අරහත්වය ලැබූ පසු ඔවුන් අතර වෙනසක් නැත, එක් කෙනෙකුගේ විමුක්තිය, අනිත් කෙනාගේ විමුක්තිය හා සමාන බව මෙහි දක්වා ඇත. බලන්න: අංගු.නි: (3) : 5 නිපාත:සුමණාවග්ග:5.1.4.1 සුමණා සූත්‍රය, පි.72.
▼ අරහත් යනු සියලු අකුසල සන්සිඳුවාලිමය :මතු කල ජාති ජරා මරණ දුක් ඇතිකරවන, සියලු ලාමක අකුසල්, හැම අකුසල් සන්සිඳවූ නිසා ඔහු ‘අරහත්’- රහතන්වහන්සේ යයි හඳුන්වන බව මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.4.9 මහා අස්ස්පුර සූත්‍රය, පි.652,EMN: 39 Mahā-Assapura Sutta, p.342.
▼අරහත්බව ලැබූ පළමු භික්ෂුන් 60 දෙනම : අනත්ත ලක්ඛණ සුත්‍රය අසා අරහත් මගඵල ලැබු පස්වග මහණුන්: අඤ්ඤා කොණ්ඩන්ඤ, වප්ප, භද්දිය, මහානාම, අස්සජි භික්ෂූන් (5); ඉන්පසු යසකුලපුත්‍ර (හා මිතුරන්) විමල, සුබාහු, පුන්ණජි, හා ගවම්පති භික්ෂූන් (5); හා යසකුලපුත්‍ර ගේ ජනපද මිතුරන්-50 අරහත් බව පළමුව ලැබූ භික්ෂූන් 60 දෙනාය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1. මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහාවග්ග පාළිය:1, පි. 108, 112, 118, 120.
▼ අකුසල දහම් 10ක් නැතිකරගැනීම මගින් අරහත්වය ලබා ගත හැකිවේ: රාගය (lust), ද්වේෂය (hatred) මෝහය (delusion), ක්‍රෝධය (anger) අමනාපය-එදිරිබව (උපනාහ-hostility), මකුබව- ගුණමකුබව (මක්ඛ- denigration), අහංකාරය (පළාස- insolence), ඉරිසියාව (ඉස්ස-envy ) මසුරුබව (මචඡරි-miserliness) මානය(මාන-conceit ). බලන්න: සල්ලේඛපරියාය. සටහන: අංගු.නි: (5): 9 නිපාත:ඛෙමවග්ගය: අරහන්ත භබ්බාභබ්බ සූත්‍රයයේ: අහංකාරය හැර සෙසු කරුණු 9 ගැන විස්තර දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6) :10 නිපාත: 10.2.5.10 භබ්බාභබ්බ සූත්‍රය, පි.404, EAN: 10: 100.10 Incapable, p.540.
▼කරුණු 7ක් දුරු කළහෙයින් ‘අරහත්’ වේ: සක්කායදිට්ඨිය, විචිකිච්ඡාව,සීලබ්බතපරාමාස, රාගය, දෝසය, මෝහය, මානය.මූලාශ්‍රය: අංගු.නි; (4) 7 නිපාත:7.2.4.8 අරහන්තධම්ම සූත්‍රය, පි.512.
▼අරහත්වය ප්‍රකාශ කිරීමේ ක්‍රම විධිය- method of exposition in declaring the final knowledge :අරහත්වය ලැබූ භික්ෂුව ඒ බව ප්‍රකාශ කරන ක්‍රමවිධිය මෙහිදී විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. සළායතන මගින අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමුණු නිසා සිතේ රාගය, ද්වේශය හෝ මෝහය ඇතිනොවූ බව ප්‍රඥාවෙන් දැකීම මගින්, භික්ෂුවට: “උපත අවසන් විය, බඹසර වැස නිමවනලදී, මේ රහත්බව පිණිස වෙනත් කලයුතු දෙයක් නැතය...” යයි අවසාන ඥාණය ලැබූ බව පැවසීමට හැකිය. (Destroyed is birth ... there is no more for this state of being). මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: වේදනා සංයුත්ත:නවපුරාණවග්ග: 1.15.8 අත්ථිනුඛෝ පරියාය සූත්‍රය,පි.302, ESN:35: Salayathana samyutta:153.8 Is there a method?, p.1293.
▼අරහත්වය ප්‍රකාශ කිරීමේ ක්‍රම -පටිපදා 4 : මෙහිදී ආනන්ද තෙරුන් භික්ෂු භික්ෂුණි සංඝයා අරහත්වය ප්‍රකාශ කරන ක්‍රම විධි 4 ක් පෙන්වා ඈත: 1) සමථය පෙරටුකර විදසුන් වඩන විට ප්‍රථම ලෝකෝත්තර මග උපදී. එමග බහුල කරගත්විට කෙළෙස් පහවී අරහත්වය ලැබේ 2) විදස්සනාව පෙරටුකර සමථය වඩන විට මග උපදී. එමග බහුල ක ර ගත්විට කෙළෙස් පහවී අරහත්වය ලැබේ 3) සමථ හා විදර්ශනාව එක්ව-යුගනද්ද- වඩන විට මග උපදී. එමග බහුල කරගත්විට කෙළෙස් පහවී අරහත්වය ලැබේ 4) සමථ විදර්ශනා වඩන විට කෙළෙස්නිසා අධිමානය ඇතිවේ. සිත විදස්සනාවෙ පිහිටුවා, සිත සමාහිත කරගත්විට මග උපදී. එ මග බහුල කරගත්විට කෙළෙස් පහවී අරහත්වය ලැබේ. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: 4.4.2.10 අරහත්පත්ති සූත්‍රය, පි.326.
▼අරහත්වයට පත්වීම ප්‍රකාශ කරණ ආකාර 2ක් මහාචුන්ද තෙරුන් පෙන්වා ඇත: 1) ඤාණවාදය: අවසාන ඥානය ලැබු බව භික්ෂුව මෙසේ පවසයි: “...ඤාණවාදං ආවුසො භික්ඛු වදමානො ජානාමිමං ධම‍්මං පස‍්සාමිමං ධම්ම නති” (මම මේ මේ දහම දනිමි, මම මේ දහම දකිමි යයි ඥානවාදයෙන් පවසන්නේය - I know Dhamma, I see this Dhamma) .2) භාවනා වාදය: දහම් මග වඩාගත් භික්ෂුව මෙසේ පවසයි: “...භාවනාවාදං ආවුසො භික්ඛු වදමානො භාවිතකායොම‍්හි භාවිතසීලො භාවිතචිත‍්තො භාවිතපඤෙඤාති...”. (මා හට භාවිතකාය- වැඩුන කයක් ඇත, භාවිතශිලය -වැඩුන ශීලයක් ඇත, භාවිත චිත්තය- වැඩුන සිතක් ඇත, භාවිත ප්‍රඥාව- වැඩුන ප්‍රඥාවක් ඇත යයි භාවනාවාදයෙන් පවසන්නේය (I am developed in body, virtuous behavior, mind, and wisdom). එලෙස ප්‍රකාශ කරන භික්ෂුව: රාගය, දෝසය, මෝහය, ක්‍රෝධය (අමනාපය- උපනාහය), ගුණමකුබව (මකඛය) , අහංකාරය (පළාසය), පාපික ඉරිසියාව (ලාමක ඊර්ෂ්‍යාව), පාපික ආශාව යන කෙළෙස් හැම අවසන් කර ඇත්නම් ඔහු අරහත්වය ලබා ඇත. සටහන්: * කෙළෙස් පිලිබඳ විස්තර පිණිස බලන්න: කුසල හා අකුසල, සල්ලේඛ පරියාය. ** අටුවාවට අනුව: ඥානවාදය හා භාවනා වාදය ලැබීම අරහත්වයට පත්වීමය. බලන්න: EAN: note: 1993, p.677. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත :මහා වග්ග: 10.1.3.4. මහාචුන්ද සූත්‍රය,පි. 106. EAN: 10: The Great Chapter: 24.4. Cunda, p. 501.
▼අරහත්වය සියලු බාධා වලින් මිදීමය: අරහත්වය ලැබූ උතුමා මෙසේ ප්‍රකාශ කරයි:“ දක්නා ලද දේ වලට නොබැඳි, ඒවා පිළිකුල් නොකර, කිසිවකට වහල් නොවී නිදහස්ව, තැන්පත්වූ සිතකින්, නිදහස්ව, වෙන්වී, සියලු බාධා මිදුන සිතකින් මම වාසය කරමි. (...එලෙස ඇසෙන. දැනෙන, සිතෙන දේ පිළිබඳවද පෙරකී ලෙසින් වසය කරමි). මූලාශ්‍රය: ම.නි (2) චබ්බිසෝධන සූත්‍රය,EMN:112The six fold purity.
▼අරහත්වය ලැබීමට පහකලයුතු අකුසල: මේ අකුසල පහකරගැනීම අරහත්වය ලැබීමට අවශ්‍යයවේ: මානය ,ඕමානය අතිමානය, අධිමානය,ථම්භ (ක්‍රෝධය මානය යන දෙකින් තදබව- obstinacy), අතිනිපාතය. මේ කරුණු ඇතිවිට අරහත්වය පසක්කර ගත නොහැකිය. බලන්න: මාන.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: අරහන්තවග්ග: 6.2.3.2 අරහන්ත සූත්‍රය, පි.252,EAN:6: 76.2 Arahantship, p. 360.
▼අරහත්වය ලැබීමට පහකලයුතු අකුසල 6 : ථිනය, මිද්ධය, උද්දච්චය, කුක්කුච්චය, අශ්‍රද්ධාව, ප්‍රමාදය හැර දැමුවිට අරහත්වය පසක් කරගත හැකි බව මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: අනාගාමීවග්ග: 6.2.2.2. අරහත්ඵල සූත්‍රය, පි.238.
▲ අර්ථය හා අනර්ථය: පාලි:අත්‍ථ, අනත්‍ථ -beneficial and harmful අර්ථය: යහපත -යහපත් ඵලය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සසර කෙළවර කරගැනීමය. එනම් සම්මාමග වඩා විමුක්තිය ලබා ගැනීමය. අනර්ථය: අයහපත, ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ මිථ්‍යාදිට්ඨිය ගැනීමය (සසර ගමන දික්කරන ප්‍රතිපදාව) .බලන්න: මිථ්‍යාත්වය හා සම්‍යක්තවය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6)10 නිපාත:සාධු වග්ග, 10.3.4.4. අර්ථ සූත්‍රය, පි.470, EAN: 10: Good: p.548.
▲ අර්ථ සංදර්ශන ඤාණය- Arthadasrshana nana :අර්ථ සංදර්ශන ඤාණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ නානාධම්ම: පංචස්කන්ධය, ආයතන 12, ධාතු 18, කුසල ධම්ම, අකුසල ධම්ම, අව්‍යාකෘත ධම්ම (අබ්‍යාකතා), කාමාවචරධම්ම, රූපාවචරධම්ම, අරූපාවචරධම්ම, අප‍රියාපන්නධම්ම ආදියේ අරුත් ප්‍රකාශ කරන ප්‍රඥාවය. එනම්, ඒම දහම්හි ඇති අනිච්ච, දුක්ඛ, අනත්ත ස්වභාවය පෙන්වා දීමය. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: පටිසම්භිදා 1: 39 අර්ථසංදර්ශන ඤාණය, පි.220.
▲අරූප තල-Arupathala :අරූප තල 4 කි:1) ආකාසානඤචායතනය (Ākāsānañcâyatana- Sphere of Infinity of Space) ආකාශය අනන්ත යන සංඥාව උපදවා ලබාගන්නා සමාපත්තිය මගින් මේ බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළවේ. 2) විඤඤානඤචායතනය(Viññāṇañcâyatana-Sphere of Infinity of Consciousness). විඥානය අනන්තය යන සංඥාව උපදවා ලබාගන්නා සමාපත්තිය මගින් මේ බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළවේ. 3) ආකිඤචඤඤායතනය (Ākiñcaññâyatana- Sphere of Nothingness ) කිසිවක් නොමැතිය යන සංඥාව උපදවා ලබාගන්නා සමාපත්තිය මගින් මේ බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළවේ. 4) නෙවසඤඤා-නාසඤඤායතනය (Nevasaññānâsaññâyatana- Sphere of Neither- Perception-Nor-Non- Perception) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය අභිබවා යෑමෙන් ඇතිකරගන්නා සමාපත්තිය මගින් මේ බ්‍රහ්මලෝකයේ පහළවේ. සටහන්: අරූපසමාපත්ති පිලිබඳ විස්තර පිණිස බලන්න: අංගු.නි: (6):10 නිපාත: 10.2.5.9. උපාලි සූත්‍රය,පි.390, EAN:10: V,99.9 Upaali, p. 538, අංගු.නි: (6 ): 11 නිපාත: 11.2.6, අට්ඨකනාගර සූත්‍රය, පි.674, EAN: 11: II Recollection, 16.6 Dasama, p.573.
▲ අරූප නිස්සාරණිය ධාතුව: පාලි: ආරූප‍්පං නිස‍්සරණියා ධාතුයො-Arupa Nissaraniya Dhathu :අරූප නිස්සාරණිය ධාතුව ආධ්‍යාත්මික මග වඩාගැනීමට හා විමුක්තිය පිණිස වේ. මේ ධාතුව අවබෝධය අපහසු දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය දහමක්ය. රූපයන්ගෙන් මිදීමට, අරහත්මගට පිවිසීමට උපකාරීවන ධාතුවකි. බලන්න: නිස්සාරණිය ධාතු, දුෂ්ප්‍රතිවිධ්‍ය ධර්ම, අරූපලෝක. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲ අරූප ලෝක-immaterial world: අරූපලෝක ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ රූපයක් නැති: අරූපකායික- රූපය නොමැති සිත පමණක් ඇති, උසස් බ්‍රහ්ම දෙවිවරු වාසය කරන දේවලෝක- අරූප තලයන් පිලිබඳවය. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක.
▲ අරූප රාග- lust for the formless: අරූප රාග ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ රූපයක් නොමැති භවයකට ඇති ඇල්මය. (බ්‍රහ්මලෝකයක යළි උපත ලබා ගැනීමට ඇති ඇල්ම), භව රාගයකි, සසරට බැඳතබන සංයෝජන 10 න් එකකි. බලන්න: උද්ධම්භාගිය සංයෝජන, අරූපලෝක, බ්‍රහ්මලෝක.
▲අරූප සමාපත්ති- Immaterial Absorptions : අරූප සමාපත්ති යනු රූපජාන ඉක්මවා ලබන ශාන්ත විහරණයන්ය. මේ සමාපත්ති සහමුලින්ම දියුණු කරගැනීමෙන් අරූප බ්‍රහ්ම ලෝකයන්හි පහළවීමට හැකියාව ලැබේ. බලන්න: අරූප ලෝක. සටහන: බෝධිසත්වයන් ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ අනුක්‍රමයෙන් අරූපසමාපත්ති ලබාගැනීමේ විස්තරය මෙහි දක්වා ඇත. බලන්න: අංගු.නි: (5) 9 නිපාත: 9.1.4.10 තපුස්ස ගහපති සූත්‍රය, පි.534.
▼අෂ්ඨ විමොක්ඛ ලබාගැනීමට අරූප සමාපත්ති වඩාගැනීම උපකාරීවේ. බලන්න: අෂ්ඨ විමොක්ඛ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): 2 මහානිදාන සූත්‍රය, පි. 95, EDN: 15: The Great Discourse on Origination, p. 166,අංගු.නි: (5): 8 නිපාත:8.2.7.6.විමොක්ඛ සූත්‍රය,පි.302, EAN:8:66.6 Emancipations, p. 446.
▼බුදුන් වහන්සේ, කැමති පරිදි අරූප සමාපත්ති 4 ලබාගැනීම: ආකාසානඤචායතන, විඤඤානඤචායතනය, ආකිඤචඤඤායතනය හා නෙවසඤඤානාසඤඤායතනය පිලිබඳ මේ සූත්‍රයේ විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 2): නිදානවග්ග: කස්සපසංයුත්ත: 4.1.9 ජාන අභිඥා සූත්‍රය, පි. 342, ESN: Nidanavagga: 16: Kassapa samyutta: 9 Jhānas and Direct Knowledges, p. 817.
▲ අරිට්ඨ තෙර-Ariṭṭha Thera :බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1
▲අරිට්ඨ භික්ෂුව- bhikkhu Ariṭṭha :බලන්න:උපග්‍රන්ථය:4
▲ ආරියවිරේචනය- noble purgative : වාත පිත සෙම දෝෂ ඇතිවිට, ඒවාට ප්‍රතිකාර කිරීම පිණිස වෙදුන් යම් යම් විරේචන නියම කරයි. සමහර අවස්ථාවල ඒවායින් ඵල ලැබේ, සමහර අවස්ථාවල ඒවා නිෂ්ඵල වේ. එහෙත්, ජාති ජරා මරණ ආදී දුක් ආබාධ වලින් සහනය ලැබීම පිණිස යොදාගන්නා ‘ආරියවිරෙචනය’, කිසිවිටක නිෂ්ඵල නොවේ, එමගින් යහපත් ඵල ලැබේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ආරියවිරෙචන ක්‍රමය: 1) සම්මා දිට්ඨිය ඇතිකර ගැනීමෙන්, මිථ්‍යා දිට්ඨිය පහවේ 2) සම්මා සංකප්ප මගින්, මිථ්‍යාසංකප්ප පහවේ 3) සම්මාවාචා මගින් මිථ්‍යාවාචා පහවේ 4)සම්මාකම්මන්ත මගින් මිථ්‍යාකම්මන්ත පහවේ 5) සම්මාආජීවය මගින් මිථ්‍යාආජීවය පහවේ 6) සම්මාවායාමය මගින් මිථ්‍යාවායාමය පහවේ 7) සම්මාසතිය මගින් මිථ්‍යා සතිය පහවේ 8) සම්මාසමාධිය මගින් මිථ්‍යා සමාධිය පහවේ 9) සම්මා ඥාණය මගින් මිථ්‍යා ඥාණය පහවේ 10) සම්මා විමුක්තිය මගින් මිථ්‍යා විමුක්තිය පහවේ. සියලු අයහපත් අකුසල ප්‍රහීණයවී කුසලය වැඩේ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත: 10.3.1.8 තිකිචඡක් සූත්‍රය, පි.420.
▲ ආරිය උපවාද:පාලි :අරියොපවාද-අරියුපවාද-To insult noble ones ආරිය උපවාදය (ආරියන්ට නිගරුකිරීම) ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, යම්කිසි භික්ෂුවක් තමන් සමග වාසය කරන ආරිය පුද්ගලයන්ට නිකරුනේ අපවාද කිරීම, නින්දා අපහාස කිරීමය. මෙ උපවාදය නිසා අයහපත් කම්ම විපාක ඇතිවේ (ආර්යෝපවාදී කම්ම), මෙලොවදී බොහෝ දුක් පිඩා විඳීමට සිදුවේ, මරණින් මතු දුගතියේ උපතට හේතුවේ. යම් කෙනෙක් එවැනි කම්මයක් සිදු කලේනම්, සහනයක් ලැබීම පිණිස යුහුසුළුව සමාව ලබාගතයුතුවේ. සටහන: * සොතපන්න ආදී මග ඵල ලබාගත් ආරිය ගිහියන්ට අපවාද කිරීමද අකුසලයකි. ** ආරියඋපවාදය නිසා ලැබෙන අයහපත් විපාක:දහම් මග පරිහානියට පත්වීම, ඇවත් වලට හසුවීම, දැඩි රෝගාබාධ ඇතිවීම, අසිහියෙන් මරණයට පත්වීම, දුගතියේ යළි උපතක් ලැබීම. විස්තර පිණිස බලන්න: අංගු.නි: (3) 5 නිපාතය, අක්කොසක වග්ගයේ සූත්‍ර. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.101: “අරියුපවාද-අරියොපවාද: (අරිය + උපවාද) ආරිය පුද්ගලයන්ට කරන උපවාද... ගැරහිම”. P.T.S: p. 356: “Upavāda {Upavada} insulting, railing; blaming...’.
▼ ආරිය උපවාදය නිසා 11 ආකාර විපත් ඇතිවේ: භික්ෂුවක්, සබ්‍රම්සරුන්ට, ආරියන්හට නින්දාකරමින්, ගරහමින් ක්‍රියාකරමින් ආරිය උපවාදයේ යෙදෙන්නේ ද, ඔහුට 11ස් ආකාරවූ ව්‍යාසන වලින් එකක් හෝ විය නොහැකිය යි කිව නොහැකිබව බුදුන්වහන්සේ වදාළහ: “යො සො භික‍්ඛවෙ භික්ඛු අක‍්කොසකපරිභාසකො අරියූපවාදී සබ්‍රහ‍්මචාරීනං අට‍්ඨානමෙතං අනවකාසො යං සො එකාදසන‍්නං ව්‍යසනානං අඤ‍්ඤාතරං ව්‍යසනං න නිගච‍්ඡෙය්‍ය...”. ව්‍යාසන- විපාක 11 : 1) දහම් මගේ මෙතක් මුදුන්පත් කරගැනීමට නොහැකිවූ දේ මුදුන්පත් කරගැනිමට හැකිනොවේ (අනධිගතං නාධිගච‍්ඡති) 2) මෙතෙක් ඉෂ්ට කරගත් යම් දේ තිබේද ඒවා පරිහානියට පත්වේ (අධිගතා පරිහායති) 3) ඔහු සතු යම් යහපත් ගුණ ඇත්නම් ඒවා මොටවී යයි- නො බැබලේ (සද‍්ධම‍්මස‍්ස න වොදායති) 4) තමන්හට යහපත් ගුණ ඇතැයි ඔහු අධි තක්සේරු කරයි (සද‍්ධම‍්මෙසු වා අධිමානිකො හොති) 5) උකටලීව බ්‍රහ්මචරියාව ගෙනයයි (අනභිරතො වා බ්‍රහ‍්මචරියං චරති) 6) දුෂ්‍යවූ අපචාර යේ යෙදේ (අඤ‍්ඤාතරං වා සඬකිලිට‍්ඨං ආපත‍්තිං ආපජ‍්ජිති) 7) පැවිදිබව (පුහුණුව) අතහැර පහත් ජිවිතයට (ගිගිබවට) පත්වේ (සික‍්ඛං වා පච‍්චක‍්ඛාය හීනයාවත‍්තති) 8) දැඩි රෝගආබාධයකට පත්වේ (ගාළ‍්හං වා රොගාතඬකං ඵුසති) 9) උමතුබවට පත්ව සිහිය විකල්වේ (උම‍්මාදං වා පාපුණාති චිත‍්තක‍්ඛෙපං) 10) සිහි විකල්ව මරණයට පත්වේ (සම‍්මුළොහා කාලං කරොති) 11) මරණින් මතු දුගතියේ, නිරයේ, පහළ ලෝකයේ යළි උපත ලබයි.( කායස‍්සභෙදා පරම‍්මරණා අපායං දුග‍්ගතිං විනිපාතං නිරයං උප‍්පජ‍්ජති). සටහන: අකෝකාසක සූත්‍රයේ විපාක 10ක් පෙන්වා ඇත, ව්‍යසන සූත්‍රයේ දී අතිරේක විපාක 1 ක් එකතු කර විපාක 11 ක් දක්වා ඇත.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාතය: ථෙර වග්ග, 10.2.4.8. අකෝකාසක සූත්‍රය, පි.330, 11 නිපාතය: 11.1.6. ව්‍යසන සූත්‍රය, පි. 624, EAN:10: The Elders: 88.8 One who Insults, p. 530, EAN: 11: 6.6 Disaster, p. 567.
▼ ආරිය උපවාදය කිරීම නිසා කෝකාලික භික්ෂුව,අයහපත් කම්ම විපාක පලදිමෙන්, මෙලොවදී බොහෝ දුක් වේදනා විඳ පදුම නිරයේ යළි උපත ලැබිය. සටහන්: * කෝකාලික භික්ෂුව, ආරිය උපවාදය කලේ අගසව් දෙනමටය. ** අටුවාවට අනුව පදුම නිරය, අවීචිමහා නිරයේ කොටසකි. බලන්න: නිරය.** ඛු.නි: සුත්ත නිපාතයේ: 3-10: කෝකාලික සූත්‍රය, පි. 220 මෙම සූත්‍රයට සමානය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාතය: 10.2.4.9 කොකාලික සූත්‍රය, පි. 332, EAN: 10: 89.9 Kokālika, p. 530.
▼ආරිය උපවාද කම්ම - Ariyaupavada Kamma: ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආරිය උතුමන්ට නින්දා අපහාස කිරීම නිසා මෙලෙව හා පරලොව දී විඳීමට සිදුවන අයහපත් කම්ම විපාකයන්ය. විස්තර පිණිස බලන්න: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත: කොකාලික සූත්‍රය.
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “ආරිය උපවාද: අකුසලයකි. බුදු, පසේබුදු, ආරිය ශ්‍රාවකයෝ, (ගිහිව වසන සෝවාන්වූ පුද්ගලයා ද එයට ඇතුලත්ය). ඒ ආරිය උතුමන්ට, අලාභ උපදවීමට...ගුණ නැසීමට කියන ලද උපවාද, ආක්‍රෝෂ, ගැරහීම්, පරුෂ වචන හැම ආරිය උපවාද අකුසල වේ. ආරිය උපවාද කම්ම ආනන්තරිය අකුසලයක් නිසා මහා ගරුපාප කම්මයක් වෙ, එමගින්, සුගති ගමනට හා නිවන් මගට අනතුරුවේ. ආරිය උපවාදය, (ආනන්තරික නොවීනම්) කමා කරගැනීමෙන් පවින් නිදහස්විය හැකිය. එසේ කමා නොකරගත් ආරිය උපවාදය සාවද්‍ය කම්මයකි, ආනන්තරික කම්ම හා සමානවේ. සද්ධර්ම කෝෂය, පි. 102.
▲ ආරඤඤ සේනාසන: පාලි: ආරඤ‍්ඤ වනපත්‍ථ සෙනාසනා-Forest dwellings : ආරඤඤ සේනාසන (ආරණ්‍ය) යනු මහා කැලෑවේ, ඝන වනයේ සංඝයා වාසය කරන හුදකලා ස්ථානයන්ය(remote lodgings in forests and jungle groves). දහම් පුහුණුව යහපත් ලෙසින් වඩන සංඝයාට එවැනි හුදකලා ස්ථානවල වාසය කිරීමට බුදුන් වහන්සේ අනුබල දී ඇත. සටහන්: * ‘ආරණ්‍යක’ (forest dwellers) යනු වනයේ වාසය කරන සංඝයාය. ආරණ්‍යක සංඝ කොටස් 5 ක් වේ. ** ආරණ්‍ය වාසි සංඝයා යහපත් ලෙසින් වාසය කලයුතු ආකාරය පිණිස බලන්න: ම.නි: (2) 2.2.9 ගුලිස්සානි සූත්‍රය, පි.244. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3)5 නිපාත:ආරඤඤවග්ග:5.4.4.1 ආරඤඤක සූත්‍රය, පි.378.
▼එවැනි වන සේනාසනවල වාසය කිරීම ගැන බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “ මහණෙනි, කරුණු 2 ක් දකිමින් මම වන සේනාසන, ගැඹුරු වන ප්‍රදේශ සේවනය කරමි: 1) මේ ජීවිතයේම සුවය සැපය ඇතිව වාසයකිරීම පිණිස-දිට්ඨධ්ම්මසුඛවිහරණය 2) අනාගත ජනතාවට- පච්චිමජනයා අනුකම්පාව පිනිස”. “ද‍්වාහං භික‍්ඛවෙ අත්‍ථවසෙ සම‍්පස‍්සමානො අරඤෙඤ වනපත්‍ථානි පන‍්තානිසෙනාසනානි පටිසෙවාමි. කතමෙ ද‍්වෙ? අත්තනො ච දිට‍්ඨධම‍්ම සුඛවිහාරං සම‍්පස‍්සමානො, පච‍්ඡිමඤ‍්ච ජනතං අනුකම‍්පමානො...” ( Bhikkhus, seeing two advantages, I resort to remote lodgings in forests and jungle groves. What two? For myself I see a pleasant dwelling in this very life and I have compassion for later generations...) සටහන: දුර වන සේනාසනයන්හි වැඩ සිටිමෙන් බුදුන් වහන්සේ අනාගත ජනතාවට අනුකම්පාව දක්වන්නේ කෙසේද?, ශ්‍රද්ධාව නිසා පැවිදිවූ අනාගතයේ තරුණයන්ට මෙසේ සිත්වේ: සම්බෝධිය ලැබූ බුදුන් වහන්සේට තවදුරටත් අවබෝධ කිරීමට, දියුණුකිරීමට, සාක්ෂාත් කර ගැනීමට කිසිවක් නැති වුවත් උන්වහන්සේ දුෂ්කර වනසේනාසනයන්හි වැඩ සිටිසේක. එසේ සිතන ඔවුන්, තමන් ද එවැනි සේනාසනවල වාසය කරමින් වහ වහා දුකින් මිදීමට කටයුතු කරගත යුතුය යයි කල්පනා කරති. බලන්න: EAN: Note: 248, p. 593. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 2 නිපාත: 2.1.3.10 සූත්‍රය, පි. 157, EAN: 2: 30.10 Sutta, p.60.
▼ කරුණු 5 ක් සමන්විත භික්ෂුව, දුර වන සෙනසුන් සේවනය කිරීමට සුදුසුය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: 1) ශිලසම්පන්නබව- පාතිමෝක්‍ෂ සංවරයෙන් හික්මිසිටීම 2) බහුශ්‍රැතබව, දහම නුවණින් පිරික්ෂා කිරීමේ හැකියාව තිබීම 3) කෙළෙස් නැසීම පිණිස, කුසල් වඩාගැනීම පිණිස ප්‍රධන්විරිය ඇතිබව 4) සිව්ජාන සමාපත්ති කැමති වේලාවක ලබාගැනීමට නිපුනවීම 5) ආසවක්‍ෂයකර- ආසවක්ඛය, මේ ජීවිතයේදීම චේතෝ විමුක්තිය හා ප්‍රඥාවිමුක්තිය සාක්ෂාත් කරගෙන සිටීම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3): 5 නිපාත: 5.3.1.10 අරඤඤ සූත්‍රය, පි. 238, EAN:5: 110.10 Forest, p. 276.
▼ වනසේනාසන සේවනයට සුදුසුවිම :භික්ෂුවකට, කාමචන්ද, ව්‍යාපාද, හිංසා සිතුවිලි ඇත්නම්, ප්‍රඥාව නොමැතිනම් (අනුවණනම්) ඔහු වන සේනාසන සේවනයට සුදුසු නොවේ. එහෙත්, නෙක්ම්ම්ම, අව්‍යාපාද, අහිංසා සිතුවිලි ඇති ප්‍රඥාවන්ත භික්ෂුව වනසේනාසන සේවනයට සුදුසුවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.6.9 අරණ්‍යවනසේනාසන සූත්‍රය, පි. 504, EAN: 4: 262.9 Forest, p. 232.
▼වන සේනාසනයන්හි වාසය කරන, අතීතය ගැන ශෝක නොකරන, නොලත් දේ නොපතන, ලද දෙයින් සතුටුවන සංඝයාට පැහැපත් වර්ණයක් ඇතයයි මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත:1.1.10 අරඤඤ සූත්‍රය, පි.36.
▼පෙර කල වන සේනාසනයන්හි වාසය කල සිල්වත්, කලණ දහම් ඇති ඉසිවරු හමුවීමට සක්දෙවිඳු හා වේපචිත්ති අසුරරජු පැමිණියහ. වේපචිත්ති අසුරරජු ඒ ඉසිවරුන්ට ගරු නොකළහ. බොහෝකලක් වනයෙහි වාසය කරන හෙයින් තමන්ගේ කයින් අප්‍රවිත ගඳ හමන නිසා තමන් වෙතට නො එන ලෙස ඒ ඉසිවරු සක්දෙවිඳුන්ට පැවසු අවස්ථාවේ, එතුමන් මෙසේ පැවසුහ: “...වහන්ස, ඒ කායගඳ හිසෙහි පැළඳි විසිතුරු කුසුම් මල්දමක් ලෙසින් පිළිගන්නෙමි. දෙවියෝට මෙය පිලිකුල්ය යන හැඟීම නොමැත”. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග :සක්ඛසංයුත්ත:11.1.9 අරඤඤායතනඉසි සූත්‍රය, පි.428.
▲ ආරාමය-Ārāma: සංඝයා වාසය කරන ස්ථානය-විහාරය ආරාමයය- ආවාසයය.ආශ්‍රමය, උපවනය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. යමෙක් ආවාස දෙන්නේනම් ඔහු සියල්ල දෙනබව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න:ආවාස.
▼ බිම්බිසාර රජු, මගධ දේශයේ අධිපති වේළුවනාරාමය පුජාකිරීම: “ස්වාමිනි, මම මේ වේළුවන උයන බුද්ධ ප්‍රමුඛ මහා සංඝයාවහන්සේට දෙමි’ යයි බුදුහිමි ඉදිරියේ පැන් වත්කර ආරාමය පුජා කළහ. භාග්‍යවතුන්වහන්සේ ආරාමය පිළිගත්සේක. ‘මහණෙනි, ආරාම පිළිගැනිම අනුදනිමි’, යයි බුදුන් වහන්සේ වදාලසේක”. මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහාවග්ග පාලිය 1, පි.159.
▲ ආරබ්ධ විරිය: පාලි: ආරද‍්ධවිරියො- energetic :ආරබ්ධ වීරිය -ආරද්ධ වීරිය ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ අකුසල පහ කරගැනීමට හා කුසල් වඩා ගැනීම පිණිස වීරිය අරම්භ කර ගැනීමය. මෙය සම්මාවායාම, ප්‍රධන්වීරිය ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත.බලන්න: වීරිය.
▼ ආරද්ධවිරිය, සුගතිය ලැබීමට උපකාරීවන බව මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (4) සලායතනවග්ග: මතුගාමසංයුත්ත:3.2.9 ආරද්ධවීරිය සූත්‍රය, පි.490.
▼ ආරබ්ධ විරිය ඇති පුද්ගලයාට, උද්දච්චය, අසංවරය, හා දුසිරිත යන අකුසල පහ කර ගත හැකිවේ. “සො ආරද‍්ධවිරියො සමානො භබ‍්බො උදච‍්චං පහාතුං අසංවරං පහාතුං දුස‍්සීල්‍යං පහාතුං” One who is energetic is capable of abandoning restlessness, nonrestraint, and immorality). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාතය: 10.2.3.6 තයෝධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: 76-6.Incapable, p. 524.
▲ආරිය- Noble: ආරිය-අරිය යනු උතුම්බවය. දහම් මගේ අරියබව ලැබීම පිණිස කරුණු 7ක් කඩාබිඳ දැමීය යුතුබව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: සක්කාය දිට්ඨිය, විචිිකිචිිඡාව, සීලබ්බතපරාමාසය, රාගය, දෝෂය, මෝහය හා මානය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 4): 7 නිපාත: 7.2.4.7 අරිය ධම්ම සූත්‍රය, පි. 512, EAN:7: 91.7, Noble one, p. 406.
▲ ආරියඅටමග: පාලි: අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො -The Noble Eightfold Path: ආරිය අටමග (ආර්ය අෂ්ඨාංගික මග) යනු ආධ්‍යාත්මික ජිවිතය- බ්‍රහ්මචරියාව සපුරා ගැනීම පිණිස බුදුන් වහන්සේ වදාළ අංග 8 කින් සමන්විත මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව නම්වූ උතුම් මගය: එනම්, සම්මා දිට්ඨිය, සම්මා සංකප්ප, සම්මා වාචා, සම්මා කම්මන්ත, සම්මා ආජීව, සම්මා වායාම,සම්මාසතිය, සම්මා සමාධිය යන අංග 8 කින් සමන්විත ආරිය මගය. සටහන: බුදුන් වහන්සේ, සිය ප්‍රථම දහම් දේශනාවේ: ධම්මචක්ක ප්පවත්තන සූත්‍රයේදී, එම මග විස්තර කර වදාළහ.
▼තථාගතයන් පහළවීම නිසා අරිය අටමග පහළවේ: පරිශුද්ධවූ (purified), පවිත්‍රවූ (cleansed), නිකැළැල්වූ (flawless), දුෂණ වලින් බැහැරවූ (free from corruptions) කරුණු 8 ක් තථාගතයන් පහළවීම සමග උපදී, එනම් ආරිය අටමගය. එම උතුම් මග බුදුසසුනේ-බුද්ධ ශාසනයේ හැර වෙනත් තැනක උපදින්නේ නැත. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:1.2.4. උප්පාද සූත්‍රය, 1.2.5. පරිශුද්ද සූත්‍රය, පි. 52, ESN: 45: Maggasamyutta, 14.4, 15.5 Arising, p. 1619.
▼ ආරිය අටමග අග්‍ර මගය :කෙනෙක් එම මග පිලිබඳ පහන්වූවානම් ඔහු අග්‍ර දේ කෙරේ ප්‍රසන්න (විශ්වාසී) බවට පැමිණි කෙනෙකි, එමගින් ඔහුට අග්‍රවිපාක ලැබෙන බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ.“ යාවතා භික‍්ඛවෙ ධම‍්මා සඬඛතා, අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො තෙසං අග‍්ගමක‍්ඛායාති. යෙ භික‍්ඛවෙ අරියයෙ අට‍්ඨිඬගීකෙ මග‍්ගෙ පස‍්සනා, අග‍්ගෙ තෙ පස‍්සනා, අග‍්ගෙ ඛො පන පස‍්සනානං අග‍්ගො විපාකො හොති” . මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2): 4 නිපාත: 4.1.4.4. අග්ගප්පසාද සූත්‍රය, පි. 92, EAN: 4: 34.4 Confidence, p.161.
▼ආරිය අටමග යනු දුක නැතිකිරීමේ ප්‍රතිපාදාවය: දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි පටිපාදා ආරියසත්‍ය නම්, ආරිය අටමගය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “කතමඤ‍්ච භික‍්ඛවෙ දුක්ඛ නිරොධගාමිනි පටිපදා අරියසච‍්චං: අයමෙව අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො, සෙය්‍යථිදං: සම්මාදිට්ඨි.. සම‍්මාසමාධි” මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 3 නිපාත:මහාවග්ග: 3.2.2.1 සූත්‍රය, පි. 348, EAN:3: The Great Chapter, 61.1 Sectarian, p. 104.
▼ආරිය අටමග යනු මධ්‍යම ප්‍රතිපදාවය: දුකින් මිදීම පිණිස: කාම සුඛල්ලිකානු මගද, කයට වෙහෙස ගෙනෙදෙන අත්තකිලමතානු මගද අත හැර මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව වැඩිය යුතුය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ඒ මැදුම් පිළිවෙත, ප්‍රඥාව ඇතිකිරීම පිණිස, නුවණ ලබාදීම පිණිස, කෙළෙස් සංසිදවීම පිණිස, විශිෂ්ඨ ඥානය පිණිස, සම්බෝධිය පිණිස, නිවන පිණිස පවතී. ඒ කවර නම් මැදුම් පිළිවෙතක්ද? එය මේ ආරිය අටමගය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5 -2): මහාවග්ග:සච්ච සංයුත්ත, ධමමචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය, පි. 294, ESN: 56: Saccasamyutta: Setting in motion the wheel of the dhamma, p.2276.
▼ආරිය අටමග ඇතිවීම: හිරිඔතප් දෙක සමග උපදින විද්‍යාව, කුසල් දහම් ඉපදවීමට පෙරටුවේ. විද්‍යාව ඇති නුවණැති පුද්ගලයාට සම්මා දිට්ඨිය පහලවේ. සම්මා දිට්ඨිය නිසා සම්මා සංකප්ප ඇතිවේ. සම්මා සංකප්ප ඇතිවිට සම්මා වාචා උපදී. සම්මා වාචා ඇතිවිට සම්මා කම්මන්ත ඇතිවේ. සම්මා කම්මන්ත ඇතිවිට සම්මා ආජීවය උපදී. සම්මා ආජීවය නිසා සම්මා වායාමය ඇතිවේ, සම්මා වායාමය ඇතිවිට සම්මාසතිය උපදී. සම්මා සතිය නිසා සම්මා සමාධිය ඇතිවේ. එලෙස ක්‍රමානුකුලව ආරිය අටමග වැඩේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5.1):මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත: අවිජ්ජාවග්ග:1.1.1 අවිජ්ජා සූත්‍රය, පි. 30, ESN: 45: Maggasamyutta: 1.1 Ignorance, p. 1603.
▼ ප්‍රඥාව ආරිය අටමග පිණිසය: ප්‍රඥාවන්ත පුද්ගලයාට සම්මා දිට්ඨිය ඇතිවේ. සම්මා දිට්ඨිය ඇතිවිට සම්මා සංකප්ප ඇතිවේ... එලෙසින් සම්මා සමාධිය දක්වා ආරියමග වැඩේ. සම්මා දිට්ඨිය ප්‍රමුඛ කොට ගෙන ආරිය අටමග වැඩේ, අනතුරුව එනම් සම්මා ඥාණය හා සම්මා විමුත්තිය සාක්ෂාත්වී, ආධ්‍යාත්මික මග පරිපුණ්න වෙ.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6):10 නිපාත:සමණසඤ්ඤා වගග:10.3.1.5.විජ්ජාසූත්‍රය,පි.412 හා 10.3.1.4. බීජසූත්‍රය,පි.410,EAN:10:104.4 A Seed104.5TrueKnowledge,p. 541.
▼ආරිය අටමග පිණිස කලණමිතුරු සේවනය අවශ්‍යමය: කලණමිතුරු (කල්‍යානමිත්‍ර) ඇසුර නිසා කෙනෙක් සම්මා දිට්ඨියට පැමිණේ. සම්මා දිට්ඨිය ඇතිවිට සම්මා සංකප්ප ඇතිවේ... එලෙස ආරිය අටමගේ සියලු සාධක පිරේ. කලණමිතුරු සේවනය නිසා කෙනෙකුට අරිය අටමග වඩාගැනීමට, විපුලකරගැනීමට හැකිවේ.බලන්න: කල්‍යානමිත්‍ර සේවනය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත:1.1.2 උපඩ්ඪ සූත්‍රය, පි. 32, ESN: 45: Maggasamyutta: 2.2 Half of the holy life, p. 1604.
▼ධම්ම විනයේ දිව්‍ය යානය ආරිය අටමගය: ධම්ම විනයේ දිව්‍යයානය (බ්‍රහ්මයානය- උතුම් යානය) කුමක්ද? යයි ආනන්ද තෙරුන් ඇසුවිට බුදුන් වහන්සේ ආරිය අටමග: දිව්‍යයානය- බ්‍රහ්මයානය, ධම්මයානය හා අනුත්තර සංගාමවිජය යන තෙල නම් වලින් හැඳින්විය හැකිය යි වදාළහ: “...ඉමස‍්සෙව ඛො එතං ආනන්ද අරියස‍්ස අට‍්ඨිඬගීකස‍්ස මග‍්ගස‍්ස, අධිවචනං බ්‍රහ‍්මයානං ඉතිපි ධම‍්මයානං, ඉතිපි අනුත‍්තරො සඬගාම විජයො ඉතිපි”. (This is a designation for this Noble Eightfold Path: ‘the divine vehicle’, ‘the vehicle of Dhamma’ and ‘the unsurpassed victory in battle.’) “...නිරුත්තරවූ මේ බ්‍රහ්මයානය හෙවත් ශ්‍රේෂ්ඨ යානය තමා කෙරෙහි හටගත්තේ නම් ඒ ප්‍රඥාවන්තයෝ ඒකාන්තයෙන්ම රාගාදීවූ කෙලෙස් දිනමින් ලෝකයෙන් නික්මෙති (ලෝකය ජය ගත්තෝය) ...”, “...එතදත‍්තනී සම‍්භූතං - බ්‍රහ‍්මයානං අනුත‍්තරං නීය්‍යන‍්ති ධීරා ලොකම‍්හා- අඤ‍්ඤදත්‍ථු ජයං ජයන‍්ති” මූලාශ්‍ර: සංනි: (5-1): මහා වග්ග:මග්ගසංයුත්ත: 1.1.4 බ්‍රාහ්මණ සූත්‍රය, පි. 36, ESN: 45: Magga samyutta: 4.4 The Brahmin, p. 1606.
▼ආරිය අට මග පෙර පුරාණ මාවතකි: පෙරවිසු සම්මා සම්බුදුවරයන් විසින් අනුගමනය කරන ලද පැරණි මග, පැරණි මාවත බුදුන් වහන්සේ දුටුබව ද, එම පැරණි මාවත අනුගමනය කර ජාති ජරා මරණ ආදීවූ පටිච්චසමුප්පාද දහම දැක, දැන, සංකාර නිරෝධගාමිණී පටිපදාව අවබෝධ කරගත් බව ද වදාළ බුදුන් වහන්සේ දක්වා ඇත්තේ එම පැරණි මග ආරියඅට මගබවය: “...එවමෙව ඛවාහං භික‍්ඛවෙ අද‍්දස‍්සං පුරාණං මග‍්ගං පුරාණඤ‍්ජසං පුබ‍්බකෙහි සම‍්මාසම‍්බුදෙධහි අනුයාතං. කතමො ච සො භික‍්ඛවෙ, පුරාණමග‍්ගො? ...අයමෙව අරියො අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො... ...තමනුගච‍්ඡිං, තමනුගච‍්ඡන‍්තො ජරාමරණං අබ‍්භඤ‍්ඤාසිං... සඬඛාරනිරොධගාමිනීපටිපදං අබ‍්භඤ‍්ඤාසිං”. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2): නිදානසංයුත්ත: 1.7.5 නගර සූත්‍රය, පි. 184, ESN:12: Nidana samyutta: 65.5 The city, p. 701.
▼ආරිය අටමග විස්තරකිරීම :බුදුන් වහන්සේ ආරියඅටමග විස්තරකර බෙදා පෙන්වා එය මැනවින් මෙනෙහි කරන්න යයි සංඝයාට වදාළහ: සම්මා දිට්ඨිය: දුක යනු කුමක්ද ? දුක යයි දැනගැනීම, දුක හටගැනීම ගැන දැනගැනීම, දුක නැතිකිරීම ගැන දැනගැනීම, දුක නැතිකිරීම පිණිස කලයුතු පිළිවෙත ගැන දැනගැනීමය (චතුරාර්-ය සත්‍ය අවබෝධය). “කතමා ච භික‍්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි ?... දුක‍්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛ සමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛ නිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛ නිරොධගාමීනියා පටිපාදාය ඤාණං...”. සම්මා සංකප්ප: නෙක්ඛම්ම සංකල්පය, අව්‍යාපාද සංකල්පය, අවිහිංසා සංකල්පයය. සම්මා වාචා : බොරුකීමෙන් (මුසාවාදා), කේලාම් කීමෙන් ( පිසුනාවාචා), රළු වචන කතා කිරීමෙන් (පරුෂාවාචා) හා හිස් කතා වෙන් (සම්ප්‍රප්ඵලාප) වැලකීමය. සම්මා කම්මන්ත: ප්‍රාණඝාතයෙන් (පානාතිපාතා), සොරකම් කිරීමෙන් (අදත්තාදානය- අදින්නාදානා), අබ්‍රහ්ම චරියාවෙන් වැලකීමය. සම්මා ආජිවය: මිථ්‍යා ආජීවය බැහැර කර, සම්මා අජිවයෙන් ජීවිකාව ගෙනයාම. “...අරියසාවකො මිච‍්ඡාආජිවං පහාය සම‍්මාආජිවෙන ජීවිකං කප‍්පෙති...” සටහන: ම.නි. මහා අස්සපුර සූත්‍රයට අනුව: සම්මා ආජිවය -පිරිසිදුවූ, විවෘතවු, සංවරවූ, නිර්මල දිවිපෙවතක් සහිතව වාසය කිරීමය, ශ්‍රමණයෙකුට තිබිය යුතු ගුණයකි. සම්මා වායාමය: අකුසල පහ කරගැනීමට, කුසල ඇතිකර ගැනීමට වෙර දැරීම-වීරිය බලන්න: ප්‍රධාන විරිය. සම්මා සතිය: සතර සතිපට්ඨානයේ සිහිය පිහිටුවා ගැනීම. බලන්න: සතර සති පට්ඨාන. සම්මා සමාධිය: සිව්ජාන සමාපත්ති ඇති කරගැනීම. බලන්න: ජාන මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත:1.1.8 විභංග සූත්‍රය, පි 42, ESN: 45: Maggasamyutta: 8.8 Analysis, p 1611.
▼ආරිය අට මගේ ප්‍රධාන අංග: ශිල සමාධි ප්‍රඥා: සම්මා වාචා, සම්මා කම්මන්ත හා සම්මා ආජීවය ශිලයට ඇතුලත්ය. සම්මා වායාමය, සම්මා සතිය හා සම්මා සමාධිය, සමාධියට ඇතුලත්ය. සම්මා දිට්ඨිය හා සම්මා සංකප්ප, ප්‍රඥාවට ඇතුලත්වේ. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1 ): 1.5.4. චුලවෙදල්ල සූත්‍රය,පි. 721, EMN:44: Cūḷavedalla Sutta, p.379.
▼ආරියඅට මග වැඩිම සක්කාය දිට්ඨිය නැතිකර ගැනීම පිණිසය සක්කාය එනම්, පංචඋපාදානස්කන්ධය තමායයි සැලකීම නැතිකර ගැනීමට ඇති ප්‍රතිපදාව නම් සක්කාය නිරොධගාමිනි පටිපදාව නම්වූ ආරිය අටමගය, ඒ මග වඩා ගැනීමෙන් තමායයි කෙනෙක් ඇතය යන්න අවසන් කරගත හැකියයි ධම්මදින්නා තෙරණිය පෙන්වා ඇත. බලන්න: සක්කායදිට්ඨිය. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.5.4. චුලවෙදල්ල සූත්‍රය,පි. 721, EMN:44: Cūḷavedalla Sutta, p.379.
▼ආරිය අටමග ඇත්තේ බුදුසසුනේ පමණය: යම්කිසි සසුනක අරියඅටමග ඇත්නම් එහි: පළමු ශ්‍රමණයා (සෝතාපන්න) දෙවැනි ශ්‍රමණයා (සකදාගාමී) තෙවෙනි ශ්‍රමණයා (අනාගාමී) සිව්වැනි ශ්‍රමණයා (අරහත්) සිටිති (සතර ශ්‍රමණ). පෙර දැක්වූ ශ්‍රමනයන් සිව් පිරිසම මේ ධම්මවිනයේ (බුදු සසුනේ) දක්නට ඇත. අනෙක් සියලු ආගම්, දර්ශන ආදිය එබඳු ශ්‍රමණයන්ගෙන් හිස්ය. මේ සසුනේ භික්ෂු (හා භික්ෂුණියන්) නිසිපරිදි වසන්නේනම් (අරිය අටමගට අනුව) ලෝකයේ රහතුන්ගෙන් හිස් නොවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): 3: මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රය, පි. 126, EDN: 16: Mahāparinibbāna Sutta, p.171.
▼ආරිය අටමග උත්තමමගය: රාග දෝස හා මෝහ යන සියලු කෙළෙස් (ආසව) ප්‍රහාණය කිරීමට ඇති එකම මගඅරිය අටමග බව වදාළ ආනන්ද තෙරුන්, එම මග හා ප්‍රතිපදාව උත්තම මගය, (භද්‍රමග- excellent) අනගී මගය, උත්තම ප්‍රතිපදාව බව මෙහිදී පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 3 නිපාත: ආනන්දවග්ග: 3.2.3.1 සූත්‍රය, පි. 420, EAN:3: Ananda vagga, 71.1. Channa, p. 117.
▼විමුක්තිය ලබාදෙන මග ආරිය අටමගය: විමුක්තිය ලබාගැනීම පිණිස පවතින විමුක්ති ඥාන දස්සනය (knowledge and vision) පිණිස මග හා පිළිවෙත, ආරිය අටමග යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 5-1):මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත: 1.5.7 ඤාණදස්සන සූත්‍රය, පි. 76, ESN: 45: Maggasamyutta:42-48, knowledge and vision, p. 1651.
▼ආරිය අටමග, දුක නැතිකිරීම පිණිසය : “යම් කෙනෙක් අරිය අටමග වරදවන ලද්දේනම්, මැනවින් දුක් ගෙවිමට යන මග ඔහු විසින් වරදවන ලදය. යම් කෙනෙක් අරිය අටමග අරඹන ලද්දේනම්, මැනවින් දුක් ගෙවිමට යන මග ඔහු විසින් ආරම්භ කර ඇත” “...යෙසං කෙසඤ‍්චි භික‍්ඛවෙ, අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො විරද‍්ධො, විරද‍්ධො තෙසං අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො සම්මා දුක‍්ඛක‍්ඛයගාමි. කෙසඤ‍්චි භික‍්ඛවෙ, අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො ආරද‍්ධො, ආරද‍්ධො තෙසං අරියො අට‍්ඨිඬගීකො මග‍්ගො සම්මා දුක‍්ඛක‍්ඛයගාමි” මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:4.3.විරද්ධ සූත්‍රය, පි.66, ESN: 45: Maggasamyutaa: IV: Practice: 33.3. Neglected, p. 1640.
▼ ආරිය අටමගින් සසරින් එතරවීම පිණිසය : බුදුන් වහන්සේ වදාළේ: කෙනෙක් අටදහම (ආරිය අටමග) වඩන ලද්දේනම්, බහුල කරන ලද්දේ නම්, එය මෙතෙරින් (සසරින්) එතෙරට (නිවනට) යෑම පිණිස පවතින බවය: “...අට‍්ඨිමෙ භික‍්ඛවෙ, ධම‍්මා භාවිතා බහුලීකතා අපරා පාරඬ ගමනාය සංවත‍්තතන‍්ති” (... These eight things (noble eightfold path), when developed and cultivated, lead to going beyond from the near shore to the far shore...) මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ග සංයුත්ත: 1.4.4.පාරඬගම සූත්‍රය, පි.65, ESN: 45: Maggasamyutta: IV: Practice: 34.4. Going Beyond, p. 1641.
▼සිතට ඇති ආධරය ආරිය අටමගය: බුදුන් වහන්සේ වදාළේ සිතට ඇති ආධරය ආරිය අටමගබවය. යම්සේ, කලයක් දරනුවක් මත තබා ඇත්නම් එය පහසුවෙන් පෙරලිය නොහැකිය. එලෙස, සිතට ආධාර වසයෙන් ආරිය අටමග පවත්වා ගැනීමෙන් සිත යහපත්ව පවත්වා ගත හැකිය.(කල දරනුව උපමාව) බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:1.3.7 කුම්භ සූත්‍රය, පි. 62, ESN: 45: Magga samyutta:27.7.The Pot, p. 1633.
▼ආරිය අටමග දහම් මගේ නිවැරදි පුහුණුව ගෙනෙදේ: බුදුන් වහන්සේ වදාළේ: සම්මා දිට්ඨිය පෙරටුකරගත් සම්මා මග- ආරිය අටමග සේවනය කිරීම සම්මා ප්‍රතිපත්තිය (නිවැරදි පුහුණුව- right practice) බවය. එම ප්‍රතිපත්තිය අනුගමනය කරන පුද්ගලයා නිවැරදි දහම් මග පුහුණුවන කෙනෙකි. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත: 4.1 හා 1.4.2 පටිපත්ති හා පටිපන්න සූත්‍ර, පි. 66, ESN:45: Maggasamyutaa: IV: Practice: 31.1 and 32.2 suttas, p. 1639.
▼ශ්‍රමණභාවය, ශ්‍රමණඵල, ශ්‍රේෂ්ඨභාවය, ශ්‍රේෂ්ඨඵල ලබාදෙන්නේ ආරිය අටමගය :බුදුන් වහන්සේ වදාළේ ශ්‍රමණබව (asceticism), ශ්‍රේෂ්ඨබව-බ්‍රහ්මබව (Brahmin hood) යනු ආරිය අටමග බවය. එම මග යහපත් ලෙසින් වැඩීමේ ඵලය වන්නේ (ශ්‍රමණ ඵල, ශ්‍රේෂ්ඨ ඵල) මගඵල ලැබීමය: සෝතාපන්න, සකදාගාමී, අනාගාමි, අරහත් බවට පත්වීමය (සතරමග සතරඵල). ශ්‍රමණබවේ, ශ්‍රේෂ්ඨබවේ ඉලක්කය (goal) නම් රාගය, දෝසය හා මෝහය යන ආසව විනාශ කිරීමය. (ආසවක්ෂය-destruction of taints). එම ඉලක්කය සපුරා ගත හැකි වන්නේ ආරිය අටමග වැඩිමෙන්ය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: සාමඤ්ඤ, බ්‍රහ්මඤ්ඤ සූත්‍ර 1.4.5-1.4.9 සුත්‍ර, පි. 68, ESN:45: Maggasamyutta: IV: Practice: 35.5 -38.8 suttas, p.1643.
▼මුළාවෙන් (මෝහයෙන්) මිදීමට ඇති මග ආරිය අටමගය දේවතාවක් බුදුන් වහන්සේ බැහැදැක, විමසුවේ අප්සරාවන්ගෙන් පිරුන නන්දන උයන නැමති මුලාවෙන් මිදීමට ඇති ක්‍රමය පිලිබඳවය. බුදුන් වහන්සේ වදාළේ, මිදීමට ඇති එකම මග ආරිය අටමග බවය. එම මග මෙසේ විස්තර කර ඇත: යානය උපමාව, බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. “ ඒ මග: සෘජුය (උජුක- straight way); එහි ගමනාන්තය (දිසා-destination) අභයය (කෙෂ්ම-fearless); ඒ රියට යහපත්වූ රෝද (ධම්ම චක්‍ර) ඇති නිසා ගැසෙන්නේ සෙලවෙන්නේ නැත (අකුජන-un rattling ); රථයේ පුවරුව (අපාලමෙබා-හේත්තුවන ඇන්ඳ-leaning board) නම් හිරිය හා ඔත්තප්පයවේ. ඒ රථයේ සැරසිල්ල (පරිවාරනං- upholstery) සිහිය- සතිය ය. සම්මා දිට්ඨිය පෙරටු කරගෙන යන එම රියේ රියදුරා ධ්ම්මයය. යම් ස්ත්‍රියකට හෝ පුරුෂයෙකුට මෙබඳු යානයක් ඇත්නම්, ඇය හෝ ඔහු ඒකාන්තයෙන්ම නිවන වෙතම යයි: “උජුකො නාම සො මග‍්ගො අභයා නාම සා දිසා-රථො අකූජනො නාම ධම‍්මචක‍්කෙහි සංයුතො හිරි තස‍්ස අපාලම‍්බො සතස‍්ස පරිවාරණං-ධම‍්මාහං සාරථිං බ්‍රෑමි සම‍්මාදිට‍්ඨිපුරෙජවං යස‍්ස එතාදිසං යානං ඉත්‍ථියා පුරිසස‍්ස වා- ස වෙ එතෙන යානෙන නිබ‍්බාණස‍්සෙව සන්තිකෙ”. සටහන්: * රිජුමග= ආරිය අට මගය -කාය, වචී, මනෝ ක්‍රියා යහපත් නිසා මාර්ගය ඇද නැත, මර්ගඅන්තය අභයය: එනම් නිවනය; රැකවරණය ඇති තැනය -නිවන සාක්ෂාත් කලවිට කිසි බියක් ඇති නොවේ. රථය= ආරිය අට මගය: සමාන්‍ය ලෝකයේ රථ වාහන එහාට මෙහාට සෙලවේ, ශබ්ද කරයි, එහෙත් ආරිය අටමග එසේ නොවේ. එහි, රෝද- චක්‍ර- යහපත් කුසලතත්වයන්ය (ධම්මචක්ක). දහම,රථයේ රියදුරාය. රිය ඉදිරියෙන් යන්නේ සම්මා දිට්ඨිය -රජෙක් රියේ නැගී යනවිට, ඉදරියෙන් යන සේවක පිරිස මග බාධා ආදිය අස්කර දමන ලෙසින් සම්මා දිට්ඨිය පෙරටුව සිටිනවිට, සසර වටයෙන් ගැලවීම පිණිස නියම අවබෝධය ලැබේ. බලන්න: ESN: Note: 101, p 516. ** නන්දන උයන, තව්තිසාවේ ඇති දේව උයනකි, අප්සරා- අච්ඡරා දේවතාවියන්ය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1):සගාථවග්ග:දේවතාසංයුත්ත 1.5.6 අච්ඡරාසූත්‍රය,පි.84,ESN:1:Devathasamyutta:46.6 nymphs,p.121.
▼පස්කම් සැප ප්‍රහිණය කරගැනීමේ මග ආරිය අටමගය: පංචකාමයට -පස්කම් සැපයට ඇති ඇල්ම නැතිකරගැනීමේ මග ආරිය අටමග යයි බුදුන්වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සං.නි :(5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත :1.3.10 උත්තිය සූත්‍රය, පි. 63, ESN: 45: Maggasamyutta: 30.10 Uttiya, p. 1636.
▼වේදනා පහකරගැනීමේ මග ආරිය අටමගය:සියළු වේදනා පිළිබඳව සම්පුර්න අවබෝධය ලබාගැනීමට ආරිය අටමග වර්ධනය කළ යුතුයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සං.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත :1.3.9 වේදනා සූත්‍රය, පි. 63, ESN: 45: Maggasamyutta: 29.9 Feeling, p. 1635.
▼ආරිය අටමග සම්මා ප්‍රතිපදාවය: සම්මා ප්‍රතිපදාව- සම්‍යක්ප්‍රතිපත්තිය (right practice) ආරිය අටමග යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ආරිය අටමග සේවනය කරන පුද්ගලයා සම්මා ප්‍රතිපදාව ඇති කෙනෙකි. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:1.4.1 හා 1.4.2 පටිපත්ති හා පටිපන්න සූත්‍ර, පි. 66, ESN: 45: Maggasamyutaa: IV: Practice: 31.1 and 32.2 suttas, p. 1639.
▼අරහත්බවට මග ආරිය අටමගය: රාග දෝස හා මෝහ යන අකුසල මුල් ප්‍රහීණය කර අරහත්බව ලැබීමේ මග ආරිය අටමගය යි සැරියුත් තෙරුන් පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි : (4) සළායතන වග්ග: ජමබූඛාදක සංයුත්ත: 4.1.2 අරහන්ත සූත්‍රය, පි. 500, ESN: 38 : Jambukhādakasaṃyutta:2 Arahantship, p. 1396.
▼ආරියඅටමග නිවන් මගය- අසංඛත මගය: මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ) :සළායතනවග්ග: අසංඛත සංයුත්ත: 9.1.11. මග්ග සූත්‍රය, පි. 662, ESN: 43: Asankatasamyutta: p. 1493.
▼ආරිය අටමග අවබෝධය පිණිස එකම මග සතිපට්ඨානය වැඩිමය: “...යම් සතිපට්ඨානයක් (සිව්සිවටන්) වේද, සත්‍ව්යන්ගේ විශුද්ධිය පිණිස ශෝක පරිදේවයන් ඉක්ම වීම පිණිස, දුක් දොම්නස් දුරු කිරීම පිණිස අරිය අටමග අවබෝධ කිරීම පිණිස නිවන පසක් කිරීම පිණිස එකම මග වේ” සටහන: බුදුන් වහන්සේගේ ප්‍රකාශය පිළිබඳව, සහම්පති බ්‍රහ්ම රාජයා මෙසේ පැවසු බව සූත්‍රයේ දක්වා ඇත: “...නිවන දක්නාවූ හිතානුකම්පා ඇති භාග්‍යවතුන් වහන්සේ එකම මග දන්නා සේක. යම් කෙනෙක් චතුඕඝය තරණය කළාහුද, මතු තරණය කරන්නාහුද, දැන් තරණය කරයිද, ඔවුන් මේ මගින් තරණය කළහ, කරන්නාහ, කෙරෙති”. බලන්න:සංයු.නි: (5-1)මහාවග්ග: සතිපට්ඨානසංයුත්ත:3.2.8 බ්‍රහ්මසූත්‍රය,පි.328
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. “The Noble Eightfold Path” by Bhikkhu Bodhi, BPS, 2016. 2. “The Noble Eightfold Path & its Factors Explained” by Venerable Ledi Sayadaw, BPS: Wheel: 245-247, 1998. 3. “The Threefold Division of The Noble Eightfold Path” by Piyadassi Thera, B.P.S: Bodhi Leaf: 32, 2010.
▲ආරිය උතුමා-Noble person :සිත කෙලෙසන, මතු භවය ඇතිකරවන, කයට සිතට දුක් විපාක ලබාදෙන, මතු කල ජාති ජරා මරණ දුක් ඇති කරවන, සියලු ලාමක අකුසල්, හැම අකුසල් හැම සන්සිඳවූ නිසා ඔහු ‘අරිය උතුමා’- ආර්-යායි හඳුන්වන බව මෙහි පෙන්වා ඇත. එනම්, රහතන්වහන්සේය. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.4.9 මහා අස්සපුර සූත්‍රය, පි.652,EMN: 39 Mahā-Assapura Sutta, p.342.
▲ ආරියකාන්ත ශිලය: පාලි: අරියකාන‍්ත සීලං-virtuous behavior loved by the noblesආරිය පුද්ගලයන් ප්‍රිය කරන, ආරක්ෂා කරන ශිලය ආරිය කාන්ත ශිලයය. සෝතාපන්න බව ලැබූ ආරිය පුද්ගලයන් සතු සිව් දහමට (සෝතාපන්න අංග) මෙම ශිලය ද ඇතුලත්වේ. බලන්න: සිව් දහම, සෝතාපන්න.
▼ආරීයකාන්ත ශිලයේ ගුණ: බුදුන් වහන්සේ ආරීයකාන්ත ශිලය මෙසේ විස්තර කර ඇත: “...අරියකාන‍්ත සීලෙහි සමන‍්නාගතො හොති අඛණ‍්ඩහි අචඡිද‍්දෙහි අසබලෙහි අකම‍්මාසෙහි භූජිස‍්සොහි විඤ‍්ඤුප‍්පසත්‍ථෙහි අපරාමට‍්ඨෙහි සමාධිසංවත‍්තතනිකෙහි...”. ආරියකාන්ත ශිලයයනු: ආරියන් ප්‍රිය කරන: නොකැඩුන, සිදුරුනැති, කැළැල් නැති, පැල්ලම් නැති, විමුක්තිය සහිතවූ, නුවණැතියන් ප්‍රසංසා කරන, ග්‍රහණය නොකරගත්, සමාධියට යොමු කරන- හිතකරවූ පරිපුර්ණ ශිලයය. සටහන්: * අටුවාවට අනුව ආරිය පුද්ගලයෝ මෙම ශිලයට ප්‍රිය කරයි. ඔවුන් කිසිවිටක පංච ශිලය බිඳින්නේ නැත, යම්හෙයකින් යලි උපතක් වේ නම් එම ශිලය ඒ භවය කරාද පැමිණේ. බලන්න: ESN: note: 320, p. 2426. ** අඛණ‍්ඩහි:නොකැඩුන- unbroken, අචඡිද‍්දෙහි: සිදුරුනැති-flawless, අසබලෙහි: පලුදුනැති-unblemished, අකම‍්මාසෙහි: කැළැල් නැති- un blotched, විඤ‍්ඤුප‍්පසත්‍ථෙහි: ප්‍රඥාවන්තයන් පසසන-praised by the wise, අපරාමට‍්ඨෙහි: තණ්හා දිට්ඨි ග්‍රහණය නොකරන-un grasped, සමාධිසංවත‍්තතනි: සමාධියට හිත පිනිසවූ- leading to concentration. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග:සොතාපත්තිසංයුත්ත: 11.1.1 රාජ සූත්‍රය, පි. 162, ESN: 55: Sotapattisamyutta: 1.1 Wheel-Turning Monarch, p. 2183.
▼ආරියකාන්ත ශිලය අග්‍රය: “යාවතා චුන්‍දි සීලානි,අරියකාන‍්තානි තෙසං අග‍්ගමක‍්ඛායති- යදිදං අඛණ‍්ඩහි අචඡිද‍්දෙහි ... සමාධි සංවත‍්තතනිකානි. යෙ ඛො... අරිය කන‍්තෙසු සීලෙපු පරිපූරකාරීනො, අග‍්ගෙ තෙ පරිපූරකාරීනො. අග‍්ගෙ ඛො පන පරිපූරකාරීනං අග‍්ගො විපාකො හොතිති”. යම් තාක් සිල් තිබේ නම්, ආරියන් ප්‍රිය කරන, මගඵල යුක්තවූ ආරිය කාන්ත ශිලය අග්‍රශීලයය, උතුම්ය. නොකැඩුන... (ආදී වශයෙන්), සමාධියට හිතකරවූ, එම ශිලය යම් කෙනෙක් සපුරා ගන්නේ නම් ඔහු අග්‍ර දෙය පරිපුර්-ණ කරගත් පුද්ගලකි, ඔහුට අග්‍ර විපාක (යහපත් ඵල) ලැබේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3 ): 5 නිපාත: 5.1.4.2 චුන්දී සූත්‍රය,පි.75, EAN: 5: 32.2 Cundi, p.247.
▲ආරියඥානය-Ariya Nana: ප්‍රඥාඉන්ද්‍රිය ඇතිවීම ආරිය ඥානය ඇතිවිමය බලන්න: ප්‍රඥා ඉන්ද්‍රිය.
▲ ආරිය තුෂ්නිම්භාවය-Noble silence: තුෂ්නිම්භාවය යනු කථානොකර සිටීමය. මෙහිදී තුෂ්නිම්භාවය ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ දහමට අදාළ නොවන කරුණු කථාකරන අවස්ථාවේ, සංඝයා නිශ්ශබ්දව සිටීමය, ආරිය නිශ්ශබ්දතාවය පවත්වා ගැනීමය. බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “ මහණෙනි, එකට රැස්වූ ඔබ විසින් දහම කථාවේ යෙදීම හෝ ආරිය තුෂ්නිම්භාවය යන දෙක කලයුතුය’. සටහන: අටුවාවට අනුව ආරිය තුෂ්නිම්භාවය යනු 2නි ජානය හෝ කෙනෙකුගේ මුලික භාවනා කමටහන- විෂයය. 2නි ජානයට පැමිණීමට අපහසු කෙනෙකුට දෙන උපදෙස වන්නේ කතාවෙන් තොරව- නිශ්ශබ්දව, තමාගේ මූලික භාවනා විෂයට සිත යොමුකලයුතු බවය. බලන්න: EMN: note: 298, p.1092. මූලාශ්‍ර:ම.නි: (1): ආර්ය පර්යේෂණ සූත්‍රය, පි 413, EMN: 26,The Noble Search, p 242.
▼මහා මුගලන් තෙරුන් ආරිය තුෂ්නිම්භාවය ගැන මෙසේ වදාළහ; “... මෙහි මහණ තෙමේ විතක්කවිචාර සංසිඳීමෙන් ස්වසන්තානයේ හි පැහැදීම ඇති, සිතේ උතුම් එකඟබව වඩන විතක්කවිචාර රහිත සමාධියෙන් හටගත් ප්‍රීතිය හා සැපය ඇති ද්විතියධ්‍යානය උපදවා වාසය කිරීම ආරිය තුෂ්නිම්භාවය යි කියනු ලැබේ”. සටහන: එසේ ධ්‍යාන වඩන, මුගලන් තෙරුන් වෙත ඍද්ධි බලයෙන් වැඩම කළ බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “ මුගලන්,... ආරිය තුෂ්නිම්භාවය නොවරදව...එහි සිත මැනවින් තබාගන්න...එහි සිත එකඟ කරගන්න....එහි සිත නගාලන්න” මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: නිදානවග්ග: භික්ඛුසංයුත්ත:9.1.1. මොග්ගල්ලාන සූත්‍රය, පි.444.
▲ ආරිය දර්ශනය: to see the noble ones: ආරිය දැකීම: ආධ්‍යාත්මික මගේ දියුණුව පිණිස ආරිය පුද්ගලයන් දැකීම, ඔවුන්ගේ අවවාද, අනුසාසනා ඇසීම වැදගත්ය. මේවා සුභ-මංගල කරුණු යයි මංගල සූත්‍රයේ පෙන්වා ඇත.
▼ බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, කෙනෙක්හට දුසිරිතය, උද්දච්චය, අසංවර සිත ආදි අවගුණ ඇතිවිට, ඔහු ආරියන් දැකීමට ප්‍රිය නො කරයි. දහමේ ප්‍රමාදය ඇතිවිට අරිය පුද්ගලයන්ට ගරුකිරීම ද සිදුනොවේ. එම අවගුණ පහකර ගැනීමෙන්, ආරිය දැකීම ඇති කර ගත හැකිවේ. ශිල සම්පන්නවූවිට ආරියන් දැකීමට කැමැත්ත ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාතය: 10.2.3.6 තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: Tens,76-6.Incapable, p. 524.
▲ ආරියධම්ම හා අනාරියධම්ම-Ariya Dhamma & Anariya Dhamma ආරිය ධම්ම යනු යනු උසස්බවය; දහමට අනුකූල බවය. අනාරිය යනු පහත් බවය, දහම් මගට පිටස්තර බවය. ආරිය ධම්ම ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ සම්මා දිට්ඨිය ඇතුළු අංග අනුගමනයය. අනාරිය ධර්මය නම් වැරදිමග- මිථ්‍යාදිට්ටිය ගැනීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 කාණ්ඩය): 10 නිපාත: 10.3.4.2 අරියධම්ම සූත්‍රය, පි. 468, EAN:10: IV: 135.2 Noble, p. 548.
▼ආරියධම්ම යනු: පස්කම්සැප, දුකය යන අවබෝධයය, පස්කම්සැප නිරුද්ධ වීම සැපය යන අවබෝධය, සක්කායදිට්ඨිය පහවීම සැපයකි, එහෙත් එලෙස දැකීමට මුළු ලෝකයාම විරුද්ධ වේ. අනාරිය ධම්ම යනු: පස්කම්සැප සැපයක් සේ ගැනීම, පස්කම්සැපය නොමැතිවීම දුකක් සේ ගැනීම. සටහන: ආරියධම්ම ඇත්තේ කෙළෙස් තැවු ආරිය පුද්ගලයන්ට ය, ආනාරිය ධම්ම ඇත්තේ කෙළෙස්බර දෙවියන් සහිත ලෝවැසියාය, අනාරියෝ සුවය යි පවසන දේ ආරියෝ දුක යයි පවසයි, අනාරියෝ දුකය යි පවසන දේ ආරියෝ සුවය යයි පවසන බව මෙහි පෙන්වා ඇත.මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4): සළායතනවග්ග: වේදනාසංයුත්ත : දේවදහවග්ග: 1.14.3 සගයිහ සූත්‍රය, පි.280.
▼දසකුසල් ආරියධම්මයය, දසඅකුසල් අනාරිය ධම්මයය: මෙහිදී ආරිය දහම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දසකුසලයන්ය: පරපන වැනසීමෙන් වැළකීම ආදීවූ... සම්මා දිට්ඨියය. අනාරිය දහම නම් දස අකුසලය: පරපන වැනසීම...මිථ්‍යා දිට්ඨිය. බලන්න: දසකුසල හා දසඅකුසල. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි:(6):10 නිපාත:10.4.3.1සාධු සූත්‍රය,පි.528, EAN: 10:178.1. Good, p.555.
▼සප්ත බොජ්ඣංග ආරිය ධම්මය ය: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ, ආරියවූ, නියානිකවූ සප්ත බොජ්ඣංග යහපත් ලෙසින් වඩා ගැනීම දුක ගෙවීම පිණිස බවය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: බොජ්ඣංග සංයුත්ත: 2.2.9 අරියසූත්‍රය, පි.198.
▼සතර සතිපට්ඨානය ආරිය ධම්මය ය: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ, ආරියවූ, නියානිකවූ සතර සතිපට්ඨානය යහපත් ලෙසින් වඩා ගැනීම දුක ගෙවීම පිණිස බවය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: සතිපට්ඨාන සංයුත්ත: 3.2.7 අරියසූත්‍රය, පි.328.
▼සතර ඉද්දිපාද ආරිය ධම්මයය: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ, ආරියවූ, නියානිකවූ සතර ඉද්දිපාද යහපත් ලෙසින් වඩා ගැනීම දුක ගෙවීම පිණිස බවය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: ඉද්දිපාදසංයුත්ත:7.1.3 අරියසූත්‍රය, පි.28.
▲ ආරියධෝවනය හා ආනාරියධෝවනය-noble washing & ignoble washing : ආරියධෝවනය යනු සම්මාදිට්ඨිය ඇතුළු අංග 10 අනුගමනය කර විමුක්තිය ලැබීමය. මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇතුළු අංග 10 අනුගමනය කිරීම අනාරිය ධෝවනය ය. සටහන: බුදුන්වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ දකුණු ඉන්දියාවේ ධෝවන නම් ගමේ වැසියෝ පවුලේ කෙනෙක් මිගියපසු භූමදානය කර, මළකඳ දිරා ගියපසු මිණිඇට ගෙන සෝදා පවිත්‍ර කර පුදපුජා කරන මළවුන් සිහිකරන (අනුස්මරණ) පැරණි චාරිත්‍රයක් පැවතිනි .බලන්න: EAN: note:2146, p. 683. බුදුන්වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “අහඤච ඛො භිකඛවෙ අරියං ධොවනං දෙසිසසාමි. යං ධොවන එකනත නිබබිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤඤාය සමෙබාධාය නිබබානාය සංවතතති. යං ධොවනං ආගමම ජාතිධමමා සතතා ජාතියා පරිමුචචනති, ජරාධමමා සතතා ජරාය පරිමුචචනති, මරණධමමා සතතා මරණෙන පරිමුචචනති, සොකපරිදෙව දුකඛ දොමනසසුපායාස ධමමා සතතා සොකපරිදෙව දුකඛදොමනසසු පායාසෙහි පරිමුචචනති” ‘ආරියධෝවනය- ආරිය සේදීම, ඒකාන්තයෙන්ම, නිබිද්දාව, විරාගය, නිරෝධය, උපසමය, විශිෂ්ඨ ඥානය, සම්බෝධිය, නිවන පිණිස පවතී. එම ධෝවනය මගින් ජාතිය, ජරාව, මරණය, දුක දොම්නස ආදීවූ ... සවභාවය ඇති සත්වයෝ එම ස්වභාවයෙන් මිදේ’. ආරිය ධෝවනය පිලිබඳ ක්‍රම වේදය: යම් කෙනෙකුට, සම්මා දිට්ඨිය ඇතිවූවිට ඔහු තුළ පැවති මිථ්‍යා දිට්ඨිය හා අකුසල සේදීයාමෙන් ඔහු පිරිසුදුවේ. සම්මා දිට්ඨිය ඇතිවිට කුසල විපුලවී ඔහුට සම්මා සංකප්පය ඇතිවේ, එමගින් මිථ්‍යා සංකප්ප නැතිවේ. සම්මා සංකප්ප විපුලවීමෙන් සම්මා වාචා ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා වාචාව නැතිවේ. සම්මාවාචාව විපුලවීමෙන් සම්මා කම්මන්තය ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා කම්මන්තය නැතිවේ. සම්මා කම්මන්තය විපුලවීමෙන් සම්මා ආජීවය ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා ආජීවය නැතිවේ. සම්මා අජීවය විපුලවිමෙන් සම්මා වායාමය ඇතිවේ, එවිට මිථ්‍යාවායාමය නැතිවේ. සම්මා වායාමය විපුලවීමෙන් සම්මා සතිය ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා සතිය නැතිවේ. සම්මා සතිය විපුලවීමෙන් සම්මා සමාධිය ඇතිවේ, එවිට මිථ්‍යා සමාධිය නැතිවේ. සම්මා සමාධිය විපුල වීමෙන් සම්මා ඥාණය ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා ඥාණය නැතිවේ. සම්මා ඥාණය විපුල වීමෙන් සම්මා විමුත්තිය ඇතිවේ. එවිට මිථ්‍යා විමුත්තිය නැතිවේ. එලෙසින් සම්මාමග නිසා පිරිසිදුවන සත්වයෝ ජාති ජරා මරණ ආදීවූ දුකින් මිදී නිවන සාක්ෂාත් කරගනී. අනාරියවූ දෝවනය මගින් කිසි වැඩක්-ලාභයක් සිදුනොවන බව (විමුක්තිය ලබාගැනීම පිණිස පිහිටක්) බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත.කෙනෙක් සම්මාමග අනුගමනය කර නිවන ලබාගැනීම ආරිය ධෝවනයවේ. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි. (6):10 නිපාත: සමණ සඤ්ඤා වගග: 10.3.1.7. ධොවන සූත්‍රය, පි.416, EAN:10: 107-7 Dhovana, p.542.
▲ ආරියන්‍යාය: පාලි: අරියො ඤායො- noble method: ආරියන්‍යාය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ පටිච්චසමුප්පාදය-හේතුඵල දහමය. ආරිය න්‍යාය බුදුන්වහන්සේ මෙසේ විස්තරකර ඇත: සෝතාපන්නවූ පුද්ගලයා ආරියන්‍යාය ප්‍රඥාවෙන් මනා කොට දැක මනාව ප්‍රතිවේදනය කරඇත.ඔහු විසින් කවර ආරිය න්‍යායයක්-ඉදපච්චයා නියාය-මනාව අවබෝධ කර තිබේද යත්: “ මෙය ඇතිකල්හි එය ඇතිවේ - මෙය හටගත්විට එය හටගනී, මෙය නැතිකල එය ඇතිනොවේ - මෙය නිරුද්ධවීමෙන් එය නිරුද්ධවී යයි...” ‘ඉති ඉමස‍්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස‍්සුප‍්පාදා ඉදං උප‍්පජ‍්ජති, ඉමස‍්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස‍්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ‍්ඣති...”. එනම්, අවිද්‍යාව නිසා සංඛාර ඇතිවේ, සංඛාර නිසා විඥානය ඇතිවේ ... සටහන්: * එලෙස ආරිය ශ්‍රාවකයා අවබෝධ කරගත් ආරිය න්‍යාය, පටිච්චසමුප්පාද ක්‍රියාවලිය හා අවිද්‍යාව නැතිවීමෙන් එම ක්‍රියාවලිය අවසන්වීම- දුක නිරෝධවීම බව මේ සූත්‍රයේදී පෙන්වා ඇත. ** අටුවාවට අනුව: ආරිය න්‍යයාය යනු මග්ග ඥානය හා විදස්සනා ඥානයය. බලන්න: EAN: note: 2123, p. 682. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6):10 නිපාත, 10.2.5.2. භය සුත්‍රය,පි.354, EAN:10: 92.2. Enmity, p.533.
▲ ආරිය ප්‍රඥාව- Noble wisdom: දුක පිලිබඳ ආරියන් සතු අවබෝධය, ආරිය ප්‍රඥාවය ය. ආරිය ප්‍රඥාව ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ ආරිය නිබ්බේදය (සසර ගැන කළකිරිම) ඇති කරන, යහපත් ලෙසින්ම දුක කෙළෙවර කරගැනීම පිණිස පවතින, ඇතිවීම හා නැතිවීම දන්නා (සමුදය වය) නුවණය. (Here, a clansman is wise; he possesses the wisdom that discerns arising and passing away, which is noble and penetrative and leads to the complete destruction of suffering) බලන්න: ප්‍රඥාව. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5 ) අට නිපාත: 8.2.6.4 ව්‍යාගපජ්ජ සූත්‍රය, පි 256,EAN: 8: 54 .4 Dīghajāṇu, p 441.
▲ ආරිය පරියේසණය හා අනාරිය පරියේසණය-the noble search and the ignoble search :ආරිය පරියෙසනය යනු දුකින් ගැලවීම පිණිස කරන සෙවීමය. අනාරිය පරියෙසනය නම් පංචකාමය සොයා යාමය. 1) ආරිය පරියෙසනය නම් සසර දුක: ජාති, ජරා, මරණ ආදීවූ දහම් තාවයන්හි ආදීනව අවබෝධ කරගත් නුවණැති පුද්ගලයෙක් ඉන් මිදීම පිණිස ආධ්‍යාත්මික මගක් සොයායෑමය. මග අවබෝධ කරගන්නා ඔහු අවසානයේදී සසර ගමන නතරකර නිවන සාක්ෂාත්කරගනී. සටහන: බෝසතුන් ගිහිගෙයින් නික්ම ජරා මරණයෙන් මිදීමේ මග සෙවීම පිළිබඳව කටයුතුකල ආකාරය මේ සූත්‍රයේ පෙන්වා ඇත. අනාරිය පරියෙස්නය නම්: ඇතැම් ලෝක සත්ත්‍වයෝ, ජාති, ජරා මරණ ස්වභාවය ඇතිව , එවැනි ස්වභාවය ඇති වෙනත් සත්ත්‍වයන් හෝ දේවල් පිළිබඳව කෙළෙස් ඇතිකරණ පංචකාම වස්තුන් සොයා යයි. ඔවුන්ගේ සසර ගමන දිගය. බලන්න:පරියෙසන,මූලාශ්‍ර:ම.නි: (1): 1.3.6 ආරියපරියෙසනසූත්‍රය, පි.414, EMN:26: Ariyapariyesanā Sutta- The Noble Search, p. 242.
▲ ආරිය පුද්ගලයෝ- Noble persons : දහමේ මගේ මගඵල ලබාගත් (සෝතාපන්න - අරහත්) උතුමන් ආරිය පුද්ගලයන් ලෙසින් දක්වා ඇත. මග සාක්ෂාත් කරගත් හා යහපත් ලෙසින් මග ගමන් කරණ ආරිය පුද්ගලයන් සත් දෙනක් සිටින බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. බලන්න: සත් ආරිය පුද්ගලයෝ, සේඛ හා අසේඛ.
▲ ආරිය මග හා අනාරිය මග- Nobel path & Ignoble path : ආරිය මග නම් සම්මා දිට්ඨිය සහිත නිවැරදි මගය. මිථ්‍යාමග -මිථ්‍යා දිට්ඨිය ඇති අනාරිය මගය, වැරදි මගය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත:ආරියවග්ග: 10.3.5.1 අරියමග්ග සූත්‍රය, පි.474.
▼ දසකුසල යෙහි යෙදීම අරියමගවේ, දසඅකුසලයෙහි දීම අනාරිය මගය බලන්න: දසකුසල හා අකුසල. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත:10.4.4.1 අරියමග්ග සූත්‍රය, පි. 536, EAN:10: 189.1 The Noble Path, p. 556.
▼ ථින මිද්ධය ඇතිවිට විරියවඩා එම නිවරණය පහකරගැනීමෙන් ආරියමග පිරිසුදු කරගත හැකිවේ. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (1):සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත: 1.2.6 නිද්දාතන්නදී සුත්‍රය, පි. 40, ESN:1: Devata samyutta: 16.6 Drowsiness and Lethargy, p.75.
▲ ආරියවිනය- Noble One’s discipline :ආරියවිනය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ වදාළ ධම්මවිනයය. බලන්න: ධම්ම විනය.
▲ආරියවිනයේ දිළිඳුබව- Poor in Noble One’s discipline :ආරියවිනයේ කෙනෙක් දිළිඳුබවට පත්වීමට හේතු මෙහි දක්වා ඇත: කුසල දහම පිලිබඳ: ශ්‍රද්ධාව නැතිකම, හිරිඔත්තප්ප් නැතිකම, වීරිය නැතිකම, ප්‍රඥාව නැතිකම. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත:ධම්මිකවග්ග: 6.1.5.3 ඉණසූත්‍රය, පි.138.
▲ ආරියවිනයේ පච්චරෝහණි- Paccorohanni of Noble One’s discipline: බ්‍රාහ්මණයන්ගේ පච්චරෝහණය පිළිබඳව ජානුස්සොනි බ්‍රාහ්මණයා ගෙන් විස්තර අසා බුදුන් වහන්සේ ආරිය විනයේ පච්චරෝහණය පිළිබඳව මෙසේ කරුණු පෙන්වා ඇත: මේ සසුනේ ආරිය ශ්‍රාවකයෙක් මෙසේ සලකා බලයි. “මිථ්‍යාදිට්ඨිය නිසා ඇතිවන අයහපත් විපාක මේ ජිවිතයට මෙන්ම, මතු ජිවිතයටද අහිතකරය, එලෙස සිතන ඔහු මිථ්‍යාදිට්ඨිය හැරදමයි, ඉන් පහළටබසී”. ඔහු අංග 10න් යුත් මිථ්‍යාදිට්ඨිය හැරදමා අංග 10න් යුක්ත සම්මාදිට්ඨිය අනුගමනය කරයි. සටහන: මේ සූත්‍රයේ බ්‍රාහ්මණයන්ගේ පච්චරෝහණය පිලිබඳ විස්තර ඇතුළත්වේ.මූලාශ්‍ර:අංගු.නි:(6):10 නිපාත,10.3.2.7,10.3.2.8 පච්චො රොහණි සූත්‍ර, පි.452, EAN: 10: 119-7 & 120-8, Paccorohaṇī, p.546.
▲ ආරියවිනයේ පිරිසිදුබව හා අපිරිසිදුබව-Purification & Non-purification in the Noble One’s Discipline: අපිරිසුදුවීම ත්‍රිවිධාකාරය : කයෙන්, වචනයෙන් හා මනසින් කරන (තුන්දොරින්) අකුසල ක්‍රියා. ඒවා නිසා මිනිසුන් දුගතියට යයි. ආරියවිනයේ පිරිසිදුවීම යනු කයෙන්, වචනයෙන් හා මනසින් කරන කුසල ක්‍රියාය. ඒවා නිසා මිනිසුන් මෙලොව හා පරලොව සැප ලබයි.සටහන: අපිරිසිදු ක්‍රියා දස අකුසලයය, පිරිසුදු ක්‍රියා දස කුසලයය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 6 ): 10 නිපාත : 10.4.2.10 චුන්ද සූත්‍රය,පි.508, EAN: 10: 176.10, Cunda,p.553.
▲ ආරිය වමනය- The noble vomiting: අරිය වමනය ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, යම් පුද්ගලයෙක් මිථ්‍යා ප්‍රතිපත්තිය (මිථ්‍යාදිට්ඨිය ) වමාරා දමා (ඉවතටහළා), සම්මා ප්‍රතිපත්තියට (සම්මාදිට්ඨිය) පැමිණ, දුකෙන් මිදීමය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත: 10.3.1.9 වමනසූත්‍රය, පි.422.
▲ ආරිය වර්ධනය- noble growth: දහම් මගේ ගමන් කරන පුද්ගලයෙක් දියුණුවට පත්වීම ආරියවර්ධනයවෙ. ආරිය ශ්‍රාවකයා, ආකාර 10 කින් ජිවිතයේ නියම සාරය වඩාගනි: ආධ්‍යාත්මික දියුණුව පිණිස අවශ්‍ය දේ හා ගිහි ජිවිතයට අවශ්‍ය යහපත් දේ ඔහු වඩා ගනී. 1 කෙත්වතු 2 ධනය හා ධාන්‍ය 3 අඹුදරුවන් 4 දාසයන් හා සේවකයින් 5 පශුසම්පත-(ගවයන්) ආදී ලෞකික ජිවිතයට අවශ්‍ය දේ හා 6 ශ්‍රද්ධාව 7 ශිලය 8 දහම්දැනුම- බහුශ්‍රැතබව 9 ත්‍යාගශීලිබව- දානය 10 ප්‍රඥාව ආදී ලෝකෝත්තර ජීවිතයට අවශ්‍යදේ දියුණු කරගනි.මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6)10 නිපාත: ආකඞඛ වග්ග:10.2.3.4 වඩ්ඪි සුත්‍රය, පි.272, EAN: 10: 74.4.Growth, p.522.
▲ ආරිය වෝහාර-Noble declaration : ආරිය වෝහාර යනු සත්‍ය ප්‍රකාශ කිරීමය: 1) නොදැක නොදුටුබව කීම 2) නොඅසා නොඇසුබව කීම 3) දැනීමක් නැතිව, දැනීම නැතිබව කීම 4) විඥානයෙන් නොවිඳ, නොවිඳින ලදබව කීම. 5) දැක, දුටු බව කීම 6) අසා, ඇසු බව කීම 7) දැනීමක් ඇතිව දැනුනා යයි කීම8) විඳ, වින්දබව කීම. (Saying that one has not seen what one has not seen, saying that one has not heard what one has not heard, saying that one has not sensed what one has not sensed, saying that one has not cognized what one has not cognized. There are these four noble declarations). මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: ( 2): 4 නිපාත: 4.5.5.9 ආරියවොහාර සූත්‍ර 2කි,පි. 494, EAN:4: 251.9 Declarations-2 suttas, p. 231.
▲ ආරියවංශය- Noble Lineage :ආරියවංශය යනු බුදුවරු, පසේබුදුවරු හා ආරිය ශ්‍රාවකයන් ගේ පෙළපතය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. පුරාණවූ දිගුකලක් පැවතිගෙන පැමිණි, අතීත බුදුවරු බැහැර නොකරන ලද, අනාගත බුදුවරු විසින් බැහැර නොකරන, වත්මනේ වැඩසිටින බුදුන් වහන්සේ විසින් බැහැර නොකරන ලද, නොකිලිටිවූ, නුවණැතියන් විසින් නින්දා නොකරණ ආරියවංශ පුහුණුව මෙහි දක්වා ඇත. ඔවුන්ට සතර දහම ඇත: 1) තමන්ට ලැබෙන ඕනෑම චිවරයකින් සන්තුෂ්ටියට පත්වේ 2) තමන්ට ලැබෙන ඕනෑම පිණ්ඩපාතයකින් සන්තුෂ්ටියට පත්වේ 3 ) තමන්ට ලැබෙන ඕනෑම සේනාසනයකින් සන්තුෂ්ටියට පත්වේ 4 ) භාවනාව පිළිබඳව, භාවනාව වඩාගැනීම පිණිස, කෙළෙස් ප්‍රහාණය පිලිබඳ සන්තුෂ්ටියට පත්වේ, ඒවා ගැන වෙනත් අයට උදම් ඇනීමට හෝ වෙනත් අය හෙලා දැකීමට නොයති. එම සතර ධර්-මය සහිතව ආරියවංශය ගෙනයන උතුමාට, දෙවියන්ද ප්‍රසංසා කරති. සටහන: අටුවාවට අනුව, ඔහු සත්තිස් බෝධිපාක්ෂික දහම යහපත් ලෙසින් වඩාගනී.බලන්න:EAN:Note:680,p.616.මූලාශ්‍ර:අංගු.නි:(2):4 නිපාත: 4.1.3.8 ආරියවංශසූත්‍රය,පි.78,EAN:4 :28.8 NobleLineage, p. 158.
▼ මෙහිදී ආරිය වංශයේ උතුමන් ආරක්ෂා කරන සතර දහම් පද පෙන්වා ඇත: 1) අනභිජ්ජාව (Non-longing) 2) අව්‍යාපාදය (Good will) 3) සම්මා සතිය (Right mindfulness) 4) සම්මා සමාධිය (Right concentration). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 2 ): 4 නිපාත: 4.1.3.9 ධම්මපද සූත්‍රය, පි. 80 , EAN:4 : 29.9 Dhamma Factors, p. 159.
▲ ආරිය වාසස්ථාන:පාලි: අරියවාසා- abodes of the noble ones ආරිය වාසස්ථාන ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආරිය පුද්ගලයන් වැඩවසන ස්ථානයන්ය, ඔවුන්ගේ විහරණයය. බුදුන් වහන්සේ ආරිය වාසස්ථාන 10ක් පෙන්වා ඇත. අතීතයේ වැඩවිසු හෝ අනාගතයේ පහළවන හෝ වත්මන් කාලයේ වැඩසිටින ආරියෝ එම ස්ථාන පිහිටකොට සිටිති. “ දස ඉමෙ භික‍්ඛවෙ අරියවාසා යදරියා ආවසිංසු වා ආවසන‍්ති වා ආවසිස‍්සන‍්ති වා.කතමෙ දස: ඉධ භික‍්ඛවෙ භික්ඛු පඤ‍්චඬගවිප‍්පහීනො හොති ජළඬග සමන‍්නාගතො එකාරක‍්ඛො චතුරාපස‍්සොනො පනුණ‍්ණපච‍්චෙකසච‍්චො සමවයසට‍්ඨෙසනො අනාවිලසඬකප‍්පො පස‍්සද‍්ධකායසඬඛාරො සුවිමුත‍්තචිත‍්තො සුවිමුත‍්තපඤෙඤා...” . ( there are these ten abodes of the noble ones in which the noble ones of the past, present, or future abide. What 10? : Here, a bhikkhu (1) has abandoned five factors; (2) possesses six factors; (3) has a single guard (4) and four supports; (5) has dispelled personal truths, (6) totally renounced seeking, (7) purified his intentions, (8) tranquilized bodily activity, and become (9) well liberated in mind and (10) well liberated by wisdom). ආරිය දසවාස්ථාන: 1) පංචඅංග ප්‍රහීණය - පඤ‍්චඬගවිප‍්පහීනො (abandonment of five factors) : කාමච්ඡන්ද, ව්‍යාපාදය, ථින මිද්ධය, උදච්ච කුකුක්ච්ච, විචිකිච්චාව යන පංච නීවරණ (පංච අංග) ප්‍රහිණය කිරීමය. බලන්න: පඤ‍්චඬගවිප‍්පහීනො 2) අංග 6 ක් සතුවීම- ඡළඬගසමන‍්නාගතො: අංග 6 ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අභ්‍යන්තර ඉන්ද්‍රිය 6 ය: සළායතන. භික්ෂුව අංග 6 කින් සමන්විත වීම යනු: ඇසෙන් රූප දැක... කණෙන් ශබ්ද අසා... නාසයෙන් ගඳසුවඳ විඳ... දිවෙන් රස විඳ... කයෙන් පහස විඳ... සිතෙන් සිතුවිලි සිතා ... සොම්නස්නොවේ, දොම්නස් නොවේ, උපෙක්කා සහගතව, සති සම්ප්‍රජන්‍යය ( සති ප්‍රඥාව) ඇතිව සිටි. අභ්‍යන්තර ඉන්ද්‍රිය සයෙන් (සළායතන) අල්වා ගන්නා බාහිර අරමුණු හා නොඇලී නොගැටී උපේක්ඛා සහගතව, සති සම්පජානය ඇතිව සිටීම. බලන්න: ඡළඬගසමන‍්නාගතො, සළායතන. 3) එක් ආරක්ෂාවක් ඇතිබව- එකාරක‍්ඛො හොති : ආරිය පුද්ගලයා සිතට ඇති එකම ආරක්ෂාව වූ සිහිය (සතිය-සමෘතිය) ඇතිව සිටී. බලන්න: එකාරක‍්ඛො 4) සිව් උපකාර සහිතවීම- චතුරාපස‍්සොනො හොතී: ආරියෝ සිව්උපකාර ඇතිව සිටි. සිව් උපකාර ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ: 1) එක් දෙයක් නුවණින් සලකා සේවනය කරයි- සිව්පසය 2) එක් දෙයක් නුවණින් සලකා ඉවසා සිටි- කායික හා මානසික වේදනා 3) එක් දෙයක් නුවණින් සලකා මගහරි- නුසුදුසු ස්ථාන, පුද්ගලයින්: චන්ඩ සතුන් සර්ප අදින්, පාප මිත්‍රයන් ආදී 4) එක් දෙයක් නුවණින් සලකා අත හරි- සිතට එන ලාමක අකුසල් ආදිය. බලන්න: සිව් උපකාර, ආස්‍රව හා ආස්‍ර ක්‍ෂය කිරීම. 5) පුද්ගලික සත්‍යයන් පහකිරීම- පනුණ‍්ණපච‍්චෙකසච‍්චො: ලෝකයේ ඇති පුද්ගලික සත්‍ය නම් මිනිසුන් තුල ඇති විවිධ මත දිට්ඨි හා පිලිගැනිම්ය. ආරියෝ මේවා බැහැර කර ධර්මයේ සත්‍ය පමණක් පිළිගෙන සිටිති. සටහන: බලන්න: දිට්ඨි, පුද්ගලික සත්‍ය බැහැරකිරීම. 6) සෙවීම (ගවේෂණ) සහමුලින්ම අතහැරීම- සමවයසට‍්ඨෙසනො හොති: ආරියෝ කාමයන් සෙවීම අතහැර සිටි, සසර පවත්වා ගැනීම අත හැර සිටි, ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය සෙවීම සන්සිඳුවා ගෙන ඇත යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: පර්යේෂණ, සමවයසට‍්ඨෙසනො. 7) පිරිසිදු-නොකැළඹුන සංකල්පනා - අනාවිලසංකප්පපෝ-අනාවිලසඬකපෙපා හොති: ආරියෝ ව්‍යාපාද චේතනා, හිංසා චේතනා අතහැර ඇත, පිරිසිදු සංකල්පනා ඇතිව සිටි. බලන්න: සම්මාසංකප්ප, අනාවිල සඬකප‍්පො. 8) කායසංඛාර පස්සද්දිය- පස‍්සද‍්ධකායසඬඛාරො හොති : සුඛ හා දුක් වේදනා පහකර, සොම්නස හා දොම්නස නොමැතිව, දුකනැති, සුඛ නැති, උපේක්ඛාවෙන් පිරිසුදුවූ සිත ඇති, සිව්වෙනි ජානය ලබාගැනීම කාය පස්සදිය ය .බලන්න: කායසංඛාර පස්සද්දිය, ජාන.9) සිත සුවිමුත්ත වීම-සුවිමුත්ත චිත්තෝ - සුවිමුත්ත චිත්තො හොති: සිත විමුක්තියට පත්වීම- රාග දෝස හා මෝහ යන අකුසල් සිත් සහමුලින්ම පහවීම. බලන්න: සුවිමුත්ත චිත්තො. 10) මනාවූ ප්‍රඥාවෙන් විමුක්තියට පත්වීම (සුවිමුත‍්තපඤෙඤා හොති) රාගය දෝසය හා මෝහය, තල්ගසක මුල නැවත ඇති නොවෙන ලෙසින් සිඳදමන ලෙසින්, ප්‍රහීණය කර විමුක්තිය ලැබීම. බලන්න: සුවිමුත‍්තපඤ‍්ඤා. සටහන: ප්‍රඥාවිමුක්තිය ලැබීම අරහත්වය ය.බලන්න: ආරිය පුද්ගලයෝ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත: 10.1.2.9 පඨමාරියවාස සූත්‍රය, 10.1.2.10 හා දෙවෙනි අරියවාස සූත්‍රය, පි.82-84, EAN:10:19.9 & 20.10 Abodes of the Noble Ones, p. 498-499.
▲ ආරිය සත්‍ය-Noble Truth: ආරිය සත්‍ය (ආර්ය සත්‍ය) යනු චතුරාර්ය සත්‍යයය. එම සත්‍ය වෙනස්නොවේ, අන්පරිදි නොවේ එනිසා, ආරිය සත්‍ය යයි කියනු ලැබේ. බලන්න: චතුරාර්ය සත්‍යය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග:සච්චසංයුත්ත: කොටිගාමවග්ග: 12.3.7 ,12.3.8 සූත්‍ර, පි.314.
▲ ආරියසම්‍යක් සමාධිය: පාලි: අරියං සම‍්මාසමාධි - noble right concentration: ආරිය සම්‍යක් සමාධිය යනු, ආරිය අටමගේ සම්මා දිට්ඨිය - සම්මා වායාම දක්වා ඇති අංග 7 මගින් ලැබෙන උපකාර සහිතව (ප්‍රත්‍ය), ඒවා පිරිවර කරගෙන (සම්බන්ධකරගෙන) සිතේ එකඟ බව ඇති කරන්නාවු සමාධියටය. බලන්න: ආරිය අටමග, සමාධිය.
▼ බුදුන්වහන්සේ, ආරියසම්‍යක් සමාධිය මෙසේ පෙන්වා ඇත: “අරියං වො භික‍්ඛවෙ, සම‍්මාසමාධිං දෙසිස‍්සාමි සඋපනිසං සපරික‍්ඛාරං...කතමො ච භික‍්ඛවෙ, අරියො සම‍්මාසමාධි සඋපනිසො සපරික‍්ඛාරො, සෙය්‍යථිදං: සම්මාදිට්ඨි සම‍්මාසඬකප‍්පො, සම්මාවාචා, සම‍්මාකම‍්මන‍්තො, සම්මා ආජීවො, සම‍්මාවායාමො, සම‍්මාසති යා ඛො භික‍්ඛවෙ. ඉමෙහි සත‍්තහඬෙගහි චිත‍්තස‍්ස එකග‍්ගතා සපරික‍්ඛාරතා අයං වූච‍්චති භික‍්ඛවෙ, අරියො සම‍්මාසමාධි සඋපනිසො ඉතිපි සපරික‍්ඛාරො ඉතිපීති” “මහණෙනි, ඔබට ප්‍රත්‍යය සහිත පිරිවර සහිත ආරියවූ සම්‍යක් සමාධිය දේශනා කරන්නෙමි... සප්‍රත්‍යය සපරිෂ්කාර ආර්ය සම්‍යක් සමාධිය කවරේද යත්: ... සම්මා දිට්ඨිය...සම්මාසතිය. මේ සත් අංගයෙන් සිතේ යම් එකඟබවක් වේ නම් එය සපරිෂ්කාර බවය. ... මේ ආරිය සම්‍යක් සමාධිය මෙසේ ප්‍රත්‍ය සහිතය ය, මෙසේ පිරිවර සහිතය යි කියනු ලැබේ” (And what, bhikkhus, is noble right concentration with its supports and its accessories? There are: right view ... right mindfulness. The one-pointedness of mind equipped with these seven factors is called noble right concentration ‘with its supports’, and also ‘with its accessories’) සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: ESN: note: 26, p.2391. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: ( 5-1 ): මහාවග්ග:මග්ගසංයුත්ත: 1.3.8 සමාධි සූත්‍රය, පි. 62, ESN: 45: Maggasamyutta: 28.8 Concentration, p. 1634.
▲ ආරිය ශ්‍රාවකයා- noble disciple: බුද්ධාදී ආරියෝ දන්නා, දහම අසා ඒ අනුව පිළිපදින පුද්ගලයා ආරිය ශ්‍රාවකයාය (ශ්‍රැතවත් ආරිය ශ්‍රාවකයා). සත්පුරුෂයා ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: ශ්‍රැතවත් ආරිය ශ්‍රාවක හා අශ්‍රැතවත් පෘතග්ජන.
▼ආරිය ශ්‍රාවකයා හේතු ඵල දහම්- පටිච්චසමුප්පාදය යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කොට ඇත යයි මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග:අභිසමයසංයුත්ත:ආරියසාවක සූත්‍ර 2කි, පි.142.
▲ආරොග්‍යය -Good health: ආරෝග්‍ය යනු මනා යහපත් සෞඛ්‍යයය. මෙය ලෝකයේ ලබාගැනීමට දුලබා දෙයකි. කයට අහිතකර ක්‍රියා- අසත්ප්‍රායක්‍රියා නිසා යහපත් සෞඛ්‍යයය පවත්වාගැනීමට හැකිනොවේ. බලන්න: ඉෂ්ඨධම්ම. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත:10.2.8.3 ඉෂ්ඨධම්ම සූත්‍රය, පි.270,EAN:10: 73.3 Wished for, p.522.
▲ආරොග්‍ය මදය: පාලි: ආරොග්‍යමදො- health infatuation ආරොග්‍යමදය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තමන්ට යහපත් සෞඛ්‍ය තත්වයක් තිබීම නිසා ඉන් මත්විමය. මෙය අකුසලයකි. බලන්න: මදය.
අල
▲අලං-able : අලං ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සුදුසුබවය, හැකියාව ඇතිබවය. මෙහිදී සැරියුත් තෙරුන් පෙන්වා ඇත්තේ දහම් කරුණු 6ක් ඇති භික්ෂුව තමාට මෙන්ම අන්අයට පිහිටවීමට හැකියාව ඇතිබව-සුදුසුබවය. 1) කුසල් දහම වහා දකිනාසුළුබව (ඛිප්පනිසන්ති) 2) තමන් දන්නා දහමේ අරුත් පිරික්සා අවබෝධ කර තිබීම 3) දැනගත් දහමට අනුව ධම්මානුධම්මප්‍රතිපදාවට පිළිපන්බව 4) කල්‍යාන වචන,බස් ඇත 5) දහමේ අරුත් මනාව, නිවැරදිව දැක්වීමට හැකිබව 6) සබ්‍රම්සරුන්ට කරුණු දැක්වීමට ඔවුන් සමාදන් කරවීමට ආදියේ හැකියාව ඇතිබව. සටහන: * මෙහිදී භික්ෂුව තමාහට සුදුසු වීම හා අන්‍යන්ට (මෙරමා) නුසුදුසු වන අන්දම ද පෙන්වා ඇත. ** 8.2.7.2 අලංසූත්‍රයේ ද මේ කරුණු 6 බුදුන් වහන්සේ සංඝයාට පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5): 8 නිපාත:යමකවග්ග: 8.2.8.8 අලං සූත්‍රය, පි.348, චපාලවග්ග: 8.2.7.2 අලංසූත්‍රය, පි.284.
▼ දහම් කරුණු 5 ක් ඇති මහණ සබ්‍රම්සරුන් හා සාකච්ඡාකිරීමට සුදුසුබව (අලංසාකච්ඡා) මෙහි පෙන්වා ඇත:1) ශිලසම්පන්නය- ශිලය පිලිබඳ ප්‍රශ්ණ විසඳීමට සුදුසුය 2)සමාධිසම්පන්නය- සමාධිය පිලිබඳ ප්‍රශ්ණ විසඳීමට සුදුසුය 3) ප්‍රඥාසම්පන්නය- ප්‍රඥාව පිලිබඳ ප්‍රශ්ණ විසඳීමට සුදුසුය 4) විමුක්තිසම්පන්නය- විමුක්තිය පිලිබඳ ප්‍රශ්ණ විසඳීමට සුදුසුය 5) විමුක්ති ඥානදර්ශන සම්පන්නය- ඒ පිලිබඳ ප්‍රශ්ණ විසඳීමට සුදුසුය. සටහන: 5.2.2.6 අලංසාජීව සූත්‍රයේදී, එම කරුණු 5 ඇති මහණ සබ්‍රම්සරුන් හා ආජීවයෙන්, සමානජිව ඇතිව කටයුතු කිරීමට හැකියාව ඇතිබව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: සඤඤාවග්ග: 5.2.2.5 අලංසාකච්ඡා සූත්‍රය, 5.2.2.6 අලංසාජීව සූත්‍රය, පි.150.
▲අලික-Alika: අලික ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ බොරුකීම-අසත්‍ය කථාකිරීමය. මෙය සුභාෂිතය නොවන බව- දුර්භාසිතයබව, බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: සුභාෂිත.මූලාශ්‍රය: ඛු.නි:සුත්තනිපාත: 3-3- සුභාසිත සූත්‍රය, පි.150.
▲අලීනචිත්ත-Alinacitta: අලීනචිත්ත යනු අලසබව නොමැති සිතය (නොඅලස් සිත) , පිබුදුන සිතය. ලීනචිත්තය නිවරණයකි. අලීනචිත්තය කුසලයකි, බ්‍රහ්මචරියාව වඩාගැනීමට උපකාරීවන බව මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි:සුත්තනිපාත:මහාවග්ග:නාලක සූත්‍රය,ගාථාව 720, පි.242.
▲ අලජ්ජි- Shameless : අලජ්ජ්ජි යනු පව්කිරිමට, ලැජ්ජාව නැතිකමය- හිරිනැති බවය. අනුවණ -බාල පුද්ගලයන්ගේ ගතියකි, අකුසලයකි. බලන්න: අහිරිකය හා අනොත්තප්පය.
▲අලබ්භනීය ධම්ම- unobtainable things: අලබ්භනීය ධම්ම, නො ලැබිය හැකි දේය.කිසිවකු විසින් ලබාගැනීමට නොහැකි කරුණු 5 ක් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත:1 මහළුවියට පත්වීම නතර කරගැනීමට (ජරාධම්ම ස්වභාවය) 2 ලෙඩවන -ගිලන්බව ස්වභාවය නතර කරගැනීමට 3 මරණයට පත්වීම -මරණ ස්වභාවය නතර කරගැනීමට 4 විනශවී යන ස්වභාය -නතර කර ගැනීමට (ක්‍ෂය ධර්-ම) 5) නැසියන ස්වභාවය නතර කර ගැනීමට (නස්සන ධර්-ම). දහම නොදත් පෘතග්ජනයා, එ කරුණු නිසා දුකට දොම්නසට පත්වේ. එහෙත්, ආරිය ශ්‍රාවකයා එම කරුණුවල යථාබව අවබෝධ කරගෙන ඇතිනිසා ඒවා නිසා නොසැලේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: 5.1.5.8 අලබ්භනියඨාන සූත්‍රය, පි. 106, EAN: 5: 48.8 Situations, p. 254.
▲ අලමරියඤාණදස්සනය -superhuman distinction in knowledge and vision: අලමරියඤාණදස්සනය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, උත්තරීතර, ආරිය බව ලබාදෙන මගඵල සාක්ෂාත් කරගැනීමය. පැවිද්දන් -පබ්බජ්ජා විසින් නිතර මෙනෙහි කලයුතු දස දහමට මේ කරුණද ඇතුලත්වේ. බලන්න: පබ්බජා.
▲ අලසකම: පාලි: කොසජ‍්ජං- laziness: අලසකම-(කුසිතබව- කුසීතස‍්ස) නිවරණයකි, දහම් මග අහුරයි. අලසකම නිසා මග දියුණු කර ගැනීමට වීරිය නැතිවෙ. එමනිසා අකුසල වැඩිවේ, කුසල අඩුවේ. බලන්න: නීවරණ.
▼අකුසල ඇතිකිරීමට හා කුසල් නැතිකිරීමට අලසකම, වැනි වෙනත් එකම දහමක් තමන් නොදකින බව බුදුන් වහන්සේ වදාරා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: 1.6.10 සූත්‍රය, පි. 60, EAN:1: 60.10 sutta, p. 40.
▼ සිත අලසවිම - චිත්තලීනත්වය (චෙතසොලීනත‍්තං) නිසා සක්කායදිට්ඨිය, විචිකිච්චාව, සීලබ්බත පරාමාස ආදී අකුසල් ඇතිවේ. අලසබව පහකරගැනීමට නම් අවුල්වූ සිත, අසම්ප්‍රජන්‍යය හා වික්ෂිප්තසිත වීම නැතිකරගත යුතුබව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි:(6)10 නිපාත:10.2.3.6.තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN-10: 76-6. Incapable, p. 524.
▲ අල්පආයුස-Short lifespan අල්පආයුස යනු ජිවත්වන කාලය කෙටිබවය. බුදුන් වහන්සේගේ මව අල්ප ආයුස ඇතිව කලුරිය කළබව ආනන්ද තෙරුන් ගේ ප්‍රකාශ කලවිට බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “...ආනන්දයෙනි, බෝසත් මවුවරු අල්පආයුස-ආයුෂ වෙති. බෝසතුන් උපන් සත්දවසින්, මවුහු කලුරිය කරති, තුසිත දේවනිකායට පැමිණෙති”. පෙර වූ හෝ මතු වේ ඇතිවෙන හෝ වත්මන් කලයේ වුවද ඔවුන් තම කය හැරදමා යයි. එනිසා නුවණැති අය කෙළෙස් තවන වීරිය ඇතිව බඹසර කරගතයුතු බව මෙහි පෙන්නා ඇත. සටහන: අතීතයේ වැඩසිටි සම්බුදුවරුන්ගේ ආයුකාලය දීගුය, අප බුදුන් වහන්සේගේ ආයුකාලය අල්පය. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: උදාන පාලිය: සෝණවග්ග: 5.2 අප්පායුක සූත්‍රය,පි.250.
▲ අල්පආහාර- Alpaahara: අල්ප ආහර ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ මද පමණින් ආහාර ගැනීමය. දෙවියෝ, බුදුන් වහන්සේගේ ගුණ වණනවිට, උන්වහන්සේ ස්වල්ප ආහාර ගන්නා බව දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත:1.3.10 එණිජංග සූත්‍රය, පි.58.
▲ අල්පභාවය: පාලි: අප‍්පිච‍්ඡතා - Fewness of wishes/desires අල්පභාවය ,ආධ්‍යාත්මික මග දියුණු කරගැනීමට උපකාරීවන ගුණයක්ය. එනම්,ඉතාමත් සුළු අවශ්‍යතා ඇතිව ජිවත්වීමය (අල්පෙච්ඡතාවය). කුසල් වැඩිමට හා අකුසල් ප්‍රහීණයට උපකාරීවන කරුණකි. සටහන: අටුවාවට අනුව: අල්පභාවය ලෙසින් මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ ආශාවන් නො මැතිබවය- For one is not called ‘of few desires’ if one still has slight desire; it is through the absence of desire, through persistent greed-lessness, that one is said to be of few desires. බලන්න: EAN: Note: 53, p. 583. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: 1.7.3 සූත්‍රය, පි. 60, EAN:1: 63.3 sutta, p. 40.
▲ අල්පශ්‍රැත-Little Learning: අල්පශ්‍රැත ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ දහම් අවබෝධය සුළුබවය. එබඳු පුද්ගලයෝ දෙදෙනක් සිටිති: 1) එක් පුද්ගලයෙක් දහම ඉතා සුළුවෙන් අසයි, එහි අරුත් නොමදනී. ඔහු ශ්‍රැතයෙන් නුපන් අල්පශ්‍රැතපුද්ගලයාය. 2) තව පුද්ගලක් දහම්අසා ඇත්තේ ඉතා සුලුවෙන්ය. එහෙත් ඔහු එහි අරුත අවබෝධ කර ධම්මානුධ්ම්මයට පිළිපන් කෙනෙක් වේ. ඔහු ශ්‍රැතයෙන් උපන් අල්පශ්‍රැත පුද්ගලයාය. බලන්න: බහුශ්‍රැත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: භණ්ඩාගම වග්ග : 4.1.1.6 අප්පස්සුත සූත්‍රය, පි.36.
▲ අලෝභ-Non-greed: අලෝභ යනු ත්‍යාගශීලි බවය, මසුරුකම හැරදමා කටයුතු කිරීමය.කුසල මූලයකි. බලන්න: කුසල මූල,ත්‍යාගශීලි.
▲ ආලාරකාළාම තවුසා- Ascetic Alarakalama: සිද්ධාර්ථ තවුසා, (බෝධිසත්ව) ගේ පළමු ගුරුවරයා වුවේ මේ තවුසාය. ඔහුගේ ඉගැන්වීම මගින් දුක කෙළවර කිරීම අවබෝධ කරගත නොහැකි බව වටහාගත් බෝසතුන් ඔහු හැර යාම, සම්බෝධිය ලබා තමන් වහන්සේ අවබෝධ කරගත් දහම මේ තවුසාට ඉගැන්වීමට තීරණය කළද, ඔහු ඒ අවස්ථාවේ මරණයට පත්වී සිටි නිසා උතුම් දහම අවබෝධ කරගැනීමට වාසනාව නොමැතිවිම මෙහි විස්තර කර ඇත. බලන්න: ම.නි: බෝධිරාජ කුමාර සූත්‍රය හා ආරියපරියේසන සූත්‍රය, උපග්‍රන්ථය:6.
▲ ආලෝක-Lights : බුදුන් වහන්සේ ආලෝක (අභා) 4 ක් පෙන්වා ඇත: 1) චන්ද්‍රාලෝකය-සඳ එළිය 2) සුර්යාලෝකය - හිරුඑළිය 3) අග්නි ආලෝකය- ගිනි එලිය 4) ප්‍රඥා ආලෝකය. මේ ආලෝක 4 න් ප්‍රඥා ආලෝකය අග්‍රය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2):4 නිපාත: 4.3.5.3. ආලෝක සූත්‍රය, පි. 292, EAN:4: 143.3 Lights, p. 198.
▲ ආලෝක කසිණය-Light Kasina: ආලෝක කසිණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ඕදාත කසිණයය. ආලෝකය, භාවනා නිමිත්තක් ලෙසින් ගෙන, සිත ඒකඟ කර ගැනීමය. මේ පිලිබදව සිංහල විසුද්ධිමග, 5 පරිච්ඡේදය, පි. 286, විස්තර දක්වා ඇත. බලන්න: කසිණ- කසිණ ආයතන 10.
▲ ආලෝකධාතුව-The light element: ආලෝකධාතුව, අභාධාතුව ලෙසින්ද හඳුන්වයි. සප්ත ධාතු (ධාතු 7) වලින් එකකි. අඳුර නිසා ආලෝක ධාතුව අවබෝධ කරගත හැකිය. ආලෝක සංඥාසමාපත්තිය ආලෝකධාතුව ඇතිකර ගැනීමට උපකාරීවේ. මෙය කසිණ භාවනා අරමුණකි. බලන්න: ධාතු හත, කසිණ. සටහන: අටුවාවට අනුව: ආලෝක ධාතුව යනු, ආලෝක කසිණය නිසා ඇතිවෙන ජාන සමාපත්තියකි The light element (ābhādhātu) is a name for the jhāna together with its object, that is, light(āloka) and the jhāna arisen after doing the preparatory work on the light-kasiṇa. බලන්න: ESN: Note: 231, p. 972. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: ධාතුසංයුත්ත:2.2.1 සත්තධාතු සූත්‍රය, පි.255,ESN:14: Dhathu samyutta: 11.1 Seven elements, p.750.
▲ ආලෝක සංඥාව-Perception of light: ථිනමිද්ධය- නිදිමත හා අලසබව යන නීවරනය පහ කරගැනීම පිණිස ආලෝක සංඥාව වඩාගන්න යයි බුදුන් වහන්සේ මුගලන් තෙරුන්හට උපදෙස් වදාළහ. “...ඔබගේ ථිනමිද්ධය පහනොවේනම්, ආලෝක සංඥාව මෙනෙහි කරන්න. ආලෝක සංඥාව මෙලෙසින් මෙනෙහි කරන්න: ‘දිවාකල යම්සේද, රාත්‍රීකාලයද ඒ පරිදිය. රාත්‍රිය යම් පරිදිවේද, දිවාකල ඒ පරිදිවේ’. එලෙසින්, කෙලෙසුන්ගෙන් නොවැසුන, විවෘත සිතක් ඇතිව, ආලෝකයෙන් පිරිගිය සිතක් ඇතිකරගන්න. එසේ වාසය කරණ විට ඔබගේ ථිනමිද්ධය ප්‍රහීණය යන කරුණ විද්‍යාමාන වේ”. (... if you cannot abandon your drowsiness in such a way, you should attend to the perception of light; you should undertake the perception of day thus: ‘As by day, so at night; as at night, so by day.’ Thus, with a mind that is open anduncovered, you should develop a mind imbued with luminosity. By such means, it is possible that your drowsiness will be abandoned). සටහන්: * අටුවාවට අනුව මුගලන් තෙරුන්, දින 7 ක් පුරා සක්මන් භාවනාවේ යෙදී, විඩාවට පත්ව, සක්මන් මළුවේ අග වාඩිවීසිටිනවිට නිදිමත ඇතිවිය. ඒ අවස්ථාවේ, බුදුන් වහන්සේ, එහි පැමිණ නිදිමත නැතිකර ගැනීම පිණිස උපදෙස් වදාළහ. බලන්න: EAN: note: 1548, p. 656 ** පචලායමානං නිසින‍්නං= නිදිබරව සිටීම.බලන්න: ථිනමිද්ධය. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි. (4 ): 7 නිපාත: 7.2.1.8 පචලායන සූත්‍රය, පි. 426, EAN: 7: 61.8 Dozing, p. 391.
අව
▲ අවෛරය- freedom from anger: අවෛරය යනු සිතේ තරහ ක්‍රෝධ අමනාප නැතිබවය, මෙත්තා සහගත සිතය. මෛත්‍රි භාවනාව පිණිස සිත අවෛරය සහිතවිය යුතුබව මෙත්තා සූත්‍රයේ පෙන්වා ඇත: “මෙත්තං ච සබ්බ ලොකස්මිං- මානසං භාවයෙ අපරිමාණං-උද්ධං අධො ච තිරියං ච- අසම්බාධං අවෙරං අසපත්තං”. බලන්න: බ්‍රහ්මවිහාර,ආඝාතවත්ථු, අනආඝාත.
▲අව්‍යාකෘත ධම්ම- Undeclared Dhamma : අව්‍යාකෘත ධම්ම, අබ්‍යාකතාවත්ථු ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ ලෝකයේ පැවති දිට්ඨි10 ක් පිළිබඳව, උන්වහන්සේ ප්‍රකාශ කර නොමැති දේය. බලන්න: අබ්‍යාකතවත්ථු, දිට්ඨි.
▲අවකන‍්ති: පාලි: බැසගැනීම- avakkanti- decent: අවකන‍්ති ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, මෙලොව පිහිටි විඥානය (මරණින් මතු), නාමරූප ලෙසින් මව්කුසයට බැස ගැනීමය- ප්‍රතිසන්ධිය-යළි උපතක් සකස්වීමය. (When consciousness is established and has come to growth, there is a descent of name-and-form). බලන්න: ප්‍රතිසන්ධි චිත්ත. සටහන: Nāmarūpassa avakkanti: where the production of future renewed existence is placed between consciousness and the six sense bases. බලන්න: ESN: Note: 115. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2): නිදානවග්ග: අභිසමය සංයුත්ත:කළාරඛත්තිය: චේතානා සූත්‍ර 3කි. පි. 124, හා 1.2.2 මොළිය ඵග්ගුන සූත්‍රය,පි. 44, ESN:12: Nidanasamyutta: The Karakhattiya: Volition 3 suttas p. 665 & 12.12 Moliyaphagguna, p. 625.
▲අවකාසය- opportunity moment: දහම අවබෝධ කරගැනීමට ඉඩලැබීම, අවස්තාව ලැබීම අවකාශය -ක්‍ෂණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත. බලන්න: අක්‍ෂණය හා ක්‍ෂණය.
▲අවකාශ ධාතුව- Space element: අවකාශ ධාතුව, විවිධ ධාතුවලින් එකකි. බලන්න: ආකාශධාතුව, ධාතුකුසලතාවය.
▲ අවකාශාධිගම මග: පාලි: ඔකාසාධිගමා- gateways to the bliss අධිගම සුවය (උතුම් සුවය) ලබාදෙන කරුණු අවකාශාධිගම මගය. ඒවා තුනකි: 1) කෙනෙක් කාමයට ඇති ආශාව සහිතවූ අකුසලයන් ඇතිව වාසය කරයි. පසුකලක, ආරිය දහම ශ්‍රවනය කර එම අකුසල පහකරගනී. එමගින්, ඔහුට කායික හා මානසික සුඛ වේදනා (pleasant feeling) ඇතිවේ, ප්‍රීති සුවය නිසා සොම්නස (gladness) පහලවේ (පළමු ජාන සමාපත්ති සුවය). එය පළමු අවකාශාධිගම මගය. සටහන: පංචනිවරණ පහවීමෙන් ලබන සමාධි සුවය. 2) කෙනෙක් ඕළාරිකවු කාය, වචී හා මනෝ සංඛාර (gross tendencies) සහිතව වාසය කරයි. පසුකලක, ආරිය දහම ශ්‍රවනය කර එම ඕළාරික සංඛාර පහකරගනී. එමගින්, ඔහුට කායික හා මානසික සුඛ වේදනා ඇතිවේ, ප්‍රීති සුවය ඇතිවීම නිසා සොම්නස පහලවේ. එය දෙවෙනි අවකාශාධිගම මගය. සටහන: ඕළාරික සංස්කාර පහවීමනිසා චතුධ්‍යාන ඵලසමාපාත්තිය ලැබේ. 3) කෙනෙක් කුසලය හා අකුසලය පිලිබඳ යථා අවබෝධය නැතිව වාසය කරයි. නිවැරදි දහම හා වැරදි දහම (සාවජජං -අනවජජං -what is right and what is wrong), සෙවියයුතු දහම හා නොසෙවියයුතු දහම ( සෙවිතබබං- න සෙවිතබබං), පහත් ධම්ම හා උතුම් ධම්ම (හීනං- පණිතං) ගැන තත්වූපරිදි නොමදනී. පසුකලක, ආරිය දහම ශ්‍රවනය කර, ධම්මානු ධම්මප්‍රතිපදාව අනුගමනය කිරීම හා යෝනිසෝමනසිකාරය කිරීම නිසා කුසලය හා අකුසලය පිළිබඳව නියම අවබෝධය ලබාගනී. එලෙස දන්නා දකිනා ඔහුගේ අවිද්‍යාව ප්‍රහීණයවේ, විද්‍යාව පහළවේ. එමගින්, ප්‍රීති සුවය ඇතිවම නිසා සොම්නස පහලවේ. එය තෙවෙනි අවකාශාධිගම මගය. සටහන: විද්‍යාව ඇතිවීම නිසා රහත්මගනුවණ ඇතිවීමෙන්, රහත් ඵල සුවය ලැබේ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2 ) 5 ජනවසභ සූත්‍රය, පි,322, EDN: 18 Janavasabha Sutta (17), p. 209.
▲ අවකාශාධිගමය - Avakashadhigamaya : අධිගමය පිණිස බුදුන් වහන්සේ අවබෝධ කළ ෂඩ් අනුස්මෘථි -සය අනුස්සති නම්වූ අවකාශාධිගමය, මහා කච්චාන තෙරුන් සංඝයාට මෙහිදී විස්තර කර ඇත. එම කරුණු සලකා බලන ආරිය ශ්‍රාවකයාගේ සිත විසුද්ධියට පැමිණේ: 1) භාග්‍යවතුන්ගේ අරහත්බව සිහිකිරීම 2) දහම් ගුණ සිහිකිරීම 3) සංඝගුණ සිහිකිරීම 4) තමාගේ ශිල ගුණ සිහිකිරීම 5) තමාගේ ත්‍යාග ශිලිබව සිහිකිරීම 6) දෙවියන්ගේ උතුම් ගුණ සිහිකිරීම. බලන්න: අනුසති භාවනා. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත:අනුත්තරියවග්ග: 6.1.3.6 මහා කච්චාන සූත්‍රය, පි.78.
▲ අවකුජ්ජ පඤඤා- Inverted wisdom: යටිකුරු ප්‍රඥාව ඇති අය (අවකුජ්ජ පඤඤා- Inverted wisdom): යහපත් දහම ඇසුවද දහම් කරුණු සිතේ නොපිහිටන අයවේ. උපමාව: යටිකුරු කල කළය.. කලයකට වතුර පුරවා, එය මුණින් නමා හිස්කරන ලෙසින්, ඇසු දහම ඔවුන්ගේ සිතේ නොපවතී. බලන්න:පුද්ගලයෝ තිදෙනා. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (1): 3 නිපාත: 3.1.3.10 සූත්‍රය, පි. 277, EAN: 3: 30.10 sutta, p. 88.
▲අවජානි- despises :අවජානි ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, කෙනෙක් තව කෙනක්හට යමක්දී, හෝ ඒ කෙනා සමග එකට ජීවත්ව පසුව අවමන් කිරීම, නින්දා කිරීමය. ලෝකයේ අවජානිය පුද්ගලයන් දෙදෙනක් සිටින බව මෙහි පෙන්වා ඇත. බලන්න: පුද්ගලයෝ පස් දෙනා මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: තිකන්ඩකිවග්ග: 5.3.5.1 අවජානාති සූත්‍රය, පි.290, EAN: 5:V: 141.1 sutta, p.283.
▲ අවදඤඤුතාවය-un-charitableness අවදඤඤුතාවය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ත්‍යාගශීලි නැතිබව, අනුකම්පා සහගත නොවිමය. මෙය අකුසලයකි, ආධ්‍යාත්මික මගට බාධාවකි. අගෞරවය -ගරුනොකිරීම, දොවචස්සතාවය-මුරණ්ඩුබව, නරක මිතුරු (පාපමිත්‍ර) සේවනය නැතිකරගැනීමෙන්, කලණ මිතුරු සේවනය මහින්,අවදඤඤුතාවය පහකර ගත හැකිවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6 ):10 නිපාත: 10.2.3.6 තයෝධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: Tens,76-6.Incapable, p. 524.
▲ අවදිකළයුතු ධම්ම හා අවදිනොකළයුතු ධම්ම:පාලි: උප‍්පාදෙතබ‍්බො ධම‍්මො, න උප‍්පාදෙතබ‍්බො ධම‍්මො- Dhamma to be aroused & the Dhamma not to be aroused : අවදිකළයුතු දහම (උපදවාගතයුතු) නම් නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමට, විරිය යොදා ඇතිකරගතයුතු කුසලයන්ය. අකුසල දහම (උපදවා නොගතයුතු) අනුප්පාදේතබ්බ ධම්ම- අවදි නොකළයුතු දහමය. ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය සපුරා ගැනීම පිණිස අවදිකළයුතු කරුණු ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ සම්මාදිට්ටිය ඇතුළු නිවැරදි මගය. මිථ්‍යාදිට්ටිය ඇති වැරදි අවදි නොකළයුතු දහමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාතය:10.3.5.5 උප්පාදේතබ්බ සූත්‍රය, පි. 476, EAN:10: Noble, p. 548.
▼අවදිකළයුතු දහම, දසකුසලයේ යෙදීමය. දස අකුසලය අවදි නොකළයුතු දහමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත:10.4.4.5 උප්පාදේතබ්බ ධම්ම සූත්‍රය, පි. 538, EAN:10: 193 sutta, p. 556.
▲ අවබෝධය දුෂ්කර ධම්ම-පාලි: දුප‍්පටිවිජෙඣා- Dhamma that is hard to penetrate: පටිච්චසමුප්පාදය හා නිවන, දුෂ්කර ධර්මතාය- දුෂ්ප්‍රතිවිද්‍ය ධම්මය.සාමාන්‍ය ලෝකයාට අවබෝධය දුෂ්කර ගැඹුරු ධම්ම 2ක් ඇතිබව බුදුන්වහන්සේ වදාළහ: 1) ඉදපච්චයතා නම්වූ පටිච්ච සමුප්පාදය 2) සංඛාර සංසිදීම, සියළු උපධි අතහැර දැමීම, තණ්හාව ප්‍රහිනය කිරීම, විරාගය, සියල්ල නිවා දැමීම වූ නිරෝධය නම්වූ නිවන. මූලාශ්‍රය: වින.පි: මහා වග්ග පාළිය 1 : බෝධි කථා,පි. 88.
▼ආනන්තරික චිත්ත සමාධිය අවබෝධය දුෂ්කර දහමකි. “ආනන‍්තරිකො චෙතොසමාධි අයං එකො ධම‍්මො දුප‍්පටිවිජෙඣා” (Uninterrupted mental concentration) සටහන: * ආනන්තරික චිත්ත සමාධිය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ විදර්ශනාවට අනතුරුව ඇති මගය ** විදසුන් නුවණ ඇතිවීමෙන් පසුව, සෝතාපන්න ආදීවූ මගඵල ලබන අතර තුර කාලය- මොහොත (The arising of a ‘path-moment’ :Stream-Entry, etc. after insight. බලන්න: EDN: note: 1137, p. 475. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය,පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲අවභාසයෝ - Bright lights :අවභාසයෝ (අභා) ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ලෝකයේ ඇති ප්‍රභාවත් ආලෝක- රශ්මි ගැනය. බලන්න: අභා
▲ අවමන් කිරීම හා අවමන් නොකිරීම- insolence & non-insolence අනුන්ට අවමන් කිරීම -නින්දා -අපහාස කිරීම අකුසලයකි, දුගතිය ඇතිකරයි. කිසිවෙකුට අවමන් නොකරන තැනත්තාට, ආධ්‍යාත්මික මග වඩා ගත හැකිය. බලන්න: අනවද්‍ය ධම්ම හා සාවද්‍ය ධම්ම.
▲ අවසාන ඥාණය: පාලි: අඤ‍්ඤාවිමොක‍්ඛං- Final knowledge: අවසාන ඥාණය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සියලු කෙලෙස් හැර විමුත්තිය ලැබීමය, අරහත්වය ලැබීමය, නිවනය. මූලාශ්‍ර: සංයු: (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රියසංයුත්ත: 4.1.4 අරහන්ත සූත්‍රය, පි. 374, ESN: 48 : Indriya samyutta: 4.4 Arahant, p. 1929.
▼ අවසාන ඥාණය අරහත්වයය: භික්ෂුවක් තමන් අවසාන ඥානය ලැබූ බව ඤානවාදයෙන් පවසන්නේය: ‘මම මේ මේ දහම දනිමි, මම මේ දහම දකිමි’ බලන්න: අරහත්බව, ඤාණවාදය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6):10 නිපාත :මහා වග්ග: 10.1.3.4. මහාචුන්ද සූත්‍රය,පි. 106. EAN: 10: The Great Chapter: 24.4. Cunda, p. 501.
▼අවසාන ඥානය ලබා ගැනීමට පුහුණු විය යුතු ආකාරය: 1) සවිඥනක කය (විඥානය සහිත කය) පිළිබඳව ඇති අහංකාරය, මමංකාරය හා මාන අනුසය පහ කර ගැනීම. 2) බාහිර නිමිති පිළිබඳව ඇති අහංකාරය, මමංකාරය හා මානඅනුසය පහ කර ගැනීම.3) කිසිම දෙයකට අහංකාරය, මමංකාරය හා මානඅනුසය නොමැතිව, චේතෝ විමුක්ති හා ප්‍රඥා විමුක්ති සමාධියට සමවැදීම. එසේ සමාධි සමාපත්ති ලැබූ භික්ෂුව, සියලු තණ්හා බිඳඇත; සංයෝජන ගලවා ඇත; මානය සහමුලින්ම කඩා ඇත, දුක නිමා කර ඇත ඔහු අවසාන ඥානය ලබා ඇත. සටහන්: * චේතෝවිමුක්තිය (liberation of mind) යනු ඵල සමාධියය, ප්‍රඥාවිමුක්තිය (liberation by wisdom) යනු ඵල ප්‍රඥාවයය ** අවසාන ඥානය පිළිබඳව තමන් වහන්සේ උදය මානවක පුත්‍රයාට පැවසු පිළිතුර, මේ සූත්‍රයේ දී බුදුන් වහන්සේ සැරියුත් තෙරුන්හට වදාළහ: “පහාණං කාමසඤ්ඤානං දොමනස‍්සාචූහයං ථිනස‍්ස ච පනූදනං කුක‍්කුච‍්චානං නිවාරණං- උපෙක‍්ඛා සතිසංසුද‍්ධං ධම‍්මතක‍්කපුරෙජවං- අඤ‍්ඤාවිමොක‍්ඛං පබ්‍රෑමි අවිජ්ජාය ප‍්පභෙදනං’ති කාම සංඥා, දෝමනස්සය, ථිනමිද්ධ, කුක්කුච්ච ආදීවූ සියලු නීවරණ පහකර; උපේක්ෂාව හා පිරිසිදුවූ සිහිය ඇතිව, දහම් සංකල්පනා පෙරටු කරගෙන, අවිද්‍යාව බිඳ දැමිමෙන් ඇතිවන විමුක්තිය අවසාන ඥානය ලැබීමය. ** උදය මානවක පුත්‍රයා, ඇසු ප්‍රශ්ණය: “...අවිද්‍යාව බිඳී ගිය, අවසාන ඥානය නම්වූ නිවන මාහට පහදා දෙන්න ...” බලන්න: ඛු.නි: සුත්‍තනිපාතය: පරායන වග්ග: උදය මානවක ගාථා: 1110-1111, පි. 360. ** අටුවාවට අනුව, මෙහිදී අවසාන ඥානය ඇතිවන්නේ සිව්වෙනි ජාන සමාපත්තිය හේතු කොට ගෙනය (උපේක්ඛා සති පාරිසුද්ධිය ලැබීම සිව්වෙනි ජානය ය). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි :(1): 3 නිපාත : දේවදුතවග්ග: 3.1.4.3 සාරිපුත්‍ර සූත්‍රය, පි. 284, EAN:3: Divine Messengers: 33.3 Sariputta, p.90.
▼ අවසාන ඥානය ලැබීමේ අවස්ථා තුන, ඉන්ද්‍රිය ධම්ම ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත: 1) අනඤ්ඤාත-ඤානස්සාමීති ඉන්ද්‍රිය - අවසාන ඥානය ලබාගනිමි යයි තහවුරු කරගැනීම (I shall come to know the unknown). සටහන: අවබෝධ නොකළ නිවන හෝ චතුසත්‍ය දහම දැනගන්නෙමි යයි යොගාවචරයාහට උපදින අවබෝධය මින් අදහස්වේ. එම අවබෝධය සෝතාපන්න මග්ග ඥානය ය. බලන්න: විශුද්ධිමග්ග, පරිච්ඡේදය: 16. 2) අඤ්ඤිඉන්ද්‍රිය: Final knowledge: අවසාන ඥානය (අරහත්) ලැබීම. 3) අඤ්ඤඤාතවින්ද්‍රිය: Final knower: සියලු ආසවයන් ක්‍ෂය කල බවත්, ඒවා නැවත ඇති නොවන බව දන්නා නුවණ: රහතන් වහන්සේට ඇති අවබෝධය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි : (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තය: 4.3.3 අඤ්ඤඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි.392, ESN:48: Indriyasamyutta: 23.3 The Faculty of Final Knowledge, p. 1938.
▲ ආවාස-Monasteries: සංඝයා වාසය කරණ ස්ථාන ආවාස ලෙසින් පෙන්වා ඇත, යම් කෙනක්, ආවාස සාදන්නේ නම් එය පුණ්‍ය ක්‍රියාවකි, සුගතියට මග පාදයි. බලන්න: ආරම මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (1): සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත: 1.5.7 වනරෝප සූත්‍රය, පි.86.
▲අව්‍යාපාද - No Hate: අව්‍යාපාද-තරහ නොමැතිබව කුසල මූලයකි. බලන්න: කුසලමූල, අදොසය.
▲අව්‍යාපාදරාම- Abide without ill will: අව්‍යාපාදරාම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ තරහ, ක්‍රෝධ නොමැතිව මෛත්‍රියසහගතව වාසය කිරීමය. මෙය රහතුන්ගේ විහරණයකි. බලන්න: සුඛ සෝමනස්ස. මූලාශ්‍ර: අංගුනි: (4): 6 නිපාත: අරහත්වග්ග: 6.2.3.4 සුඛ සෝමනස්සසූත්‍රය, පි.254.
▲අව්‍යාපාද විතක්ක- the thought of good will : සිතේ ඇති මෛත්‍රි සහගත සිතිවිලි මින් අදහස් කරයි. කුසල සිතකි. මේ ජිවිතයේදීම සුවයෙන් සිටීමට උපකාරීවන දහමකි, රහතුන්ගේ සිතුවිලිය. බලන්න:සුඛ හා දුක ඇතිවීම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4): 6 නිපාත: අරහන්තවග්ග: 6.2.3.1 දුක්ඛ සූත්‍රය, පි.252,EAN:6: 75.1 Suffering, p. 359.
▲ අව්‍යාපාද සංඥා- perception of good will :අව්‍යාපාද සංඥා, මෙත්තා සහගත සිතක ඇතිවන සංඥාවන්ය. මෙලොව හා පරලොව සුවය පිණිසය. බලන්න:සුඛ හා දුක ඇතිවීම. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4): 6 නිපාත: අරහන්තවග්ග: 6.2.3.1 දුක්ඛ සූත්‍රය, පි.252,EAN:6: 75.1 Suffering, p. 359.
▲අවස්සුතපරියාය-Exposition on the Corrupted :අවස්සුතපරියාය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කෙනෙක් තුල දූෂිතබව- කෙළෙස් ඇතිවීමට හා නැතිවීමට හේතු කරුණු විස්තර කිරීමය. බුදුන් වහන්සේගේ අනුදැනුම ඇතිව මහා මුගලන් තෙරුන්, මේ පරියාය සංඝයාට වදාළහ: කෙනෙක්, සතිසම්ප්‍රජන්‍ය නැතිව සිටිනවිට, සය ඉන්ද්‍රිය මගින් අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමුණු කෙරහි ඇලීම හෝ ගැටීම ඇතිවේ. කායගතා සතිය නොමැතිව ඔහු ඒ අරමුණු පිළිබඳව ඇලීම හෝ ගැටීම ඇතිව සිටි. උපන් ලාමක අකුසල කෙසේ නම් ප්‍රහිණය කරන්නේද යන්න ගැන ඔහුට අවබෝධය නැත.එලෙස ඔහුගේ සිත දූෂිතබවට පත්වේ.එවැනි පුද්ගලයා පහසුවෙන්ම මරුගේ වසඟයට පත්වේ. මේ පිලිබඳ දැක්වූ උපමාව: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5, වේලිගිය වහල: බොහෝ කලක් වේලි ගිය ගෙයක වහල (තණකොළ හෝ බට වලින් වැසුන), ඉතා ඉක්මනින්ම ගිනි තැබීමට හැකිය. එහෙත්, කායගතා සිහිය ඇතිව, අරමුණු අල්ලා නොගන්නා පුද්ගලයා හට ලාමක අකුසල නො ඉපදේ. ඔහු ප්‍රඥාවේන්, සියල්ල නිරුද්ධ කිරීම පිළිබඳව අවබෝධය ලබා ඇත. ඒ නිසා ඔහු මරුගේ වසඟයට පත්නොවේ. මේ පිලිබඳ දැක්වූ උපමාව: ඝන මැටි හෝ තද ගලින් සකස්කල නිවසක් ගිනි තැබීමට නොහැකිය. එලෙස, කායගතා සතිය ඇති නුවණැති මහණ, මරුගේ ග්‍රහණයට හසුනොවේ. දේශනාව අවසානයේදී, බුදුන් වහන්සේ එම පරියාය අනුමත කළහ. සටහන:මේ පිලිබඳ භික්ඛු බෝධිහිමි ගේ විස්තරය: බලන්න: ESN:note:194, p.1552. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: වේදනාසංයුත්ත:ආසිවිසිවග්ග: 1.19.6 අවස්සුත පරියාය සූත්‍රය, පි.380, ESN:35:Salayatana samyutta: 243.6 Exposition on the Corrupted, p.1319.
▲අවශ්‍ය මග- the essential way: අවශ්‍යමග ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ආධ්‍යාත්මික මගය, බ්‍රහ්මචරියාව පිණිස ඇති මගය. බලන්න:ආධ්‍යාත්මික මග, බ්‍රහ්මචරියාව.
▲ අවික්ෂේප සමාධිය-Avikshepa :නෙක්කම්මය නිසා සිතේ ඇතිවන එකඟ බව අවික්ෂේප සමාධිය වේ, ආසව ප්‍රහීණය පිණිස උපකාරිවේ. බලන්න: ආනන්තරික චිත්ත සමාධිය. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: පටිසම්භිදා මග : 1 : 32. ආනන්තරික චිත්ත සමාධි ඥානය, පි. 202.
▲අවිතක්ක අවිචාර-Avitakka avichara :දෙවනි ජාන සමාපත්තිය ලැබීමෙන්, විතක්ක හා විචාර සංසිඳීම මගින් සිත අවිතක්ක අවිචාර සහිත ප්‍රීති සුඛයට පැමිණේ. බලන්න: ජාන මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3) ඛන්ධවග්ග: සාරිපුත්තසංයුත්ත:7.1.2 අවිතක්ක සූත්‍රය, පි.496, (4) සළායතන වග්ග:මොග්ගල්ලානසංයුත්ත: 6.1.2 අවිතක්කසූත්‍රය, පි.518.
▼බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “මහණෙනි, නිවන් මග කවරේද යත් අවිතක්ක අවිචාර සමාධියය.” .මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (4) සළායතනවග්ග: අසංඛතසංයුත්ත: 9.2.5 අවිතක්කඅවිචාර සූත්‍රය, පි.668.
▲ අවීචි නිරය- Avichi Hell: මහා නිරය ලෙසින්ද දක්වා ඇත. බරපතල අකුසල් විපාක විඳීමට ඇති දුගතියකි. ආරිය උපවාදය නිසා අවිචියේ දුක්විඳීමට සිදුවේ. බලන්න: ආරිය උපවාද, නිරය.
▲ අවිඡ්ඡාඅනුසය- avijjānusayo: අවිජ්ජා-අවිද්‍යාව- මෝහය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යථාබව නොදැනීමය. සිතයට ඇති කෙලෙසක් නිසා එය අනුසයකි. අරහත්වය පිණිස මේ අනුසය ප්‍රහීණ කලයුතුය. බලන්න: අනුසය, අවිද්‍යාව.
▲ අවිජ්ජාඔඝය- flood of ignorance: අවිජ්ජාව යනු චතුසත්‍ය නොමදැනීමය, ඔඝය යනු ජල ප්‍රවාහය-සසර ඇදගෙන යන ප්‍රවාහයන්ය. අවිජ්ජා ඔඝය ඒ ප්‍රවාහ 4 න් එකකි.බලන්න: ඔඝ, අවිද්‍යාව.
▲ අවිජ්ජා නීවරණ-Avijja nivarana: සියලු නීවරණයන්ට වඩා, සසර ගමන දික් කිරීමට බලපාන නීවරණය, අවිජ්ජාව ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. “...මහණෙනි, අවිද්‍යා නීවරණයෙන් ඇවුරුණ සත්වයෝ බොහෝ කලක්, ඒ ඒ භවයන්හි දුවති, හැසිරෙති”. යම් ආරිය ශ්‍රාවකක්, මෝහය දුරු කර, අරහත් මග නුවණින් මෝහස්කන්ධයම සිඳීන්නේද, ඔහු නැවත සසර සැරිසරන්නේ නැත. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි:ඉතිවුත්තක: 1.2.4 අවිජ්ජා නීවරණ සූත්‍රය,පි.358.
▲ අවිජ්ජා යොගය: පාලි: අවිජ්ජා යොගො- bond of ignorance: අවිජ්ජා යොගය යනු ලෝක සත්ත්‍වයා සසරට බැඳ තබන බැමිය. මෙය කෙලෙස් බැඳීම් 4 න් - සතර යොගයන්ගෙන් එකකි. බලන්න: සතර යොග.
▲ අවිද්‍යාව: පාලි: අවිජ්ජා: Ignorance-delusion: අවිද්‍යාව-අවිජ්ජා-මෝහය යනු චතුසත්‍ය අවබෝධ නොකිරීමය, සම්මා දිට්ඨිය නොමැතිවීමය. මෙය උද්ධම්භාගිය සංයෝජනයකි. අවිද්‍යාව සසර දික්කරයි. විද්‍යාව යනු චතුසත්‍ය අවබෝධ කරගැනීමය. බලන්න: විද්‍යාව.සටහන: සතර යොග විස්තර කරන අවස්ථාවේ සපර්ශ ආයතන පිලිබඳව, යථා භූත නුවණ නැතිවීම අවිද්‍යාව ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. බලන්න: සතර යොග. දුක, දුක ඇතිවීම, දුක නැතිවීම, දුක නැතිකිරීමේ මග නොදැනීම අවිද්‍යාව යයි සැරියුත් තෙරුන් මෙහිදී පෙන්වා ඇත. ආසව ඇතිවීම නිසා අවිද්‍යාව ඇතිවේ, ආසව නැතිවීම නිසා අවිද්‍යාව නැතිවේ. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.9 සම්මා දිට්ඨි සූත්‍රය, පි. 130, EMN: 9: Sammādiṭṭhi Sutta- Right View, p. 121. ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි.107 : “අවිජ්ජා: යනු නොදැනීම, මෝහය, චතුසත්‍ය නොදැනීම...’. B.D: p. 27: “Avijjā: ignorance, nescience, unknowing- delusion…”. P.T.S: p. 209: “Avijjā: the main root of evil and of continual rebirth…”.
▼අවිද්‍යාව පටිච්චසමුප්පාද න්‍යායේ මුල් පුරුකය: සංඝයාට පටිච්චසමුප්පාද දහම් දේශනා කර බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා දුන්නේ අවිද්‍යාව මුල්කරගෙන පටිච්චසමුප්පාදය ක්‍රියාත්මකවන ආකාරයය, අවිද්‍යාව නිසා සංඛාර ඇතිවේ. “...අවිජ්ජා පච්චයා සංඬඛාරා...” .එසේම, එම අවිද්‍යාව කිසිම ඉතිරියක් නොමැතිව අවසන් වීමෙන්-විද්‍යාව පහළවීමෙන් පටිච්චසමුප්පාදයේ සෙසු සාධකද නිරුද්ධවී, දුක අවසන්වේ. බලන්න: පටිච්චසමුප්පාදය. “ කතමා ච භික‍්ඛවෙ අවිජ්ජා ? යං ඛො භික‍්ඛවෙ දුක‍්ඛෙ අඤඤාණං, දුක‍්ඛසමුදයෙ අඤඤාණං, දුක‍්ඛනිරොධෙ අඤඤාණං, දුක‍්ඛනිරොධගාමිනීයා පටිපදාය අඤඤාණං, අයං වූච‍්චති අවිජ්ජා” අවිද්‍යාව කුමක්ද? දුක කුමක්ද යයි අවබෝධ නොකිරීම, දුක ඇතිවීම පිළිබඳව අවබෝධ නොකිරීම, දුක නැතිවන ආකරය අවබෝධ නොකිරීම, දුක නැතිකිරීමේ මාර්ගය කුමක්ද? යයි අවබෝධ නොකිරීමය. චතුසත්‍ය අවබෝධයෙන් විද්‍යාව පහළවේ, අවිද්‍යාව ප්‍රහීණය පිණිස ආරිය අටමග වැඩිය යුතුවේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2): නිදාන වගග1.1.1 පටිච්චසමුප්පාද සූත්‍රය, පි.24 හා 1.1.2 විභංග සූත්‍රය, පි.26, ESN: 12: Nidanasamyutta: 1.1. Dependent Origination, p. 610 & ESN: 12: Nidanasamyutta: 1 2.2 Analysis of Dependent Origination, p.61.
▼අකුසල දහම් අවිද්‍යාව පෙරටුකර ඇත. “...අවිජ්ජා භික‍්ඛවෙ පුබ‍්බඬගමා අකුසලානං ධම‍්මානං සමාපත‍්තියා අනවදෙව අහිරිකං අනොත‍්තප‍්පං අවිජ‍්ජාගතස‍්ස භික‍්ඛවෙ අවිද‍්දසුනො මිච‍්ඡාදිට‍්ඨි පහොති. මිච‍්ඡාදිට‍්ඨස‍්ස මිච‍්ඡාසඬකප‍්පො පහොති...” .පවට ලැජ්ජා නැතිකම හා බිය නැතිකම (හිරි ඔතප් නැතිබව) සමගම උපදින අවිද්‍යාව, අකුසල් ඇතිකිරීමට පෙරටුව සිටි. අවිද්‍යාවෙන් යුත් අනුවණ මිනිසාට මිථ්‍යා දිට්ඨිය ඇතිවේ. මිථ්‍යා දිට්ඨිය ඇතිවිට මිථ්‍යා සංකප්ප ඇතිවේ... එලෙස පිළිවෙලින්, ඔහු තුල මිථ්‍යාසමාධි ය ඇතිවේ, මිථ්‍යා ප්‍රතිපදාවට නැඹුරුවේ. ඒ අනුවණ මිනිසා අකුසල් කරයි, කුසලයේ නොමයෙදේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: 1.1.1 අවිජ්ජා සූත්‍රය, පි. 30, ESN:45: Mggasamyutta: 1.1 Ignorance, p. 1603.
▼අවිද්‍යාව ප්‍රහීණ කරගැනීමේ පිළිවෙත: ඇස...ඇසෙන් දකිනා රූපය...ඇසේ විඥානය, (මේ 3 එක්වීමෙන් ඇතිවන) ඇසේ ස්පර්-ශ ය... ඇසේ ස්පර්-ශ යනිසා යම් වේදනාවක් ඇතිවේද: සැප වේදනා, දුක වේදනා, සැපත් නැති දුකත් නැති (මැදහත්) වේදනා ...මේ සියල්ල අනිත්‍යබව, දන්නා, දකිනා පුද්ගලයා ගේ අවිද්‍යාව පහවේ, විද්‍යාව ඇතිවේ. “චක‍්ඛුං ඛො භික්ඛු අනිච‍්චතො ජානතො පස‍්සතො අවිජ්ජා පහීයති, විජ්ජා උප‍්පජ‍්ජති. රූපෙ අනිච‍්චතො ජානතො පස‍්සතො අවිජ්ජා පහීයති, විජ්ජා උප‍්පජ‍්ජති. චක‍්ඛුවිඤඤාණං අනිච‍්චතො ජානතො පස‍්සතො අවිජ්ජා පහීයති, විජ්ජා උප‍්පජ‍්ජති. චක‍්ඛුසම‍්පස‍්සං අනිච‍්චතො ජානතො පස‍්සතො අවිජ්ජා පහීයති, විජ්ජා උප‍්පජ‍්ජති. යම‍්පිදං චක‍්ඛු සම‍්පස‍්සපච‍්චයා උප‍්පජ‍්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක‍්ඛං වා අදුක‍්ඛම සුඛං වා තම‍්පි අනිච‍්චතො ජානතො පස‍්සතො අවිජ්ජා පහීයති, විජ්ජා උප‍්පජ‍්ජති” සටහන්: * සෙසු ආයතන 5 : කණ, නාසය ආදියද අනිත්‍ය යයි අවබෝධ කරන පුද්ගලයා ගේ අවිද්‍යාව නැතිවේ, ** අටුවාවට අනුව එම කරුණු දුකය, අනාත්මය ලෙසින් දන්නා දකිනා කෙනාගේ අවිද්‍යාව පහවීයයි. බලන්න: ESN: note:21, p.1537. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 4) සළායතන සංයුත්ත: 1.6.1 අවිජ්ජාපහාන සූත්‍රය, පි. 94, ESN: 35: Salayathan asamyutta: Ignorance: 53.1 Abandoning , P. 1234.
▼ මිථ්‍යාදිට්ඨිය අවිද්‍යාව ඇතිකරයි: වැරදි ලෙසින් තබන ලද උලක්/ කූරක් (හැල්නන්ඩුව-යවනන්ඩුව) නිසා කෙනෙකුගේ අතපය තුවාලවේ. උපමාව: හැල්නන්ඩුව. මිථ්‍යා දිට්ඨිය නිසා අයහපත- අවිද්‍යාව ඇතිවී සසර දික්වේ.බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: ( 5-1): මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත:1.1.9 සූක සූත්‍රය, පි.44, ESN: 45: Maggasamyutta: 9.9. The Spike, p. 1613.
▼ අවිද්‍යාව ගැන මනා අවබෝධය ලැබීම පිණිස සම්මා දිට්ඨිය ඇති කර ගත යුතුවේ. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1 ): 1.1.9 සම්මා දිට්ඨි සූත්‍රය, පි. 130, EMN: 9: Sammādiṭṭhi Sutta- Right View, p.1217.
▼ ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස පහකර ගත යුතු (පහාතබ්බා ධර්ම) දහමක් ලෙස අවිද්‍යාව පෙන්වා ඇත .බලන්න: පහාතබ්බා ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼කායගතා සතිය වඩාගැනීමෙන්, විපුල කරගැනීමෙන් අවිද්‍යාව පහවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: කායගතාසති වග්ග සූත්‍ර, පි. 125, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52.
▼ බුදුන් වහන්සේ අවිද්‍යාව පිළිබඳව යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. එම දහම සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු ය යි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත.මූලාශ්‍ර:දිඝ.නි: (3 ):10 සංගිතිසූත්‍රය,පි.372,EDN:33 SangītiSutta:The Chanting Together, p.362.
▼ අවිද්‍යාව පෝෂණය විම: බුදුන් වහන්සේ වදාළේ අවිද්‍යාව පටන්ගත් තැනක් දැකිය නොහැකිබවය. එමනිසා, මෙවකට පෙර අවිද්‍යාව නොවිය, ඉන්පසු අවිද්‍යාව පහළවී යයි කිව නොහැකිය. එහෙත් අවිද්‍යාව පෝෂණය වන ආකාරයක් ඇත. එනම්, පංච නීවරණ නිසා අවිද්‍යාව පෝෂණය වේ: “...පුරිමා භික‍්ඛවෙ කොටි න පඤ‍්ඤායති අවිජ්ජාය ...ඉතො පුබ‍්බෙ අවිජ්ජාය නාහොසි, අථ පච‍්ඡා සම‍්බවි’ති. එවමෙතං භික‍්ඛවෙ වූච‍්චති. අථ ච පන පඤ‍්ඤායති ...‘ඉදප‍්පච‍්චයා අවිජ්ජා’ති. අවිජ‍්ජාම‍්පහං භික‍්ඛවෙ සාහාරං වදාමි නො අනාහාරං, කො චාහාරො අවිජ්ජාය: පඤ‍්ච නීවරණා තිස‍්ස වචනීයං...” සටහන: අවිද්‍යාව පෝෂණය වීමේ සිට සියලු අකුසල් එකින් එක පෝෂණය කරමින් සිදුවන ක්‍රියාවලිය මේ සූත්‍රයේදී බුදුන් වහන්සේ පැහැදිලිව පෙන්වා ඇත: පංච නීවරන පෝෂණය වන්නේ ත්‍රිවිධ දුශ්චරිතය නිසාය. ත්‍රිවිධ දුශ්චරිතය පෝෂණය වන්නේ ඉන්ද්‍රිය අසංවරය නිසාය. ඉන්ද්‍රිය අසංවරය පෝෂණය වන්නේ අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය නිසාය. අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය පෝෂණය වන්නේ අයෝනිසෝමනසිකාරය නිසාය. අයෝනිසෝමනසිකාරය පෝෂණය වන්නේ අශ්‍රද්ධාව නිසාය. අශ්‍රද්ධාව පෝෂණය වන්නේ අසද්ධර්මය ඇසීම නිසාය. අසද්ධර්මය ඇසීම පෝෂණය වන්නේ අසත්පුරුෂ සේවනය- පාපමිත්‍ර සේවනය නිසාය. සටහන: පාප මිත්‍ර සේවනය සංසාරය දික්වීමට මූලික කරුණකි. මේ ක්‍රියාවලිය පිලිබඳ බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා වදාළ උපමාව: කඳු මුදුනට වැස්ස පතිතවූ විට, එම දිය ගලා ගොස් කඳු බෑවුමෙ ඇති විවර, පැලුම් ආදිය පිරේ. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් දොළ පාර පීරී යති. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් පොකුණු පීරි යති. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් විල් පීරී යති. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් ඇල ආදී කුඩා දිය පහර පීරි යති. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් නදී පීරි යති. ඒවා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් ගංඟා ද අනතුරුව මහා ගංඟා ද පීරි යති. මහා ගංඟා පීරි ගොස් ගලායන දිය මගින් මහා සාගරය පිරි යයි. එලෙසින් අකුසල ධර්ම නිසා අවිද්‍යාව නමැති සාගරය පෝෂණය වේ. කඳුමුදුනට වැටෙන වැස්ස උපමාව. බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: යමක වග්ග: 10.2.2.1 අවිද්‍යා සූත්‍රය, පි.232, EAN:10: II Pairs: 61.1.Ignorance, p. 517.
▼ අවිද්‍යා සහගතබව :අවිද්‍යාසහගතබව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ යථාබව අවබෝධ නොකිරීමය. අශ්‍රැතවත් පෘථගජනයා (දහම ශ්‍රවණය නොකළ සාමාන්‍ය මිනිසා) රූප... වේදනා... සංඥා... සංඛාර ... විඥාන ආදීය කුමක්ද? යයි නොදනී, ඒ ඒ දහම් කරුණු ඇතිවන්නේ කෙසේද?, නැතිවෙන්නේ කෙසේද? ඒවා නැතිකර ගැනීමේ මග කුමක්ද? යයි නොදනී, එය අවිද්‍යාව ය, ඒ පමණකින්ම අවිද්‍යා සහගතබව ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: ( 3): ඛන්ධසංයුත්ත: 1.3.2.1 අවිජ්ජා සූත්‍රය, 1.3.2.2. හා විජ්ජා සූත්‍රය, පි. 311, ESN: 22: Kahnadasamyutta: 113.1 Ignorance, 114.2 True knowledge, p. 1100.
▼අවිද්‍යාව යනු චතු සත්‍ය නොදැනීමය යි සැරියුත් තෙරුන් වදාළහ. අවිද්‍යාව පහ කරගැනීම පිණිස ආරිය අටමග වැඩිය යුතුය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ) සළායතන වග්ග: ජම්බූඛාදක සංයුත්ත: 4.1.9 අවිජ්ජා සූත්‍රය, පි. 506, ESN: 38: Jambukhādaka -saṃyutta: 9 Ignorance, p. 1404.
▼අවිද්‍යාව නිසා මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇති වැරදි මග ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6): 10 නිපාත: සමණසඤ්ඤා වගග, 10.3.1.5. විජ්ජා සූත්‍රය,පි.412, EAN:10: 105.5 True Knowledge, p.541.
▲අවිධිමත් අවධානය- unwise attention: අවිධිමත් අවධානය යනු අයෝනිසෝමනසිකාරයේ යෙදීමය, අකුසලයකි. බලන්න: අයෝනිසෝමනසිකාරය.
▲ අවිප්‍රතිසාරය: පාලි: අවිප‍්පටිසාරත්‍ථානි-non-regret :අවිප්‍රතිසාරය ලෙසින් දක්වා ඇත්තේ පසුතැවිලි නොවීම ය. අවිප්‍රතිසාරය ඇතිවිට සිත පහසුවෙන් සමාධි ගත කර ගත හැකිවේ. ශිලසම්පන්නවීම නිසා පසුතැවිල්ල ඇතිනොවේ: බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ කෙනෙකුට කුසල ශිලය- ශිලසම්පන්නවීම- ඇත්නම් ඔහුට පසුතැවිල්ල ඇති නොවන බවය. එමගින් සිතේ ප්‍රමෝදය -පමොජ්ජා ඇතිවේ,අවිප්‍රතිසාරයේ අනුසස නම් සිත ප්‍රමෝදයට පත්වීමය. “ඉති ඛො ආනන්ද කුසලානි සීලානි අවිප‍්පටිසාරත්‍ථානි, අවිප‍්පටිසාරානිසංසානි. අවිප‍්පටිසාරො පාමොජ‍්ජත්‍ථො පාමොජ‍්ජානිසංසො...” සටහන්: * අවිප්‍රතිසාරය සමාධිය ඇතිවීමට උපකාරීවේ. ** මෙහිදී අවිප්‍රතිසාරය මගින් ක්‍රම ක්‍රමයෙන් කුසල දහම් සම්පුර්ණ යට පත්වී නිවන සාක්ෂාත් වීම විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6): 11 නිපාතය:නිස්සය වගග: 11.1.1.කීමත්ථිය සූත්‍රය හා 11.1.2. න චේතනාය කරණිය සූත්‍රය, පි.611-614, EAN:11: Dependence: 1.1 What Purpose & 1. 2 Volition p.566.
▲ අවිරති ශිලය-Avirathi sila: කුසල සිත නිසා සිතේ ඇතිවන අනිකුත් කුසල චේතනා අවිරති ශිලයය. සටහන: විසුද්ධිමග්ග, පරිච්ඡේදය1, පි.61 මේ ගැන විස්තර දක්වා ඇත.බලන්න: ශිලය.
▲අවිරුද්ධ මග- the unopposed way: ආධ්‍යාත්මික ජීවිතය සාර්ථක කරගැනීමට පදනම්වන බ්‍රහ්මචාරිමග, අවිරුද්ධ මග ලෙසින් පෙන්වා ඇත. බලන්න: ආධ්‍යාත්මික මග,බ්‍රහ්මචරියාව.
▲ අවිසාරද- Not skillful: අවිසාරද-අවිශාරද ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ අදක්ෂ ලෙසින් ගිහි ජීවිතය ගෙනයාමය. පන්සිල් නොරකිමින් ජීවත්වීම, දස අකුසලය සහිතව ජිවත්වීම අවිසාරද බව මෙහි දක්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: 5.4.3.2 විසාරද සූත්‍රය, පි.352 හා අංගු.නි: (6): 10 නිපාත: 10.5.1.5 විසාරද සූත්‍රය, පි.560.
▲ අවිහ බ්‍රහ්මලෝකය- Aviha Heaven: අවිහ දේවලෝකය, බ්‍රහ්ම ලෝකයකි, අනාගාමි උතුමන් යළි උපත ලබන සුද්ධාවාසයකි. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක.
▲අවිහිංසාව: පාලි: අවිහිංසා- Non-harming,Non cruelty:අවිහිංසාව: වෙනත් අයට හිංසා නොකිරීම, පිඩා නොකිරීම කුසලයකි, සම්මා සංකප්පයට ඇතුලත් ගුණයකි. බුදුන් වහන්සේ වදාළේ හිංසාකිරීමෙන් වැලකීම පිණිස අවිහිංසාව පුරුදු කරගත යුතු බවය. අවිහිංසාව ඇති පුද්ගලයන්ට කරුණාව යහපත් ලෙසින් වඩා ගත හැකිය. මෙය ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස උපකාරීවන කරුණකි. බලන්න: සල්ලේඛ පරියාය, සම්මා සංකප්ප. සටහන: අවිහිංසාව නිසා, අවිහිංසා විතක්ක, අවිහිංසා සංඥා ඇතිවේ. මේවා කුසලවේ, මෙලොව හා පරලොව සුවය ඇතිකරයි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4): 6 නිපාත: අරහන්තවග්ග: 6.2.3.1 දුක්ඛ සූත්‍රය, පි.252,EAN:6: 75.1 Suffering, p. 359.
▼බුදුන් වහන්සේ අවිහිංසාව ගැන යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. එම දහම සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු යයි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ):10 සංගිති සූත්‍රය, පි. 372 , EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▲ අවෙච්චා සහගත ප්‍රසාදය: පාලි: අවෙච්චප්පසන්න- unwavering confidence: ත්‍රිවිධරත්නය කෙරහි විශ්වාසි බව- නියත පිලිගැනීම අවෙච්චා සහගත ප්‍රසාදයය. සෝතාපන්නවීම මගින් එම විශ්වාසි බව ඇතිවේ: “...යෙ කෙචි භිකඛවෙ මයි අවෙච‍්චප‍්පසන‍්නනා, සබ‍්බෙ තෙ සොතාපන‍්නනා නං...” බලන්න: දිට්ඨි සම්පන්න. සටහන: දිට්ඨි සම්පන්නවීම හා අවෙච්චා සහගත ප්‍රසාදය ඇතිවීම සමානය .
▼ සෝතාපන්න සිට අරහත්බව ලැබූ බුද්ධ ශ්‍රාවකයන්ට අවෙච්චා සහගත ප්‍රසාදය ඇත. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාත: 10.2.2.4 අවෙච්චප්පසන්න සුත්‍රය, පි.244, EAN:10: 64 .4. Unwavering, p. 519.
▼කෙනෙක් තුල අවෙච්චා සහගත ප්‍රසාදය ඇතිවීමට සම්මා දිට්ඨිය තිබීම අවශ්‍යය. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1 ): 1.1.9 සම්මා දිට්ඨි සූත්‍රය, පි. 130, EMN: 9: Sammādiṭṭhi Sutta- Right View, p. 121.
▲ අවුල නිරවුල් කරගැනීම-The tangle & disentangling the tangle මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ, අවුල යනු ලෝක ප්‍රජාව සසරට බැඳී තිබීම නිසා ඇතිවන දුක් ගැටළු ආදීය ගැනය. එම අවුල නිරවුල් කරගන්නේ තණ්හාවට ඇති බැඳීම් කපා දැමීමෙන්ය. එක් සමයක දෙවියෙක් බුදුන් වහන්සේගෙන් මෙසේ විමසුහ: “ අන‍්තො ජටා බහි ජටා ජටාය ජටිතා පජා, තං තං ගොතම පුච‍්ඡාමි කො ඉමං විජටයෙ ජටන‍්ති ?” මිනිසුන්ගේ ඇතුළතත් අවුල්සහගතය, පිටත ද අවුල්සහගතය, සියලු දෙන අවුලෙන් බැඳී ඇත, ගොතමයන් වහන්ස, මේ අවුල නිරවුල් කරගන්නේ කවරෙක්ද? (A tangle inside, a tangle outside, This generation is entangled in a tangle. I ask you this, O Gotama, Who can disentangle this tangle?) බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පිළිතුරු වදාළහ: සීලෙ පතිට‍්ඨාය නරො සපඤෙඤා චිත‍්තං පඤ‍්ඤඤ‍්ච භාවයං,ආතාපි නිපකො භික්ඛු සො ඉමං විජටයෙ ජටන‍්ති”. පිළිසිඳ නුවණ ඇති, කෙළෙස් තවන වෙර ඇති, ප්‍රඥාවන්ත භික්ෂුව, ශිලයෙහි පිහිටා, සමාධිය හා ප්‍රඥාව වඩමින් මේ අවුල නිරවුල් කරගන්නේය. ( A man established on virtue, wise, Developing the mind and wisdom, A bhikkhu ardent and discreet: He can disentangle this tangle). සටහන්: * අටුවාවට අනුව:මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ ශිල සමාධි හා ප්‍රඥා යන ත්‍රිවිධ පුහුණුව ඇති, වීරිය ඇති භික්ෂුවට (සේඛ), සසර අවුල නිරවුල් කරගත හැකිබවය. උපමාව: බටගාල කැපීම: බිමසිටගත් මිනිසෙක්, මුවහත් පිහියක් ගෙන, විරිය ඇතිව, පැටලීගිය බටගාල කපා දමන ලෙසින්, සීලය නමැති පොලවේ සිටගෙන, සමාධිය නමැති මුවහත් ගලේ, ප්‍රඥාව නමැති පිහිය හොඳින් මුවහත් කරගත් භික්ෂුවට,වීරියේ බලය ඇතිව තණ්හාව නමැති සසර අවුල මැනවින් කපා සිඳ දැමිය හැකිය. බලන්න: ESN: Note: 44, p. 85, උපග්‍රන්ථය:5. ** අවුල නිවරවුල් කරගන්නේ අරහත්වයට පත්විමෙන්ය. බලන්න: විසුද්ධිමග්ග: 1 පරිඡේදය, පි.44. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1 ): දේවතාසංයුත්ත: 1.3.3 ජටා සූත්‍රය, පි. 52,ESN: 1. Devatasamyutta, 23.3 Tangle, p. 84.
▲ අවුල්සිත-Muddle-mindedness: අවුල්සිත යනු සිහිය මුලාවිමය, සතිසම්ප්‍රජන්‍ය නැතිවීමය. සිත අවුල්සහගත වූ විට අකුසල සිදුවේ, අයෝනිසෝමනසිකාරය ඇතිවේ ඒ නිසා වැරදි මග සේවනය කරයි, සිත අලසබවට පත්වේ. ආරිය සේවනය හා දහම ඇසීමට කැමති නැතිවීම හා නිතර අනුන්ගේ දොස් දැකීම නිසා සිත අවුල්වේ. එහෙත්, ආරියන් දැකීමට, දහම ඇසීමට කැමැත්ත ඇතිකරගැනිමෙන් හා අනුන්ගේ දොස් දැකීමට ඇති කැමත්ත නැති කරගැනීමෙන් සිතේ අවුල්බව නැතිකර සිහිය යථාබවට පත්කරගැනීමට හැකිවේ.මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6 ): 10 නිපාත:10.2.3.6.තයොධම්ම සුත්‍රය,පි.284, EAN-10: 76-6. Incapable, p. 524.
▲ආවරණ ධම්ම- Obstructive Dhamma: ආවරණ ධම්ම යනු පංච නීවරණ යන්ය. ඒවා විමුක්ති මග අවහිර කරයි-ආවරණය කරයි. බලන්න: නීවරණ. මූලාශ්‍ර:සංයු.නි: ( 5-1): බොජ්ඣංගසංයුත්තය: 2.4.7 ආවරණ සූත්‍රය, පි. 217, ESN:46: Bojhangasamyutta: 37.7 Obstructions , p. 1772.
▲ඇවත්: පාලි: ආපත්ති -offences: සංඝයා අතින් සිදුවන අයහපත්, වැරදි ක්‍රියා ඇවත් ය. බුදුන් වහන්සේ, ඇවත් දැනීම හා ඇවතින් වෙන්වීම (ආපත්ති කුසලතාවය හා ඉන් නැගී සිටීමේ කුසලතාවය) පිළිබඳව යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. ඒ දහම සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු යයි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත. (Skill in [knowing] offences and [the procedure for] rehabilitation from them (āpatti-kusalatā ca āpatti-vuṭṭhāna-kusalatā ca). සටහන: විස්තර පිණිස බලන්න: අංගු.නි: 1 නිපාතය: 12 අනාපත්තිවග්ගය,විනය පිටකය. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ):10 සංගිති සූත්‍රය, පි. 372 හා 11 දසුත්තර සූත්‍රය පි. 483, EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362, 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼විවිධ ඇවත්: ලුහු ඇවත, ගුරු ඇවත, දුළුල් ඇවත, නොදුළුල් ඇවත, සාවසෙසාපාත්තිය හා අනවසෙසාපාත්තිය (remediable offense and an irremediable offense). මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1) 2 නිපාතය, ආසාවග්ග: 2.3.11.10 සූත්‍ර 3 කි, පි. 208.
අස
▲ අසංඛත- Unconditioned: අසංඛත යනු හේතු ප්‍රත්‍ය නිසා හට නොගත් බවය. නිවන හඳුන්වන පදයකි. බලන්න: නිවන. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: ඉතිවුත්තක: 2.2.6 අජාත සූත්‍රය, පි. 393.
▲ අසංඛත ධාතුව: පාලි: අසඬඛත ධාතුයා- Unconditioned element අසංඛත ධාතුව යනු සකස් නොවූ දහම වූ නිවනය. බලන්න: සංඛත ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.111: “අසඬඛත: ප්‍රත්‍යයයානි විසින් රැස් නොකළ, සංස්කරණය නොකළ, අසඬඛත ධාතු: නිර්වාණ ධාතුවය” B.D: p.23: “Asankhata: The Unformed, Unoriginated, and Unconditioned is a name for Nirvana, the beyond of all becoming and conditionality”.
▼අසංඛත ධාතුව, ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස විශේෂ නුවණින් (ඥාතපරිඥාවෙන්, විශේෂයෙන් දත යුතු), යහපත් ලෙසින්ම අවබෝධ කරගතයුතු, අභිඥෙයිය ධම්මයකි. බලන්න: අභිඥෙයිය ධම්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▲අසංඛත මග- Unconditioned way: ආධ්‍යාත්මික පංච ඉන්ද්‍රිය මනාව අවබෝධ කිරීම පිණිස ඇති මග අසංඛතමගය -නිවන් මගය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (4 ):සළායතනවග්ග: අසංඛත සංයුත්ත: 9.1.8 ඉන්ද්‍රිය සූත්‍රය, පි. 662.
▲ අසංඛාරපරිනිබබායි -attainer of nibbāna without exertion මෙය අනාගාමි උතුමන් අරහත්වය ලබා පරිනිබ්බානය ලබන එක්ආකාරයකි. ඔරම්භාගිය සංයෝජන පහකරගත් ආරිය උතුමා මෙලොවින් චුතව, සුද්ධාවාසයේ පහළව, නිරයාසයෙන්ම අරහත්වයට පත්ව පරිනිබ්බානය ලැබීම. එම අවස්තාව අසංඛාරපරිනිබබායි ය. මේ පිලිබඳ දක්වා ඇති උපමාව- ගිනිපුපුර: දවස මුළුල්ලේ ගින්නෙන් රත්වුණ යකඩගුලියක්, තළනවිට, ගිනිපුපුරක් මතුවී, ඉහලට ගොස්, නැවත පොළොවට පහත්වී, දර ස්වල්පයක් හෝ පිදුරු සවල්පයක් ඇති තැනකට වැටි ගිනි ඇවිලි දුම් පිටකරයි. එහෙත්, ඉන්ධන ප්‍රමාණය මද නිසා ගින්න ඉක්මණින් නිවී යයි. ඒ ලෙසින්, ඒ උතුමා අරහත්වය- පරිනිබ්බානය ලබයි.බලන්න:උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 7 නිපාත: 7.2.1.2. පුරිසගතිසූත්‍රය, පි.402, EAN: 7 :55.2 Destinations of Persons, p. 387.
▲අසනිචක්ක-The Thunderbolt: අසනිචක්ක (හෙනගැසීම-හෙනසක), විදුලි අකුණ නිසා විනාශ ඇතිවේ. මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ ලාභසත්කාර ආදියට යටවන පුද්ගලයා, හෙනයකට අසුවූ පුද්ගලයා විනාශ වන ලෙසින් දහම් මගේ විනාශවී යන බවය.උපමාව: විදුලි අකුණ, බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2): නිදානවග්ග: ලාභසත්කාරසංයුත්ත: 5.1.6 අසනිචක්ක සූත්‍රය, පි.370.
▲අසංන්ඛේයිය පුණ්‍ය- Incalculable merits: අසංන්ඛේයිය යනු ගණන්කිරීමට නොහැකි බවය. අසංන්ඛේයිය පුණ්‍ය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, ආරියශ්‍රාවකයෙක් හට කළහැකි මහා පිං, මහා කුසල්ය. ත්‍රිවිධ රත්නය කෙරේ ඇති අවෙච්චාසහගත ප්‍රසාදය හා ආරිය කාන්ත ශිලය ඇති ආරිය ශ්‍රාවකයාහට ඇති පුණ්‍ය ගණන්කිරීමට නොහැකිය. බලන්න: පුණ්‍ය නදී. සටහන: මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ සෝතාපන්න උතුමෙක් සතු අසීමිත පිං සමුහයය. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (5-2) මහාවග්ග: සෝතාපත්ති සංයුත්ත:5:11.5.1 අසංන්ඛේයිය සූත්‍ර 3කි, පි.256.
▲ අසංඥසත්ත: පාලි: අසඤ‍්ඤසත‍්ත-unconscious beings: අසංඥසත්ත යනු සංඥානොමැති- හඳුනාගැනීම් නැති සත්ත්‍වයන්ය. සංඥා විරහිත වූ සත්ත්‍වයන්ගේ උත්පත්තිය සිදුවන රූප බ්‍රහ්මලෝකය-බඹලොව, අසංඥසත්තා ලෙසින් හඳුන්වයි. රූපස්කන්‍ධය පමණක් පහළ වන බැවින් මෙම අසංඥතලය ‘ඒක වෝකාර භවය’ ලෙස ද හැඳින්වේ. බලන්න: බ්‍රහ්මලෝක. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි.112: “අසඤ‍්ඤසත‍්ත: 11 නි බඹතලය. සංඥා නොමැති... අසඤ‍්ඤි: හැඳිනිම් රහිත”. B.D: p: 23: “unconscious beings: asañña-satta- are a class of heavenly beings in the fine-material world. p.122: only the one corporality group- eka-vokāra-bhava”.
▼මහානිදාන සූත්‍රයේ විඥානය පිහිටන ආයතන 2 න් එකක් ලෙස අසංඥසත්වායතනය පෙන්වා ඇත. බලන්න: විඥානස්ථාන. මූලාශ්‍ර: දීඝ:නි: (2 ) 2 මහානිදාන සූත්‍රය: 40-41 ඡෙද, පි. 118, EDN: 15 Mahānidāna Sutta: The Great Discourse on Origination, para. 33, p. 169.
▲අසංවරය- non-restrain: කය හා සිත සංවරකර නොගැනීම- අහික්මිම අසංවරය ය. මෙය අකුසලයකි, ත්‍රිවිධ දුශ්චරිතයන්ට හේතුවේ. හිරි ඔතප් නැතිවීම අසංවරයට මූලීකවේ. ඉන්ද්‍රිය සංවරයෙන්, වීරිය ඇතිකර ගැනීමෙන් අසංවරබව නැතිකර ගත හැකිය. බලන්න: ඉන්ද්‍රිය සංවරය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.10 සූත්‍රය, පි.286.
▼අශ්‍රද්ධාව, අවදඤඤුතාවය (un-charitableness) හා කුසීතබව නැතිකර ගැනීමෙන් අසංවරය පහවේ. ආරබ්ධ විරිය ඇති පුද්ගලයාට, අසංවරය නැතිකර ගත හැකිය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6) : 10 නිපාතය: 10.2.3.6 තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: Tens,76-6.Incapable, p. 524.
▲අසත්‍ය-Untruth: අසත්‍ය- බොරුකීමය, අකුසලයකි. බලන්න: මුසාවාදා.
▲ අසේඛ- one beyond training: සේඛ නොවන්නේ අසේඛය. බ්‍රහ්මචරියාව සපුරාගත් උතුමා අසේඛය; රහතන්වහන්සේ හඳුන්වන නමකි. බලන්න: සේඛ හා අසේඛ, රහතන්වහන්සේ. සටහන: අසේඛශිලය, අසේඛසමාධිය,අසේඛප්‍රඥාව ඇති මහණ (රහතුන්) දෙව්මිනිසුන් අතර ශ්‍රේෂ්ඨවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6) 11 නිපාත: අනුස්සතිවග්ග: මොරනිවාප සූත්‍රය.
▼අසේඛ යනු: අසේඛ සම්මා දිට්ඨිය -අසේඛ සම්මාවිමුක්තිය ලබාගත් රහතන්වහන්සේ බව මෙහි පෙන්වා ඇත. අසේඛ ධම්ම යනු (දස අසේඛිය ධර්ම): අසේඛ සම්මා දිට්ඨිය -අසේඛ සම්මාවිමුක්තිය ය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත:සමණසංඥාවග්ග: 10.3.1.11 හා 10.3.1.12 සූත්‍ර, පි.426.
▼ අසේඛ විහරනය: අසේඛ භික්ෂුව සතර සතිපට්ඨානය (සිව් සිවටන්) ඇතිකරගෙන වාසය කලයුතුබව මෙහි පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: අනුරුද්ධසංයුත්ත: 8.1.5 කන්ටකී සූත්‍රය, පි.94.
▲ අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය: පාලි:අසතාඅසම‍්පජඤඤං- lack of mindfulness and clear comprehension: අසතිය යනු සතිය - සිහිය නොමැතිකමය, අමතකවීමය, අසිහියෙන් සිටීමය. අසම්ප්‍රජන්‍යය යනු නුවණ නැතිව කටයුතු කිරීමය, අයෝනිසෝමනසිකාරයෙන් ක්‍රියා කිරීමය.කය පිළිබඳව, ඇතිවන වේදනා ගැන, සිත පිළිබඳව, දහම් කරුණු ගැන අසිහියෙන් කටයුතු කිරීම, සිහිය නොමැතිකමය, සතර සති පට්ඨානයට අනුකුල නොවී වාසය කිරීමය. කය හසුරුවන අන්දම පිලිබඳව සිහිනුවණ නොමැතිව, යහපත් අවබෝධය නොමැතිව සිටීම අසම්ප්‍රජන්‍යයවේ. සතර සතිපට්ඨානය වඩා ගැනීමෙන් මේ අගුණ නැතිකර ගත හැකිවේ. බලන්න: සතිසම්ප්‍රජන්‍ය.
▼ අසම්ප්‍රජන්‍යය යනු අයෝනිසෝමනසිකාරය නිසා අනුවණ ලෙසින් කටයුතු කිරීමය. සම්ප්‍රජන්‍යය වැඩීමෙන්, අසම්ප්‍රජන්‍යය ප්‍රහීණකර ගත හැකිය. බලන්න: සම්ප්‍රජන්‍යය මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.8 සූත්‍රය, පි.284.
▼අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිවීමට මුලිකවන්නේ අයෝනිසෝ මනසිකාරයෙන් කටයුතු කිරීම නිසාය. අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය නිසා ඉන්ද්‍රිය අසංවරය ඇතිවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත:යමක වග්ග: 10.2.2.1.අවිද්‍යා සූත්‍රය,පි.232, EAN:10: II Pairs: 61.1.Ignorance, p. 517.
▼ බුදුන් වහන්සේ අසතිය හා අසම්ප්‍රජන්‍යය පිළිබඳව යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. ඒ දහම සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු යයි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ):10 සංගිති සූත්‍රය, පි. 372 , EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▼අසම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිවිට අයෝනිසෝමනසිකාරය ඇතිවේ, එසේම මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇතුළු දස අංග සේවනය කිරීමට නැඹුරුවේ. සිතේ අලසබව ඇතිවේ. අසම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිවීමට බලපාන්නේ ආරියසේවනය හා දහම ඇසීමට ඇති අකමැත්ත (අරතිය) හා විවේචනය කිරීමට ඇති කැමත්ත ( උපාරම්භ චිත්ත) ආදී කරුණු නිසාය. මේ කරුණු පහකර ගන්නේ නම් අසම්ප්‍රජන්‍යය නැතිකර සම්ප්‍රජන්‍යය ඇතිකර ගත හැකිවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6 )10 නිපාත:10.2.3.6.තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN-10: 76-6. Incapable, p. 524.
▲අසපත්තං-Without hate: අසපත්තං යනු සතුරු නොවීම, එදිරි නොවීමය. මෛත්‍රිය වැඩිම පිණිස සිත තරහ නොමැතිවිය යුතුවේ: “මෙත්තං ච සබ්බ ලොකස්මිං- මානසං භාවයෙ අපරිමාණං- උද්ධං අධො ච තිරියං ච- අසම්බාධං අවෙරං අසපත්තං” බලන්න: මෙත්තා සූත්‍රය.
▲අසමය හා සමය-Asamaya Samaya : අසමය ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ නුසුදුසු කාලයය. සමය යනු සුදුසු කාලයය. ප්‍රධන් විරිය කරන පුද්ගලයාට අසමය වන්නේ: වයසට යාම (ජරාව), ලෙඩ ඇතිවීම (ව්‍යාධිය), පිඬු සිඟා යෑමට සුකර නොවීම, ජනයා අතර අසමගිය හා සොරබිය, සංඝභේදය. ප්‍රධන් විරිය පිණිස - සමය පිණිස අවශ්‍ය කරුණු: තරුණබව, අල්පාබාධ, පිඬුසිඟා යැමට මනා පරිසරය තිබීම, ජනයා අතර සමගිය, සංඝයා අතර සමගිය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (3) 5 නිපාත: 5.2.1.4 අසමය සමය සූත්‍රය, පි.126.
▲අසමාහිත හා සමාහිත- Inferior disposition & Superior disposition අසමාහිත ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ පහත් හීන ගති ඇතිබවය. සමාහිත යනු උසස්, යහපත් ගති ඇතිබවය. අසමාහිත ගති ඇති පුද්ගලයෝ එවැනි හීන පුද්ගලයන්ම ඇසුරු කරති. සමාහිත පුද්ගලයෝ, තමන් වැනි උතුම් පුද්ගලයන්ම ඇසුරු කරති. සටහන: සමාහිත: බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වන නාම පදයකි. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: ධාතුසංයුත්ත:කම්මපථවග්ග: 2.3.1 අසමාහිත සූත්‍රය, පි.280.
▲අසම්බාධං- Without barriers අසම්බාධං- බාධා නොමැතිව. මෛත්‍රිය වැඩිම පිණිස සිත බාධා නොමැතිවිය යුතුවේ. එනම්, අකුසල නොමැති සිත. “මෙත්තං ච සබ්බ ලොකස්මිං- මානසං භාවයෙ අපරිමාණං- උද්ධං අධො ච තිරියං ච- අසම්බාධං...” බලන්න: මෙත්තා සූත්‍රය.
▲අසත්පුරුෂයා- Asathpurisa: අසත්පුරුෂයා ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇතුළු දස අංග අනුගමනය කරන පුද්ගලයාය. බලන්න: සත්පුරුෂයා. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග: මග්ගසංයුත්ත: 1.3.5 අසප්පුරිස සූත්‍ර 2කි, පි.60.
▼අසත්පුරුෂයා ගේ ලක්ෂන: ඔහු අනුන්ගේ අගුණ ප්‍රචාරකරති, අනුන්ගේ ගුණ නොකියයි, තමාගේ අගුණ සඟවාගනී, තමාගේ ගුණ ප්‍රචාර කරති. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (2) 4 නිපාත:4.2.3.3. අස්ප්පුරිස වධුකා සූත්‍රය, පි.166.
▲අසත්පුරුෂ දාන- Asathpurisa dana: සකස් නොකර, ගරුසරු නොමැතිව දෙන අයහපත් දානය අසත්පුරිසදානයය. බලන්න: දාන. මූලාශ්‍රය:අංගු.නි: (3) 5 නිපාත:තිකන්ඩකවග්ග:5.3.5.7 අසත්පුරිසදාන,පි.300.
▲අසත්පුරුෂ ධම්ම-Asathpurisa Dhamma: අසත් පුරුෂ ධම්ම- අසප්පුරිස ධම්ම යනු මිථ්‍යාදිට්ඨිය ආදී දස අංගවලට නැඹුරුවිමය.. බලන්න: සත් පුරුෂ ධර්මය.
▲ අසත්පුරුෂ භූමිය හා සත්පුරුෂ භූමිය: පාලි: අසප‍්පුරිසභූමි, සප‍්පුරිසභූමි- plane of the bad person & plane of the good person. අසත්පුරුෂ භූමිය ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත්තේ, අකෘතඥබව හා අකෘතවේදි බවය. සත්පුරුෂ භූමිය නම් කෘතඥබව හා කෘතවේදි බවය. (A bad person is ungrateful and unthankful, A good person is grateful and thankful) .බලන්න: සත්පුරුෂ හා අසත්පුරුෂ, කෘතඥබව හා අකෘතඥබව. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 1): 2 නිපාත: සමචිත්තවග්ග: 2.1.4.1 සූත්‍රය, පි.157, EAN: 2: 32.11 Sutta, p.61.
▲ අස්සුත-Uninstructed: අස්සුත ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ දහම නොඇසුබවය. අස්සුත පෘතග්ජන යනු දහම නොඇසු සාමාන්‍ය ලෝකයාය. අසත්පුරුෂ ලෙසින්ද හඳුන්වයි.මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ, කයේ ඇතිවන විවිධ වෙනස්කම් දකින (හටගැනීම, පිරිහීයාම ආදී) සාමන්‍ය ලෝකයා, ඒ ගැන උකටලීව කයෙන් නිදහස්වීමට කැමැත්ත ඇතිබවය. එහෙත්, සිත (මනස, විඥානය) පිළිබඳ කළකිරීමට ඔහුට කැමැත්තක් නැත. එයට හේතුව මමය මගේය යයි සිත අල්වාගෙන ඇතිනිසාය. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2): නිදානවග්ග: අභිසමයසංයුත්ත :මහාවග්ග:අස්සුතවන්තු සූත්‍ර 2කි, පි.170.
▲ අසද්ධම්ම-Not Dhamma: එනම් අසත්‍යවූ දහම අනුගමනය කිරීමය. සද්ධර්මය අනුගමනය නොකිරීමය. මෙහිදී අසද්ධම්ම 7ක් පෙන්වා ඇත: 1) අශ්‍රද්ධාව 2-3) හිරි ඔතප්ප නැතිබව 4)අල්පශ්‍රැතබව 5) කුසිතබව 6) අසිහිය (නටසිහිය) 7) ප්‍රඥානැතිබව- දුෂ්ප්‍රඥා. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:සමණවග්ග:7.2.4.9 අසද්ධර්ම සූත්‍රය, පි.512.
▲අසන්තුෂ්ටිය- No-contentment: අසන්තුෂ්ටිය යනු ලදදෙයින් සෑහීමට පත්නොවීමය. සංඝයා සිව්පසයෙන් සැහිමට පත්නොවන්නේනම් එය දහම් මගේ දියුණුවට බාධාවකි. මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ අසන්තුෂ්ටිය ප්‍රහීණ කර ගැනීමට සන්තුෂ්ටිය වැඩිය යුතුබවය. බලන්න: සන්තුෂ්ටිය. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.1.8 සූත්‍රය, පි.284.
▲ අසිත තවුසා-Asita Thawusa: බෝධිසත්වයන් උපත ලැබූ අවස්ථවේ, උන්වහන්සේ දැකීමට පැමිණි මේ තවුසා, බෝසතුන්, ඒකාන්තයෙන්ම අනුත්තර වනබව ප්‍රකාශ කළහ. අසිත කාලදේව ලෙසින්ද මෙතුමා හඳුන්වා ඇත. විස්තර පිණිස බලන්න: ඛු.නි: සුත්තනිපාත: මහාවග්ග: 3-11 නාලක සූත්‍රය, පි.232.
▲අස්තිසුඛය-Joy of ownership: අස්තිසුඛය, යනු තමන්ට හිමි සම්පත්- ලෞකික සම්පත්නිසා ගිහියන්ට ඇතිවන සතුට- ප්‍රීතියය. බලන්න: ගිහිසුඛ.
▲ අස්මිමානය: පාලි: අස‍්මිමානො- Ego-conceit- the conceit ‘I am’ අස්මිමාන යනු මම වෙමි යන මානය, අහංකාරයය, මෙය සංයෝජනයකි, අරහත්වයට පත්වීමෙන් පසු ප්‍රහීණවේ . බලන්න: සංයෝජන, මාන. ශබ්දකෝෂ: B.D: p. 24: “Asmi-Māna: ‘I am -conceit’- may range from the coarsest pride & self-assertion to a subtle feeling of one’s distinctiveness or superiority that persists as the 8th Fetter until the attainment of Arhatship…”
▼ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස අස්මිමානය පහකරගතයුතුය. බලන්න:පහාතබ්බා ධර්ම. මූලාශ්‍ර: .නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼කායගතා සතිය වඩා ගැනීමෙන් විපුල කරගැනීමෙන් අස්මිමානය පහවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: කායගතාසතියේ ප්‍රතිලාභ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (11 නිපාත: කායගතාසති වග්ග, පි. 125, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52.
▲ අස්වැසිල්ල: පාලි: අස්සාස- consolation: අස්වැසිල්ල -සැනසිල්ල යනු දහමට පිළිපන් පුද්ගලයා (සේඛ), ඵස්ස ආයතන 6 පිලිබඳ යථාබව අවබෝධ කරගැනීමය. එම අස්වැසිල්ල ලබාදෙන මග ආරියඅටමගය. උතුම් අස්වැසිල්ල (supreme consolation) යනු ස්පර්-ශ ආයතන 6 ගැන අවබෝධය ලබා උපාදාන රහිතව විමුක්තිය ලැබීමය- අරහත්මගඵල ලැබීමය. සටහන: අස‍්සාසප‍්පත‍්තො: එම මගට පිළිපන්පුද්ගලයා උතුම් පුද්ගලයාය සේඛය. බලන්න: ESN: note: 273, p. 1560. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4) සළායතන වග්ග: ජම්බූඛාදක සංයුත්ත: 4.1.5 අස්සාස සූත්‍රය හා 4.1.6 පරමස්සාය සූත්‍රය, පි. 504 , ESN: Salayatanasamyutta: IV: 38 Jambukhādaka -saṃyutta: 5 Consolation & Supreme Consolation , p. 1400.
▲අස්සජි (පස්වග මහණ) තෙර- Assaji (Pasvaga) Thera: බලන්න: උප ග්‍රන්ථය: 1
▲අස්සජි භික්ෂුව (කිටාගිරිය) – Bhikkhu Assaji (Kitagiri):බලන්න: උප ග්‍රන්ථය:4
▲අස්සලායන බ්‍රාහමණමානවක-Assalāyana brahmin student: බලන්න: උප ග්‍රන්ථය:3
▲ අස්සාරෝහගාමිණි - Assāroha the Cavalry Warrior:බලන්න: උප ග්‍රන්ථය:3
▲අසස්සත- not eternal: අසස්සත(ආශාශ්වත) යනු සදාකාලික නොවන බව-නිත්‍ය නොවන බවය. ලෝකය නිත්‍ය නොවේ යයි දරන දිට්ඨිය මින් හඟවයි. මෙය බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ අන්‍ය ආගමිකයන් අතර පවැති දිට්ඨි 10න එකකි. මෙයට විරුද්ධ මතය, ශාශ්වත දිට්ඨිය ය. බලන්න: දිට්ඨි. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (3) ඛන්ධවග්ග:දිට්ඨිසංයුත්ත: 3.1.10 අසස්සත සූත්‍රය, පි.432.
▲අසාමන්ත ප්‍රඥාව: පාලි: අසාමන්තපඤ්ඤා- unsurpassed wisdom කිසිවෙකුට මේ ප්‍රඥාව වෙනස් කිරීමට (ඉක්මවා යාමට) නොහැකි ස්වභාවය- අනුත්තර බව ඇති නිසා අසාමන්ත ප්‍රඥාව යයි හඳුන්වයි. බලන්න: ප්‍රඥාව.
▼අසාමන්ත ප්‍රඥාව සම්පුර්ණවීම: රූපයෙහි, වේදනාවේ, සංඥාවේ, සංඛාරයේ, විඥානයේ (පංච උපාදානස්කන්ධ යේ), ඇසේ හා ජරාව හා මරණයේ පටිනිස්සග්ගානු පස්සනාව වැඩීමෙන් නැවත නැවත එහි යෙදීමෙන් අසාමන්ත ප්‍රඥාව පුර්ණවේ. “පටිනිස‍්සග‍්ගානුපස‍්සනා ...රූපෙ... වේදනාය... සඤ‍්ඤාය ... සඬඛාරෙසු... විඤ‍්ඤාණෙ ...චක‍්ඛුස‍්මිං... ජරාමරණෙ පටිනිස‍්සග‍්ගානුපස‍්සනා භාවිතා බහුලීකතා අසාමන‍්තපඤ‍්ඤං පරිපූරෙති”. අසාමන්ත ප්‍රඥාව යනු කුමක්ද? සිව්පිළිසිඹියා පිලිබඳ අධිගම කරනලද, ප්‍රත්‍යක්ෂකරන ලද ප්‍රඥාවෙන් දකිනලද අවබෝධය, වෙනත් කෙනෙකුට වෙනස් කලනොහැකිය.එය අසාමන්ත ප්‍රඥාව වේ. මූලාශ්‍රය: ඛු.නි: පටිසම්භිදා 2: ප්‍රඥාවග්ග: 3.1 ප්‍රඥා කථා, පි. 166-178.
▼සතර ධර්මය (සෝතාපන්න අංග) ඇති පුද්ගලයාට - සෝතාපන්න ආරියාට අසාමන්ත ප්‍රඥාව ඇතිවේ. එනම්: 1) සත්පුරුෂ සේවනය 2) සද්ධර්ම ශ්‍රවණය 3) යෝනිසෝ මනසිකාරය 4) ධර්මයට අනුකුලව පිළිපැදීම -ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපදාව. “…ඉමෙ ඛො භික‍්ඛවෙ, චත‍්තාරො ධම‍්මා භාවිතා බහුලීකතා අසාමන‍්තපඤ‍්ඤාතාය සංවත‍්තනතිති” (these four things, when developed and cultivated lead to the unsurpassed wisdom). බලන්න: සතර ධර්මය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-2): මහාවග්ග: සෝතාපන්න සංයුත්ත:11.7.4 අසාමන්ත ප්‍රඥා සූත්‍රය, පි. 280, ESN: 55: Sotapatthisamyutta: Greatness of Wisdom, p. 2261
▼කායගතා සතිය වැඩීමෙන්, විපුල කරගැනීමෙන් අසාමන්ත ප්‍රඥාව ඇතිවේ (Mindfulness directed to the body...when developed and cultivated, leads to the unsurpassed wisdom ). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: කායගතාසති වග්ග, පි. 125 EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52 .
▼වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1. වෙනත් කෙනෙක් විසින් යටපත් කිරීමට නොහැකි පුද්ගලයා ‘ අසාමන්ත’ ය. ඔහුට ඇති නුවණ අසාමන්තපඤ්ඤා ය. අර්‍ත්‍ථධර්‍ම නිරුක්ති ප්‍රතිභාණාදි ධර්මයන් දත් හෙයින් ඔහුව වෙනත් කෙනෙකුට මැඩලන්නට නො හැකිය” https://pitaka.lk/dhammapada/ss/katha-28.html
▲ ආසයඅනුසය ඤාණය-Asaya anusaya nana: ආසයඅනුසය ඤාණය, තථාගතයන් සතු නුවණකි. බලන්න: තථාගත දසබල. සටහන: පටිසම්භිදාවේ මෙසේ දක්වා ඇත: “...තථාගතයන් තෙමේ සත්වයන්ගේ ආසය (සන්තානය- ඔවුන් තුල ඇති විවිධ දිට්ඨි ආදිය) දැනගනී, අනුසය ( සිත තුල ඇති කාම රාග ආදීවූ සප්ත අනුසය) දැනගැනී, පෙර කම්ම ආදීවූ චරිතය (පින්ඇතිබව, නැතිබව ආදී) දැනගැනී, අධිමුක්තිය- ඔවුන් තුල ඇත්තේ හීන අදහස්ද, උසස්-ප්‍රණීත අදහස්ද ආදීවූ දැනගැනී...”. බලන්න: අනුසය. මූලාශ්‍රය:ඛු.නි:පටිසම්භිදා 1:ඤාණකථා: 69 ආශයානුශය ඥානය, පි.252.
▲ ආස්වාදය, ආදීනවය, නිස්සරණය-gratification, danger, escape දහම් කරුණු පිලිබඳව ඇති ආස්වාදය, ඒවායේ ආදීනවය හා ඒවායෙන් මිදීම- නිස්සරණය පිලිබඳ යහපත් අවබෝධය ලැබීම ආධ්‍යාත්මික වැඩිමට උපකාරවේ. ආස්වාදය යනු කාමවස්තුන් පිලිබඳ ඇති රාගය ය, එම වස්තුන් ලෝකදහමට අනුව වෙනස්වීම් වලට -විපරිනාමයට ලක්වීම නිසා ඇතිවන දුක ආදිනවයය, ඒවා පිලිබඳ නියම ස්වභාවය, අවබෝධකරගැනීම නිස්සරණය ය- සසරින් නිදහස්වීමය. සියලු දහම් පිළිබඳව මේ ක්‍රමයට බැලීමෙන් ප්‍රඥාව ඇතිකර ගත හැකිවේ.
▼පංච උපාදානස්කන්ධය පිලිබඳ ආස්වාදය, ආදීනවය හා නිස්සරණය 1) රූපය-කය නිසා කෙනෙකුට යම් සුවයක් සොම්නසක් ඇතිවන්නේ නම් එය රූපයේ ආස්වාදයය. 2) රූපයේ වෙනස්වීම, විපරිනාමය නිසා කෙනෙකුට ඇතිවන දුක දොම්නස රූපයේ ආදීනවය ය. 3) රූපය කෙරේ ඇතිවූ ආසාව, රාගය (ධර්ම අවබෝධයෙන්- යථාබව දැකීමෙන්) නැතිවී පහවී ගියේ නම් එය රූපයේ නිස්සරණය ය. (එලෙස සෙසු ස්කන්ධ: වේදනාව, සංඥාව, සංඛාර හා විඥානය පිළිබඳව බැලිය යුතුවේ) 4) ඇසින් දකින රූප, කණින් අසන ශබ්ද, නාසයෙන් විඳින සුවඳ, දිවෙන් විඳින රස, කයෙන් විඳින පහස හා සිතින් සිතන සිතුවිලි පිළිබඳව කෙනෙකුට ඇතිවන සතුට, සොම්නස සයඉන්ද්‍රිය නිසා ඇතිවන ආස්වාදයය. 5) එම ආස්වාදය වෙනස්වීම, නැතිවීම නිසා ඇතිවන දුක සයඉන්ද්‍රිය නිසා ඇතිවන ආදිනවය ය. 6) සය ඉන්ද්‍රිය නිසා ඇතිවූ රාගය, ඇල්ම නැතිවී පහවී ගියේ නම් එය සයඉන්ද්‍රියේ නිස්සරණය ය. යම් දිනක සත්ත්‍වයෝ පංචඋපාදානස්කන්ධය, සය ඉන්ද්‍රියයන් පිළිබඳව යථාබව (අනිත්‍ය, දුක, අනාත්ම) අවබෝධකරගත්විට, ඒවාට නො ඇලිමෙන් විමුක්තිය ලබති. සටහන: * උපාදානස්කන්ධ පහේ හා ඉන්ද්‍රිය සයේ ආස්වාදයක් නොමැතිනම් සත්ත්‍වයෝ ඒවාට නො ඇලේ, ඒවායේ වෙනස්වීමක් ඇති නිසා (අනිත්‍යබව) සත්ත්‍වයෝ ඒවා ගැන කලකිරේ, ඒවායෙන් මිදීමට ක්‍රමයක් ඇතිනිසා සත්ත්‍වයෝ ඉන් මිදේ. **පංච උපාදානස්කන්ධය හා ආධ්‍යාත්මික ආයතන 6 පිලිබඳ යථාභූත ඥානය පහළවීමෙන් තමන්වහන්සේට ඥානදස්සනය පහළවී විමුක්තිය සාක්ෂාත්වූබව බුදුන් වහන්සේ මේ සූත්‍රවල දී පෙන්වා වදාළහ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (3): ඛන්ධසංයුත්ත: අස්සාද සූත්‍ර 1, 2, 3, පි. 78, ESN:22: Khandasamyutta: Gratification 1,2,3, p. 1022, සංයු.නි (4) සළායතන වග්ග: නො චෙ අසසාද සූත්‍ර 2, පි.46, ESN: 35: Salāyatanasamyutta: Sutta: 17.5, 18.6, p.1223.
▼ආස්වාදය ආදීනවය හා නිස්සරණය අවබෝධය සම්බෝධිය ලැබීමය. අභ්‍යන්තර සයඉන්ද්‍රියයන් හා බාහිර ආයතන සය පිලිබඳ ආස්වාදය ආදීනවය හා නිස්සරණය තතුලෙසි න් අවබෝධ කරගැනීම සම්බෝධිය ලැබීමට පදනම්වූ බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වාඇත. සටහන: සංයු.නි: ඛන්ධසංයුත්ත:භාරවග්ග සූත්‍ර: බෝසතුන් මේ කරුණු පිලිබඳ ආවර්ජනය කිරීම විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ): සළායතන වගග: සුත්‍ර 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3,1.2.4, පි. 40, ESN: 35: Salāyatana samyutta: Suttas: 13.1, 14.2, 15.3, 16.4, p. 1222.
▼අභ්‍යන්තර ආයතන 6 හා බාහිර ආයතන 6 පිළිබඳ ආස්වාදය දුක ඇතිකරයි මේ ආයතන 12 පිළිබඳව කෙනෙක් සතුටුවන්නේ (අභිනන්දනය) නම්, ඒවා තමාගේ යයි පිළිගන්නේනම් හෙතෙම දුක ඇතිකර ගනී යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. එහෙත් නුවණින් එම ආයතන පිළිබඳව යථා අවබෝධය ලබාගන්නා පුද්ගලයා දුකින් මිදුනකෙනෙකි. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (4 ): සළායතන වගග: අභිනන්ද සූත්‍ර 2 , පි.52, ESN: 35: Salāyatanasamyutta: Suttas 2 :19.7 & 20.8, p. 1224.
▲ආසිවිෂෝපම පුද්ගලයෝ - Persons with venom :ආසිවිෂම යනු පොළොගා වැනි විසකුරු සර්-පයන්ය. එවැනි විෂ සහිත පුද්ගලයෝ මේ ලෝකයේ සිටිති: 1) එක් පුද්ගලයෙක් නිතරම තරහගනී, එහෙත්, ඒ තරහ ඉක්මනින්ම නැතිවී යයි. 2) එක් පුද්ගලයෙක් නිතර තරහ නොගනී, එහෙත්, තරහ ගත්විට එය බොහෝ කාලයක් පවතී. 3) එක් පුද්ගලයෙක් නිතරම තරහගනී, ඔහුගේ තරහ බොහෝ කාලයක් පවතී 4) එක් පුද්ගලයෙක් තරහ ගන්නේ බොහෝ කලාතුරකිනි, ඔහුගේ තරහ ඉක්මනින්ම නැතිවී යයි. සටහන: සංයු.නි: වේදනා සංයුත්තයේදී, බුදුන් වහන්සේ, කය සකස්වී ඇති සතර මහා ධාතුව විසකුරු පොළොගුන් 4 දෙනක් ලෙසින් පෙන්වා ඇත. උපමාව: විසකුරු පොළෝගුන්: උපග්‍රන්ථය: 5 මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 2 ): 4 නිපාත:4.3.1.10. ආසිවිස සූත්‍රය, පි. 238, EAN:4: 110.10 Vipers, p. 188, සංයු.නි: (4): වේදනාසංයුත්ත: 19 ආසිවිසවග්ග: 1 ආසිවිසෝපම සූත්‍රය, පි. 365, ESN: Vedana samyutta: IV: 238.1 The simile of the vipers, p. 1314.
▲ ආස්‍රව හා ආස්‍රව ක්‍ෂය කිරීම: පාලි: ආසව, ආසවක්ඛය-taints (corruptions) & The destruction of the taints:ආස්‍රව (ආශ්‍රව-ආසව) යනු සිත කෙළෙසන කරුණුය. ආස්‍රව 4කි: කාම ආස්‍රව, භව ආස්‍රව, දිට්ඨි ආස්‍රව හා අවිද්‍යා ආස්‍රව.ආස්‍රව ක්‍ෂයකිරීම (ආසවක්ඛය) යනු සියලු උපාදාන වලින් මිදීමය. ඛීණාසව: සියලු ආසව යන්ගෙන් මිදුන උතුමා, රහතන්වහන්සේ හඳුන්වන නාම පදයකි. සූත්‍ර දේශනා වල බොහෝ තැන්හි දී ආසව 3 ක් පෙන්වා ඇත: කාම, භව, අවිද්‍යා, සමහර අවස්ථාවල දිට්ඨි ආසව සිව් වැන්න ලෙසින් ද පෙන්වා ඇත. ශබ්දකෝෂ: පා.සිං.ශ: පි. 145: “ආසව: කාම ආස්‍රව, භව ආස්‍රව, දෘෂ්ටි ආස්‍රව හා අවිද්‍යා ආස්‍රව යන සතරය: ආසවකඛය: ආස්‍රව ක්‍ෂය කිරීම, නිවන”, පි.267: ඛීණාසව: කෂිණාශ්‍රව, රහත්” B.D: p.53: “āsava: influxes, cankers, taints, corruptions, intoxicant biases…list of 4: canker of sense desire, desiring eternal existence, wrong views & ignorance … āsavakkhaya: the destruction of cankers through clinging no more… Khīṇāsava: One whose is canker free…”
▼ආසව ක්‍ෂයකර, ස්වයංඅභිඥාව ඇතිව, චේතෝ විමුක්තිය හා ප්‍රඥාවිමුක්තිය ලබා සසරින් එතරව, උතුම් බිමේ ස්ථිරව නැගී සිටින බ්‍රාහ්මණ ලෙසින්ද, ඛීණාසව රහතුන්, ලෙසින්ද බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වා ඇත. “...පුග‍්ගලො තිණ‍්ණො පාරගතො ඵලෙ තිට‍්ඨති බ්‍රාහ‍්මණො” ( with the destruction of the taints, some person has realized for himself with direct knowledge, in this very life, the taintless liberation of mind, liberation by wisdom, and having entered upon it, he dwells in it. This is called the person who has crossed over and gone beyond, the brahmin who stands on high ground) මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 2 ): 4 නිපාත: 4.1.1.5 අනුසෝත සූත්‍රය, පි. 34 ,EAN:4: 5.5 Along with the Stream, p. 148.
▼ ආස්‍රව ක්‍ෂය කිරිමේ නුවණ: මේ නුවණ පහළවන්නේ අරහත්වයට පත්වෙන අවස්ථාවේදිය. මෙය ත්‍රිවිධ ඥාණ යන්ගෙන් එකකි, සය අභිඥාවන්ගෙන් එකකි . ආසවක්ඛය- අපණ්ණක පටිපදාව ලෙසින් ද බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත.බලන්න: ත්‍රිවිධ ඥාණ, අපණ්ණක ධර්මය හා පටිපදාව. ආසව ක්‍ෂය කිරීමේ නුවණ සච්ඡිකාතබ්බ ධම්ම- සාක්ෂාත් කර ගත යුතු දහමකි. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසූත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ආසවක්ෂය නුවණ: තුන් ඉන්ද්‍රිය වශීකර ගැනීමෙන ලබන ප්‍රඥාව ආසවක්ෂය නුවණය. මූලාශ්‍ර: ඛු.නි: පටිසම්භිදා 1: ඥානකතා: 55: ආසවක්ෂය ඥානය, පි. 240.
▼ සසර ගමන දික්කරන ආස්‍රව: කාම ආස්‍රව, භව ආස්‍රව, අවිද්‍යා ආස්‍රව (taint of sensuality, the taint of existence, the taint of ignorance). මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ): 10 සංගිති සූත්‍රය- ඡෙදය 10, පි. 380, EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together- section 10, p. 366.
▼ රාගවිනය දෝසවිනය මෝහවිනය (රාගය දෝසය හා මෝහය නැතිකර ගැනීම) යනු නිවන් ධාතුවය. ආසවක්ඛය - ආස්‍රව ක්‍ෂය කරගැනීම පිළිබඳව එසේ කතා කරනු ලැබේ ය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...නිබ‍්බානධාතුයා ඛො එතං, අධිවචනං රාගවිනයො දොස විනයො මොහවිනයොති. ආසවානං ඛයො තෙන වූචචතීති...” සටහන: අටුවාවට අනුව: රාග ආදීවූ කෙළෙස් පහකර ගැනීම- ආසවක්ඛය, අසංඛත වූ , අමතවූ නිබ්බාන ධාතුව හඳුන්වන ආකාරයකි. සියලු කෙළෙස් විනාශ කිරීම අරහත්වය ලැබීමය. බලන්න: ESN: Note: 15, p. 2390. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1):මග්ගසංයුත්ත: 1.1.7 දුතිය භික්ෂු සූත්‍රය,පි.40, ESN: 45: Magga samyutta: Connected discourses on the Path: 6 .6 A certain bhikkhu-2, p. 1610.
▼ආස්‍රව ඇතිවීමට හේතුව (ප්‍රත්‍ය) පහසය. එය පිරිසිඳ (පරිඥෙය්‍ය ධම්ම) දැන ගත යුතු දහමකි. බලන්න: ස්පර්ශය, පරිඥෙය්‍ය ධම්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3 ): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ආධ්‍යාත්මික පංචඉන්ද්‍රිය යහපත් ලෙස වඩාගැනීමෙන්, පරිපුර්-ණ කරගැනීමෙන් ආසව ක්‍ෂය කර ගත් භික්ෂුව, චිත්ත විමුක්තිය, ප්‍රඥා විමුක්තිය, තමන් විසින් පසක් කර මේ ජිවිතයේදීම නිවන ලබා වාසය කරන බව බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි : (5-1): මහාවග්ග: ඉන්ද්‍රිය සංයුත්තය: 4.2.10. ආසවක්ඛය සූත්‍රය, පි. 390, ESN: 48: Indriya samyutta: 20.10, Destruction of the Taints,p, 1946.
▼ආස්‍රව නැතිකිරිමේ ප්‍රතිපදාව-Method of destruction of the taints ආස්‍රව නැතිකිරීම හෙවත් ආසවක්ඛය පිණිස කරුණු 10ක් නිතර භාවිතා කරමින් දියුණු කරගත යුතුයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...දසඉමෙ භික‍්ඛවෙ ධම‍්මා භාවිතා බහුලිකතා ආසවානං ඛයාය සංවත‍්තතනති...” එනම්, සම්මා දිට්ඨිය මුල්කරගත් අංග 10 කින් යුක්ත නිවරදි මග සාක්ෂාත් කරගැනීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාතය: 10.3.2.10 ආසවක්ඛය සූත්‍රය, පි.458, EAN:10: 121.10 Taints , p. 547.
▼ ආස්‍රව කෙරෙහි නිබිද්දාව ඇතිකරගැනීම: ඒ සඳහා ඇති පිළිවෙත 6 ආකාරය: 1) ආස්‍රව දත යුතුය- taints should be understood: ආස්‍රව 3කි: කාම ආස්‍රව, භවආස්‍රව, අවිද්‍යාආස්‍රව. 2) ආස්‍රවයන්හි නිදාන සම්භවය (උත්පත්ති කරුණ) දත යුතුය (the source and origin of taints should be understood) නිදාන සම්භවය අවිද්‍යාවය. 3) ආස්‍රවයන්හි විවිධත්වය (වෙමත්තතාව) දත යුතුය (the diversity of taints be understood) නිරයගාමිණි ආස්‍රව, තිරිසන්යෝනි ගාමිණි ආස්‍රව, ප්‍රේතවිෂයගාමිණි ආස්‍රව මනුෂ්‍යලෝක ගාමිණිආස්‍රව, දේවලෝකගාමිණි ආස්‍රව. 4) ආස්‍රවයන්හි විපාකය දත යුතුය (the result of taints should be understood) අවිද්‍යාගත සත්වයා, එමගින් හටගන්නා පුණ්‍ය භාගිය හෝ අපුණ්‍ය භාගිය හෝ ආත්මභාවයක් ලබයි. (One immersed in ignorance produces a corresponding individual existence, which may be the consequence either of merit or demerit). 5) ආස්‍රවයන්හි නිරෝධය දත යුතුය (the cessation of taints should be understood) අවිද්‍යාවේ නිරෝධය, ආස්‍රව නිරෝධයය. 6) ආස්‍රවනිරෝධගාමිණි ප්‍රතිපදාව දත යුතුය දත යුතුය (the way leading to the cessation of taints should be understood) එනම්, ආරියඅටමගය. මේ කරුණු 6 යහපත් ලෙසින් දන්නා ආරිය ශ්‍රාවකයා, නිබ්බෙදික බ්‍රහ්මචරියාවවු ආස්‍රවනිරෝධය දන්නේය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: 6.2.1.9 නිබ්බේධිකසූත්‍රය,පි.220,EAN:6: 63.9 Penetrative,p.355.
▼ ත්‍රිවිධ ආස්‍රව (කාම, භව, අවිද්‍යා) මැනවින් අවබෝධ කර ගැනීමට, ඒවා ප්‍රහිණය කරගැනීමට ආරිය අටමග යහපත් ලෙසින් අවබෝධ කරගත යුතුවේ. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (5-1): මග්ගසංයුත්ත: 1.13 ආසව සූත්‍රය, පි.154, ESN: Magga samyutta: 163.3 Taints, p. 1708, සංයු.නි: (4 ): සළායතන වග්ග: ජමබූඛාදක සංයුත්ත: 4.1.8 ආසව සූත්‍රය, පි. 506 , ESN: Salatatanasamyutta: IV: 38 Jambukhādaka saṃyutta: 8 Taints, p. 1403.
▼සිව්ජාන සමාපත්ති ලැබීම ආසව ක්‍ෂය කරගැනීම පිණිසවේ: සිව්ජාන සමාපත්ති ලබා සිත පිරිසුදු වූවිට, නිමල වූවිට, මුදුවූ විට ආස්‍රව පහ කරගැනීම පිණිස නුවණ ඇතිවේ. එනම්: චතුසත්‍ය සහමුලින්ම අවබෝධ වීමය : මේ දුකය, මේ දුක ඇතිවීමය, මේ දුක නැති කරගැනීමය, මේ දුක නැති කරගැනීමේ මගය. එමගින් ආසවක්ඛය සිදුවේ ය යි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (2): 2.1.1 කන්දරක සූත්‍රය පි. 18, EMN: 51: Kandaraka Sutta, p. 425
▼ ආස්‍රව ක්‍ෂය කිරීමෙන් ලැබෙන බල-Powers that gains from destructing taints: එක් සමයක බුදුන්වහන්සේ, ආස්‍රව ක්‍ෂය කරගැනීමෙන් භික්ෂුවකට ඇති බල පිළිබඳව සැරියුත් මහා තෙරුන් විමසුහ: “...කති නි ඛො සාරිපුත්ත ඛීණාසවස‍්ස භික්ඛු නො බලානි, යෙහි බලෙහි සමන‍්නාගතො ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති ‘ඛීණා මේ ආසවා ති” “සාරිපුත්‍රයෙනි, යම් බලයන්ගෙන් සමන්වාගත ක්ෂිණාශ්‍රව මහණ : ‘ මගේ ආස්‍රවයෝ නැතිවි ය’ යි ආස්‍රව යන්ගේ ක්‍ෂය වීම ගැන හිමිකම් පවසන්නේ නම් ඔහුට ඇති බල කුමක්ද?’ සැරියුත් තෙරුන් වහන්සේ, ආස්‍රව ක්‍ෂයකළ භික්ෂුවකට බල 10 ක් ඇත (අසේඛබල) යයි මෙසේ පෙන්වා ඇත: 1) ඒ මහණ හට, සියලු සංස්කාර ධම්ම අනිත්‍යබව, ඇති සැටියෙන්, සම්මා ප්‍රඥාවෙන් යහපත් ලෙසින් දැකිමේ හැකියාව ඇත: “... ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො අනිච‍්චතො සබ‍්බෙ සඬඛාරා යථාභුතං සම‍්මාප‍්පඤඤාය සුදිට‍්ටා හොන‍්ති...” 2 ) ඒ මහණහට කාම ආස්‍රවයන්, ගිණිඅඟුරු වලක් මෙන් දුක් ඇති කරන බව, ඇති සැටියෙන්, සම්මා ප්‍රඥාවෙන් යහපතේ ලෙසින් දැකිමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො අඞගාරකාසුප‍්පමා කාමා යථාභුතං සම්මා ප‍්පඤඤාය සුදිට‍්ටා හොන‍්ති...”...” 3) ඒ මහණ, නිරන්තරයෙන්ම විවේක සුවය ප්‍රිය කරයි, විවේකයට නැඹුරුවේ, නෙක්කම්ම සුවයට කැමතිවේ. ඔහු සියලු කෙළෙස් අහවර කොට ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො විවෙකනිනනං චිත‍්තං හොති විවෙකපබභාරං වවකටඨං නෙක්කම්ම මාභිරතං ව්‍යනතීභූතං සබ‍්බසො ආසවට්‍ඨානීයෙහි ධම‍්මෙහි...” 4) ඒ මහණහට මැනවින් සතර සතිපට්ඨානය පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො චත‍්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...”. 5) ඒ මහණහට,මැනවින් සතර සම්‍යක් ප්‍රධාන විරිය පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො චත‍්තාරො සම‍්ම ප‍්පධානා භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” 6) ඒ මහණහට, මැනවින් සතර ඉද්දිපාද පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො චත‍්තාරො ඉද‍්දිපාදා භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” 7) ඒ මහණ හට, මැනවින් පංච ඉන්ද්‍රිය ධම්ම පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො පඤචිනද්‍රියානි භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” 8) ඒ මහණහට, මැනවින් පංචබල ධම්ම පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො පඤචබලානි භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” 9) ඒ මහණහට, මැනවින් සප්ත බොජ්ඣංග ධම්ම පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො සත‍්ත බොජ‍්ජන‍ගා භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” 10) ඒ මහණහට, මැනවින් ආරිය අටමග පිහිටුවා ගැනීමේ හැකියාව ඇත: “...ඛිණාසවස‍්ස භික‍්ඛුනො අරියො අටඨඞගිකො මග‍්ගො භාවිතා හොන‍්ති සුභාවිතා...” මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: 10.2.4.10. ඛිණාස්‍රවබල සූත්‍රය,පි.331, EAN:10: 90.10. Powers, p. 531.
▼ආස්‍රව සංවර කරගැනීම -restraint of all the taints: ආස්‍රව සංවර කරගැනීමේ ක්‍රමය: සබ්බාසව සංවරපරියාය ලෙසින් බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. යෝනිසෝමනසිකාරය හා අයෝනිසෝමනසිකාරය, නුවණින් දකිනා පුද්ගලයාට ආස්‍රව පහකර ගත හැකිය: කෙනෙක් අයෝනිසෝමනසිකාරයෙන් කටයුතු කරනවිට ඇති නොවූ ආස්‍රව ඇති වේ, ඇතිවී ඇති ආස්‍රව වැඩේ. යෝනිසෝ මනසිකාරයෙන් කටයුතු කරනවිට ඇති නොවූ ආස්‍රව ඇති නොවේ, ඇතිවී ඇති ආස්‍රව පහවේ. ආස්‍රව සංවර කරගැනීමේ ක්‍රමවේදය: 1) දැකීමෙන් 2) සංවරවීමෙන් 3) භාවිතා කිරීමෙන් 4) ඉවසාදරා ගැනීමෙන් 5) වැළකීමෙන් 6) අස්කර දැමීමෙන් 7) දියණු කර ගැනීමෙන්. “...අත‍්ති භික‍්ඛ'වෙ ආසාවා දස‍්සනා පහාතබ්බා, අත‍්ති ආසාවා සංවරා පහාතබ්බා, අත‍්ති ආසාවා පටිසෙවනා පහාතබ්බා, අත‍්ති ආසාවා අධිවාසනා පහාතබ්බා, අත‍්ති ආසාවා පරිවජ‍්ජනා පහාතබ්බා අත‍්ති ආසාවා විනොදනා පහාතබ්බා, අත‍්ති ආසාවා භාවනා පහාතබ්බා”. 1) නුවණින් දැකීමෙන් ආස්‍රව පහකර ගැනීම: යෝනිසෝමනසිකාරයෙන් කටයුතු කිරීම. එමගින් ආස්‍රව ඇතිවන දේ ගැන අවධානය නොකර සිටීමෙන් නූපන් ආස්‍රව ඇති නොවේ උපන් ආස්‍රව නැතිවේ. සටහන: දැකීම-දස්සන ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සෝතාපන්න මග නුවණ ඇතිව පහ කලයුතු දේ පහකර ගැනීම හා වඩා ගත යුතු දේ වඩා ගැනීමට නුවණ තිබීමය. 2) සංවරවීමෙන් ආස්‍රව පහකර ගැනීම: නුවණින් යුතුව සය ඉන්ද්‍රිය සංවර කර ගැනීම මගින්, කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. 3) භාවිතා කිරීමෙන් ආස්‍රව පහකර ගැනීම: (සේවනය කිරීම, පරිහරණය): නුවණින් සලකා සිව්පස (four requisites) භාවිතා කිරීමෙන් කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. 4) ඉවසාදරා ගැනීමෙන් ආස්‍රව පහකර ගැනීම: නුවණින් සලකා අහිතකර දේශගුණ, මැසි මදුරු ආදී සතුන්ගෙන් වෙන උවදුරු, අනුන්ගේ කටුක, පරුෂ වචන, දරුණු කායික වේදනා ඉවසා ගැනීමෙන් කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. 5) වැළකීමෙන් (දුරු කිරීමෙන්) ආස්‍රව පහකර ගැනීම: නුවණින් සලකා පීඩා කරදර ඇති කරන දේ, දහම් ජිවිතයට බාධා පමුණුවන දේ (චණ්ඩ සතුන් සර්-ප, නුසුදුසු ස්ථාන, පාප මිත්‍රයන් ආදී) වලකා ගැනීමෙන් කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. 6) අස්කර දැමීමෙන් (ඉවත දැමීමෙන්) ආස්‍රව පහකර ගැනීම: නුවණින් සලකමින් සිතේ යම් අකුසල සිතක් ඇතිවේ නම් (උපන් කාම , ව්‍යාපාද, හිංසා ආදීවූ ලාමක අකුසල) ඒවා වහා ඉවත දමයි, බැහැර කරයි, නැවත පැන නො නැගීමට කටයුතු කරයි. එලෙස කටයුතු කිරීමෙන් කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. 7) දියණු කර ගැනීමෙන් (වඩා ගැනීමෙන්- භාවනාවෙන්) ආස්‍රව පහකර ගැනීම: නුවණින් සලකමින් විවේකය...විරාගය... නිරෝධය ඇසුරු කළ නිවනට නැඹුරුවූ සප්තබොජ්ඣංග දහම දියුණු කරගනි. බොජ්ඣංග දියුණුවීම නිසා කෙළෙස්, සන්තාපය ආදී අයහපත ඇති කරන දේ වලකා ගැනීමට හැකිවේ. සටහන: අටුවාවට අනුව ආසව විධි 5 කින් සංවර කළ හැකිය: ශිලය, සතිය, අවබෝධය-ඥානය,වීරිය හා ඉවසීම (virtue, mindfulness, knowledge, energy, and patience. බලන්න: EMN: note: 32, p. 1065 මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1): 1.1.2 සබ්බ ආසව සූත්‍රය, පි. 38, EMN:2 Sabbāsava Sutta- All the Taints, p. 73
▼ ආරිය ශ්‍රාවකයා හට, ආස්‍රව පිලිබඳව මනා අවබෝධය ඇතිවීම මගින් ඔහු සම්මා දිට්ඨියට පැමිණේ. අවිද්‍යාව ඇතිවීම, ආස්‍රව ඇතිවීමට හේතුවේ. අවිද්‍යාව පහවූ විට ආස්‍රව පහවේ. ආස්‍රව නැතිකරගැනීමේ මග ආරිය අට මගය. සටහන: අවිද්‍යාව නිසා ආස්‍රව ඇතිවේ, එසේම, අවිද්‍යා ආස්‍රවය නිසා අවිද්‍යාව ලෝකයේ පවතී. මේ පිළිබඳව අටුවාව දක්වා ඇත්තේ: යම්කිසි භවයක ඇති අවිද්‍යාව- මෝහය පැවතීමට පෙර භවයක පැවති අවිද්‍යාව බලපායි. මෙහිදී සිහිපත් කරගත යුත්තේ අවිද්‍යාව ආරම්බවූ පළමු ස්ථානයක් දැකිය නොහැකි බවය, සංසාරයේ මුල් පටන් ගැනීම අවබෝධ කල නොහැකි බවය බලන්න: EMN: note: 132, p. 1076. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1 ): 1.1.9 සම්මා දිට්ඨි සූත්‍රය, පි. 130, EMN: 9: Sammādiṭṭhi Sutta- Right View, p. 121.
▼ ආස්‍රව වැඩිවීම හා පහවීම: ආස්‍රව වැඩිවවන අන්දම: 1) පසුතැවිලි වීමට (කුක්කුසය) නුසුදුසු කරුණු ගැන පසුතැවිලිවිම හා පසුතැවිලිවිමට සුදුසු කරුණු ගැන පසුතැවිලි නොවීම 2) තමන්ට නොකැප දෙය කැපයයි ගැනීම, තමන්ට කැප දෙය නොකැපයයි ගැනීම 3) අනාපත්තිය ( නිවැරදී දේ) ගැන ආපත්ති (වැරදි) සංඥා ඇතිවීම, ආපත්තිය ගැන අනාපත්ති සංඥා ඇතිවීම 4) අධම්මය, ධම්මය සේ ගැනීම, ධම්මය අධම්මය ලෙසින් ගැනීම.5) අවිනය, විනයය සේ ගැනීම, විනය අවිනය සේ ගැනීම. ආස්‍රව පහවන අන්දම: ඉහතකී ආකාර 5 ගැන නුවණින් සලකා ඒ අනුව කටයුතු නොකරන පුද්ගලයාගේ ආස්‍රව නොවැඩේ. බලන්න: බාලයා හා පණ්ඩිතයා මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1) 2 නිපාත: බාලවග්ග: සූත්‍ර, පි.200.
▼ අතිරේක සූත්‍ර: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත:2.3.6 ඛයසූත්‍රය, පි.204.
▲ආසෙවිතබ්බ ධම්ම හා නසෙවිතබ්බ ධම්ම- Dhamma to be pursued & Dhamma not to be pursued: ආසෙවිතබ්බ ධම්ම- සෙවිය යුතු දහම - නොනවත්වාම කරගෙන යායුතු කුසල ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ සම්මා දිට්ටිය සහිත දස ධම්මයය. නසෙවිතබ්බ ධම්ම- නොසෙවිය යුතු දහම නම් මිථ්‍යාදිට්ඨිය ඇති වැරදි මගය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ):10 නිපාත: අරියවග්ග: 10.3.5.6. ආසෙවිතබ්බ සූත්‍රය,පි. 476.
▼ ආසෙවීතබ්බ ධම්ම (කරගෙන යායුතු- එළවා ගතයුතු දහම) නම් දස කුසලයේ යෙදීමය. අනාසෙවීතබ්බ ධම්ම- එළවා නොගතයුතු - නොකළ යුතු දහම නම් දස අකුසලයේ යෙදීමය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6): 10 නිපාතය: 10.4.4.6 ආසෙවීතබ්බ ධම්ම සූත්‍රය, පි. 540, EAN: 10: 194, p. 556.
▲ අසිපත් ගස් නිරය-Hell of Sword trees: බියකරු කම්ම විපාක ඵල දෙන තැනකි. කඩු වැනි කොල නිසා අත් පා ආදිය කැපී මහා දුක් වේදනා ඇතිකරන දුගතියකි. බලන්න: නිරය.
▲අසිඛන්ධකපුත්ත ගාමිණි-Asikhandhakaputta Gamini: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:3
▲ අසිලෝම ප්‍රේත- Asiloma: අසිලෝම යනු කඩුමෙන් මුවහත්- උල් ලෝම ඇතිබවය. මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ අයහපත් කම්ම විපාක නිසා එවැනි උල් ඇති ලෝමසහිත ප්‍රේතයෙක් ගැනය. බලන්න: ප්‍රේත.මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2) නිදානවග්ග: ලක්ඛණසංයුත්ත: 7.1.5 අසිලෝම සූත්‍රය, පි.416.
▲අසිසක කවන්ධ ප්‍රේත-Headless bodyඅසිසක කවන්ධ (අසිසකංකඛනධං) ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ හිස නැති කයක් පමණක් ඇති ප්‍රේතයෙක්, කම්ම විපාක අනුව දුක් විඳින අන්දමය. බලන්න: ප්‍රේත. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (2)නිදානවග්ග: ලක්ඛණසංයුත්ත: 7.2.6 අසිසක කවන්ධ සූත්‍රය, පි.421.
▲ අසුභ නිමිත්ත- the mark of the repulsive- the mark of the unattractive: සිතේ පිළිකුල ඇතිකරණ කරුණු, අසුභ නිමිත්ත ලෙසින් පෙන්වා ඇත: පංචස්කන්ධයේ ඇති පිළිකුල් ස්වභාවය, දිරායන ස්වභාවය, ලෙඩ රෝග සැදෙනබව, මරණයට පත්වීම, මළමිනිය දිරායන ආකාර මේවා අසුභ නිමිතිවේ. මේ පිලිබඳ භාවනාව පිළිකුල් භාවනාවය. සටහන: අසුභ සංඥාව ලෙසින් ගිරිමානන්ද සුත්‍රයේ පෙන්වා ඇත්තේ කයේ කොටස් 31-32 ක පිළිබඳව මෙනෙහි කිරීමය. බලන්න: භාවනාව, සතරසති පට්ඨානය. ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි.114: “අසුභ: සුභනොවන, අයහපත්”. B.D: p. 56: “asubha: impurity, loathsomeness, foulness, cemetery contemplation…” P.T.S: p. 220: “asubha: impure, unpleasant, bad, ugly, nasty- on term and the asubha-meditation, as well as on the 10 asubhas or offensive object).
▼කාමචඡන්දය පහකර ගැනීමට අසුභනිමිත්ත, යෝනිසෝ මනසිකාරයෙන් මෙනෙහි කිරීම තරම් වෙන එකම දහමක් බුදුනුවණින් නොදකිනබව පෙන්වා ඇත. අසුභ නිමිත්ත, කාමචඡන්දයට අනාහාරයය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාත: 1.2.6 නීවරණ ප්‍රහාණ වග්ග, පි. 46, EAN:1: Abandoning the hindrances, p.36, සංයු.නි: (5-1):බොජ්ඣංග සංයුත්ත: 2.6.1 ආහාර සුත්‍රය, පි. 230, ESN:46: Bojjhaṅga saṃyutta: 51.1 Nutriment, p.1788.
▲ අසුභ භාවනාව- Meditation on Foulness of the body: අසුභ භාවනාව යනු කය සකස්වී ඇති අන්දම (කොටස් 31-32 ), හා එහි ඇති අසුභ බව- පිළිකුල්සහගත බව මෙනෙහිකර (පිළිකුල් භාවනාව) සිත සමාධියට පත් කර ගැනීමය. බලන්න: භාවනාව.
▼අසුභානුපස්සි භාවනාව: කයෙහි අශුභය දක්නා කෙනාගේ කාමරාග අනුසය ප්‍රහීණය වන බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. එමගින් අරහත්වය ලබාගනී. සටහන: අසුභභාවනාව වඩා, නිරෝධය නොලැබූ, එහෙත්, කය ගැන මහා පිළිකුලට පත් බොහෝ සංඝයා සිය දිවි නැතිකිරීම ගැන විස්තර මෙහි දක්වා ඇත. එමනිසා සංඝයාහට ප්‍රණීත අරමුණක් ලෙසින් ගෙන ආනාපානසතිය වැඩිමට බුදුන් වහන්සේ උපදෙස් වදාළහ. බලන්න: සංයු.නි: (5-2) ආනාපානසතිසංයුත්ත:10.1.9 අසුභ සූත්‍රය, පි.128. මූලාශ්‍රය:ඛු.නි:ඉතිවුත්තක:3.4.6 අශුභානුදර්ශි සූත්‍රය, පි. 453.
▲ අසුභ සංඥාව: පාලි: අසුභසඤ‍්ඤා- perception of unattractiveness අසුභ සංඥාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කයේ- රූපයේ ඇති අසුභ බව- පිළිකුල්සහගත බව දැකීමය. මේ සංඥාව වඩා ගැනීම, නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීමට උපකාරීවේ. ගිරිමානන්ද සූත්‍රයේ මේ සංඥාව විස්තරාත්මකව පෙන්වා ඇත. බලන්න: දස සංඥා, අසුභ නිමිත්ත.
▼ අසුභ සංඥාව වඩා ගැනීම මහත් පහසු විහරණය පිණිස පවතී. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත: නිරෝධවග්ග:2.8 අසුභසංඥා සූත්‍ර, පි.273.
▲ අසුර- asura: පාපකම්ම විපාක නිසා අසුර නිකායේ යළි උපත ලබන සත්ත්‍වයෝ අසුරයන්ය. ඔවුන් දෙවියන්ට විරුද්ධව ක්‍රියා කරති. මෙය දුගතියකි. සටහන්: *ධජග්ග සූත්‍රයේ දෙවියන් හා අසුරයන් (සුර අසුර සටන) අතර ඇතිවූ සටනක් ගැන දක්වා ඇත. ** වේපචිත්ති අසුර රජු, සක්දෙව් ඇතුළු දේවසේනාවට පැරදී, තව්තිසාවේ, සුධම්මා නම් දේව සභාවට සිරකරුවෙක් මෙන් ගෙන ඒමේ විස්තර මේ සූත්‍රයේ විස්තර කර ඇත. බලන්න: සංයු:සළායතනවග්ග:වේදනාසංයුත්ත: ආසිවිසවග්ග: 1.19.11 යවකලාපි සූත්‍රය. ** අංගු.නි: (8): 8.1.2.9 පහාරාද සූත්‍රයේ: පහාරද අසුර රජු, බුදුන් වහන්සේ බැහැදැකීමට පැමිණීම විස්තරකර ඇත. අසුරයන්ගේ වාසස්ථානය මහා සාගරය බව එහි දක්වා ඇත. ** මෙහිදී අසුර වැනි අයහපත් ගුණ ඇති, අයහපත් පිරිස සේවනය කරන පුද්ගලයන් පිලිබඳ විස්තර පෙන්වා ඇත. බලන්න:අංගු.නි: (2) 4 නිපාත: අසුරවග්ග:4.2.5.1 අසුර සූත්‍රය, පි.196. ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි.114 : “අසුර: සුරනොවන දෙවියන්ට විරුද්ධ අය අසුරය; ඔවුන් වසන ස්ථානය අසුරභවනය (කුලාවක ජාතකයට අනුව අසුරවාසස්ථානය මහමෙර පත්ලේ පිහිටා ඇත) ; අසුරකාය යනු අසුරයෝනිය, එනම් අපාය; අසුරින්ද: අසුරයන්ගේ අධිපතිය”. B.D: p. 56: “asura: demons, titans, evil ghosts, inhabiting of the lower worlds” P.T.S: p. 220: “a fallen angel, a Titan; ... They are classed with other similar inferior deities, e. g. with garuḷā, nāgā, yakkha… Rebirth as an Asura is considered as one of the four unhappy rebirths or evil fates after death …” සටහන: සංයු.නි: සක්ඛසංයුත්තයේ, අසුරයන් ගැන විස්තර දක්වා ඇත.
▼තව්තිසා දෙවියන් අසුරයන් පිරිහීම ගැන සතුටුවීම:තව්තිසා දේවලෝකයට අලුතින් පැමිණෙන දෙවියෝ වර්ණ යෙන් යසසින් ... බබලන බවත්, එයට හේතුව මිනිස්ලෝකයේ සිටි කාලයේ ඔවුන් බුදුන් වහන්සේ වෙත බඹසර ජිවිතයක් ගතකල නිසායයි සතුටට පත් දෙවියෝ මෙසේ පැවසුහ: ‘ ප්‍රීතියකි, දෙව්පිරිස් පිරේ, අසුර පිරිස් පිරිහේ’ මූලාශ්‍ර:දීඝ.නි: (2 ) 5. ජනවසභ සූත්‍රය,10 ඡෙදය, පි,332, EDN:18 Janavasabha Sutta, section 12, p. 210.
▼නිහින පුද්ගලයන් අසුර යෝනියේ පහළවේ: කොරක්ඛත්තිය නම් නිරුවත් තවුසා- (බලුව්‍රතය-බල්ලෙක් ලෙසින් වාසය කල) මියයෑමෙන් පසු කාලකඤ්ජ නම් අසුර නිකායේ උපත ලැබූබව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (3 ): පාථික සූත්‍රය, 8 ඡෙදය, පි. 26 , EDN: 24 Pāṭika Sutta, section 1.7, p. 287.
▼බුදුන් වහන්සේ ලොව පහළවීම අසුරයන්ගේ පිරිහීමට හේතුවේ බුදුන් වහන්සේ බැහැදැක සක්දෙවිඳු මෙසේ පැවසුහ: ‘...යම් කලෙක අරහත් සම්‍යක්සම්බුද්ධ තථාගත කෙනෙක් ලොව උපදින්නෝය, ඒ කල දෙව් මුළුව පිරේ, අසුර මුළුව පිරිහේ...යන මේ කරුණ මාවිසින් සියැසින්ම දක්නා ලද්දේය’ මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි:(2 ): සක්කපඤ්හ සූත්‍රය- ඡෙදය 9, පි. 422 EDN: 21: Sakkapanha Sutta- Sakka’s questions, section 1.11, p. 237.
▲අසුරින්දක භාරද්වාජ තෙර-Asurindika bhradvaja Thera: බලන්න: උපග්‍රන්ථය:1
අශ
▲ අශ්වයන් බඳු පුද්ගලයෝ-People who are similar to horses බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5 1. අශ්වයන් ගේ ස්වභාවය ඇති පුද්ගලයන් තිදෙනකු ගැන මෙහි පෙන්වා ඇත: 1) එක් අශ්වයෙක් වර්ණ සම්පන්න නොවේ (යහපත් රූපය නැත) හෝ ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න නොවේ, එහෙත්, ඌ ජවසම්පන්නය (වේගය ඇත). කිසියම් මහණකට චතු සත්‍ය අවබෝධය තිබේ එමනිසා ඔහු ජවසම්පන්නය. එහෙත්, දහම පිලිබඳ විමසුවිට ඔහු පැටලේ, නිසි උත්තරය සැපයිමට නොහැකිය. එනිසා වර්ණ සම්පන්න නොවේ, ඔහුට සිව්පසය මානව නොලැබේ, එනිසා, ආරෝහ පරිණාහ සම්පන්න නොවේ. එය හරියට ආරෝහපරිණාහබව නැතිකම වගේය.2) තවත් අශ්වයෙක් වර්ණ සම්පන්නය, ජවසම්පන්නය, එහෙත් ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න නොවේ. යම් මහණක් ගෙන් දහම පිලිබඳ විමසුවිට ඔහු යහපත් ලෙසින් දහම් කතාකරයි එනිසා වර්ණ සම්පන්නය, චතුසත්‍ය දන්නා නිසා ඔහු ජව සම්පන්නය, එහෙත්, ඔහුට සිව්පසය මානව නොලැබේ: ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න නොවේ. 3) තවත් අශ්වයෙක්, වර්ණ සම්පන්නය, ජවසම්පන්නය, හා ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න යන 3 ම ඇත. එලෙස මහණහට, චතුසත්‍ය අවබෝධය ඇත, යහපත් ලෙසින් දහම කතා කල හැකිය, සිව් පසය මානව ලැබේ. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5 මූලාශ්‍රය: අංගු.නි (1) :3 නිපාත: යෝධජීවවග්ග: 3.3.4.8 සූත්‍රය, පි.556. 2. කැලෑඅශ්වයන් (නුපුහුණු-වල්) බඳු පුද්ගලයන් 3 ක් ගැන මෙහි විස්තර කර ඇත. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි (5) :9 නිපාත:9.1.3.2 ඛලුන්කොපම සූත්‍රය, පි.462. 3. හොඳ අශ්වයන් බඳු පුද්ගලයෝ තිදෙනා හොඳ අශ්වයන් (සදශ්වයන්) බඳු යහපත් ගුණ ඇති පුද්ගලයන් (සදෘශ) තිදෙනකු ගැන බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. ඉහත 3.3.4.8 සූත්‍රයේ දක්වා ඇති අශ්වයන් තිදෙනාට සමාන ලක්ෂණ ඇත. හොඳ අශ්වයන් බඳු මහණුන් තිදෙනාගේ ගුණයන්හි වෙනස්කම් ඇත: 1) මහණහට ජවය (ඥානජවය) ඇත: පංච ඕරම්භාගිය සංයෝජන පහකර ඔපපාතික ව බඹලොව පිරිනිවීම සිදුවේ. එහෙත්, වර්ණය හා ආරෝහපරිණාහ සම්පන්න බව නැත. 2) මහණහට ඥාන ජවය හා වර්-ණ (දහම මැනවින් ප්‍රකාශ කිරීම) ඇත. සිව්පසය යහපත් ලෙසින් නොලැබේ. 3) මහණ හට සම්පත් 3 ම ඇත. සටහන: හොඳ අශ්වයන් බඳු සංඝයා ගැන මෙහි විස්තර කර ඇත. බලන්න: අංගු.නි (5) :9 නිපාත:9.1.3.2 ඛලුන්කොපම සූත්‍රය, පි.462. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි (1) :3 නිපාත: යෝධජීවවග්ග: 3.3.4.9 සූත්‍රය, පි.556. 4 භද්‍ර අජානිය අශ්වයා බඳු භද්‍ර අජානිය පුද්ගලයා- Person who is similar to an excellent thoroughbred horse භද්‍ර අජානිය අශ්වයාට ජවය, වර්-ණ හා ආරෝහපරිණාහ සම්පන්නය ඇත, එලෙස භද්‍ර අජානිය මහණ ජව සම්පන්නය: ඥාන ජවය ඇතිව ආශ්‍රව පහකිරීමේ නුවණ ලබා විමුක්තියට පත්ව ඇත, දහම යහපත් ලෙසින් කථා කලහැකිය, ඔහුට සිව්පසය මනාව ලැබේ.වර්-ණ සම්පන්නය, ආරෝහපරිණාහ සම්පන්නය. අජානිය අශ්වයන් බඳු පුද්ගලයන් ගැන මෙහි විස්තර කර ඇත. බලන්න: අංගු.නි (5) :9 නිපාත:9.1.3.2 ඛලුන්කොපම සූත්‍රය, පි.462. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි (1) :3 නිපාත: යෝධජීවවග්ග: 3.3.4.10 සූත්‍රය, පි.562. 5 නරක අශ්වයන් බඳු සංඝයා 8 දෙනක් ගැන මෙහි දක්වා ඇත. ඔවුන් යම් ඇවතක්-වැරද්දක් පිලිබඳ අයහපත් ලෙස 8 ආකාරයකින් ක්‍රියා කරතිමූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5) 8 නිපාත:8.1.2.4 ඛලුන්ක සූත්‍රය,පි.92.
▲ ආශාව- desires: ආශාව ලෙසින් මෙහි පෙන්වා ඇත්තේ යමක් ලබාගැනීමට ඇති කැමැත්තය (රුචිය- තණ්හාව). ලෝකයා කැමති ආශාවන් 2 ක්, හැර දැමීම පහසු නොවේ යයි මෙහි පෙන්වා ඇත: 1) ලාභආශාව 2) ජිවිත ආශාව (The desire for gain and the desire for life). මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (1) 2 නිපාත: ආසාවග්ග සූත්‍ර, පි.206
▲ ආශ්චර්ය ධම්ම-Wonderful Dhammas: ආශ්චර්ය ධම්ම- අසිරිමත් ගුණ ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ සතු උතුම් බලයන්ය. මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ තථාගතයන් කය ඉතා සැහැල්ලුවට පත්කර, කයෙහි සිත බහා, සිතෙහි කය බහා සුඛසංඥාව හා ලඝුසංඥාව ඇති කරගෙන ඉද්දි බල දැක්වීමය. බඹ ලොව තෙක් කය නංවා ගැනීමට ඇති ඉද්දි බලයය. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:5, අයගෝල උපමාව, ලඝු සංඥාව. මූලාශ්‍රය:සංයු.නි: (5-2) මහාවග්ග: ඉද්දිපාදසංයුත්ත:7.3.2 අයෝගුළ සූත්‍රය,පි.70.
▲අශාශ්වත දිට්ඨිය-The view of the world is not eternal මෙය බුදුන් වහන්සේ වැඩසිටි සමයේ පැවති දිට්ඨි 10න් එකකි.බලන්න: අසස්සත, දිට්ඨි.
▲ අශ්‍රද්ධාව: පාලි: අස‍්සද‍්ධා: lack of faith/confidence: අශ්‍රද්ධාව යනු බුද්ධ,ධම්ම හා සංඝ රත්නය (ත්‍රිවිධරත්නය) කෙරේ සැදෑහැ නො මැතිවීමය, ත්‍රිවිධ රත්නය පිලි නොගැනීමය. අශ්‍රද්ධාව ඇති කෙනෙක් බුදුසරණ ගිය කෙනක් නොවේ.බලන්න: ශ්‍රද්ධාව.
▼ අශ්‍රද්ධාව පෝෂණය වන්නේ අසද්ධර්මය නිසාය. සදහම් ශ්‍රවනය නොකිරීම අශ්‍රද්ධාව ඇතිවීමට මූලිකවේ. අශ්‍රද්ධාව ඇතිවිට අයෝනිසෝ -මනසිකාරයෙන් කටයුතු කරයි. එමනිසා, ආධ්‍යාත්මික වැඩිම ඇති නොවේ. අශ්‍රද්ධාව නැතිකර ගැනීම පිණිස සදහම් ශ්‍රවනය ඉතා වැදගත්වේ. සෝතාපන්නවීම පිණිස මේ කරුණ පහකර ගත යුතුවේ. බලන්න: අවිද්‍යාව හා විද්‍යාව. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: යමක වග්ග: 10.2.2.1 අවිද්‍යා සූත්‍රය, පි.232, EAN:10: II Pairs: 61.1. Ignorance, p. 517.
▼ අශ්‍රද්ධාව පැවතීමට හේතුවන කරුණු: උතුමන්ට ගරු නොකිරීමේ පුරුද්ද-අගෞරවය, මුරණ්ඩුබව- අවවාද පිළිගැනීමට ඇති නොකැමැත්ත, නරක මිතුරු (පාපමිත්‍ර) සේවනය මගින් කෙනෙකු තුල තෙරුවන් පිලිබඳ ඇති අශ්‍රද්ධාව වැඩිවේ. එම කරුණු 3 පහ කර ගැනීමෙන් අශ්‍රද්ධාව නැතිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. යම් පුද්ගලයෙකුට කුසලය පිලිබඳ හිරිඔතප් තිබේ නම්, දහමේ අප්‍රමාදය ඇත්නම්, කලණ මිතුරු සේවනය කරයි නම් ඔහුට අශ්‍රද්ධාව ඇති නොවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත: 10.2.3.6 තයෝධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10: Tens,76-6.Incapable, p. 524.
▲ අශ්‍රැතවත් පෘතග්ජන: පාලි: අස‍්සුතවා පුථුජ‍්ජනො - untaught ordinary person:අශ්‍රැතවත් පෘතග්ජන යනු ධර්මය නොඇසූ, බුද්ධාදී ආර්යන් නොදුටු, ධර්ම අවබෝධය නැති, සාමාන්‍ය පොදු මිනිසාය. බලන්න: ශ්‍රැතවත් ආරිය ශ්‍රාවක, අසත්පුරුෂ.
අෂ
▲ අෂ්ඨ ආශ්චර්ය අද්භූතගුණ-Eight wonderful & amazing qualities උග්ග විසාලානුවර ගහපති හා උග්ග හත්ථිගාම ගහපති යන ගිහි උපාසකයන් සතු අසිරිමත් ගුණ 8ක් මෙහිදී විස්තරාත්මකව දක්වා ඇත. 1) පළමු දැකීමෙන්ම බුදුන් වහන්සේ කෙරෙහි පහන්වීම-මහා ශ්‍රද්ධාවක් ඇතිවීම 2) බුදුන් වහන්සේ පිලිවෙලින් දේශනා කළ ධර්මය (අනුපුබ්බධම්ම) අසා එහිදීම දහම් ඇස පහළවීම, ත්‍රිවිධ සරණයට පැමිණ, බ්‍රහ්මචරිය පංචමශිඛපද සමාදන්වීම 3) බඹසර වාසය පිණිස ගිහි ජිවිතයේ සිටි භාර්යාවන් ඇල්ම හැර නිදහස් කිරීම 4) තමන් සතු භෝගසම්පත්, කලණදහම් ඇති සිල්වතුන් හා සාධාරණ ලෙසින් බෙදා ගැනීම 5) සකසාම-ගරුසරු සහිතව සංඝයා පයුරුපාසන කිරීම 6) සංඝයා දහම් දෙසනවිට සකසාම-ගරුසරු ඇතිව දහම් ඇසීම, සංඝයා දහම් නො දෙසයි නම් තමන් විසින් ඒ සංඝයාහට දහම් දෙසීම 7) දෙවියන් තමන් දැකීමට පැමිණ දහම ගැන සාකච්චා කිරීම නිතරවන සිදුවීමකි. එහෙත්, ඒ ගැන සිතේ මානය නැතිබව 8) සියලු ඔරම්භාගිය සංයෝජන පහ කරගත් බව දැනීම (අනාගාමීබව). බලන්න: උපග්‍රන්ථය:3. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5): 8 නිපාත:ගපතිවග්ග: 8.1.3.1 හා 8.1.3.2 සූත්‍ර, පි.122, EAN:8: 21.1. & 22.2 suttas, p. 423.
▲අෂ්ඨ ආශ්චර්ය ධම්මගුණ-Eight wonderful & amazing qualities of Dhamma: ධම්මවිනයේහි, සංඝයා සිත අල්වාගෙන (අභිරමණය කරමින්) වාසය කිරීමට හේතු ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ ධම්මයේ ඇති අෂ්ඨ ආශ්චර්ය ගුණයන්ය. මේවා අසිරිමත් ධම්ම ගුණයන්වේ: 1) මහා මුහුද අනුක්‍රමයෙන් ගැඹුරට ඇදීයන ලෙසින්, ධම්මවිනය අනුක්‍රමයෙන් ගැඹුරට- නිවනට ඇදියයි: අනුපුර්-ව ශික්ෂාව, අනුපුර්-ව ක්‍රියා හා අනුපුර්ව ප්‍රතිපදාව ක්‍රමයෙන් අරහත්වය දක්වාම ගෙනයයි. (Dhamma and discipline penetration to final knowledge occurs by gradual training, gradual activity, & gradual practice). 2) මහා සාගරයේ ස්ථිත ගුණය නිසා, එය සිමා ඉක්මවා නො යයි. එලෙස, පනවන ලද සිකපද (ශික්ෂාපද) ශ්‍රාවකයෝ, ජීවිතය ගැනවුවද නොතකා ඉක්මවා නොයයි. (they will not transgress it even for life’s sake). 3) සාගරයට දමන මළමිනි වැනි අප්‍රවිත්‍ර දේ සාගරය තුල තබා නොගෙන ඉවතට දමයි. එලෙස, දුශ්ෂිල පුද්ගලයන්ට, ධම්ම විනය තුල වාසය කලනොහැකිය. යහපත් සංඝයා එවැනි අය සේවනය නොකරයි. 4) විවිධ නමින් හඳුන්වන නදී මහා සයුරේ ජලයට එක්වූ විට, ඒ නම් ආදිය හැර දමයි. එලෙස, විවිධ කුල ගෝත්‍රවලින් සසුනේ පැවිදිබව ලබන සංඝයා, තම කුල ගෝත්‍ර හැර දමයි. ඔවුන් බුද්ධ ශ්‍රාවකබවට පත්වේ (ශ්‍රමණශාක්‍යපුත්‍ර). 5) සියලු නදී ජලය,වැසි ජලය පතිතවුවත් සාගරයේ ඉතිරි යාමක් හෝ අඩුවීමක් නොවේ, එලෙස, බොහෝ ශ්‍රාවකයෝ නිවන සාක්ෂාත් කරගත්තද නිබ්බාන ධාතුව ඉතිරීමක් හෝ අඩුවීමක් නොවේ. 6) මහා සාගරයේ ඇත්තේ එක රසයකි: ලුනුරසය. එලෙස, ධම්ම විනයේ ඇත්තේ එකම රසයකි: විමුක්ති රසය. 7) මහා සාගරය තුල විවිද රත්න ඇත (මුතු මැණික් ආදී). එලෙස ධම්ම විනයේ බොහෝ අනගි රත්න ඇත: 37ක්වු බෝධි පාක්ෂික දහමය. 8) මහා සගරෙයේ මහා සත්වයෝ සිටිති. එලෙස, ධම්ම විනයේ මහා සත්වයෝ සිටිති: සෝතාපන්න- අරහත් දක්වා. බලන්න: උප ග්‍රන්ථය:5. සටහන: මේ සූත්‍රය දේශනා කිරීමට හේතු වුවේ, පහාරාද අසුර රජු මහා සාගරයේ අසිරිමත් බව පවසා, ධම්ම විනයේ අසිරිමත් බව කුමක්ද යයි කළ විමසීමක් මතය. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (5) 8 නිපාත: මහවග්ග:8.1.2.9 පහාරද සූත්‍රය, පි.104, EAN:8: 19.9 Pahārāda, p.421.
▲ අෂ්ඨගරුධම්ම- eight principles of respect: අෂ්ඨගරුධම්ම ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ කාන්තවන් පැවිදිවෙන අවස්ථාවේ පිළිපැදිය යුතු කරුණු 8ක් ගැනය. මහා ප්‍රජාපති ගෝතමියට, පැවිදිවීම පිණිස එම ගරුධම්ම පිළිපැදීය යුතුය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: උපග්‍රන්ථය:2. සටහන්: * මේ පිලිබඳ විස්තර පිණිස බලන්න: භික්ඛු බෝධි හිමිගේ සටහන්: Aṭṭha garudhamme: EAN: notes: 1733-1735,p.664. මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (5) : 8 නිපාත: ගෝතමීවග්ග: 8.2.6.1 ගෝතමී සූත්‍රය, පි.242, EAN: 8: 51.1. Gothami, p.438.
▲ අෂ්ටවිද්‍යා ඥාන- eight true knowledge:අෂ්ටවිද්‍යා ඥාන ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ සත්‍ය ඥානය- විජ්ජාවිමුක්තිය සාක්ෂාත් කරගැනීමට පදනම්වන ඥාන 8 පිලිබඳවය: විදස්සනා ඥානය, (insight knowledge), මනෝමය කාය (mindmade body) හා සය අභිඥාවන්ටය. (There are eight kinds of true knowledge: insight knowledge, the mind-made body, and the six kinds of direct knowledge.බලන්න: EAN: note 205, p. 591, සය අභිඥා, විජ්ජාභාගිය ධම්ම.
▼බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “මහණෙනි, යම් කෙනෙක්, මහා සමුද්‍රය ගැන සිතන්නේ නම්, මහමුහුදට ගලා බසින සියලු කුඩා නදී ආදියද මහා සමුද්‍රයට ඇතුළත් වන බව ඔහුට පෙනේ. එලෙස, කාය ගතා සතිය බොහෝ ලෙසින් වඩනවිට, අෂ්ට විද්‍යාවන්ට- විජ්ජාභාගිය ධම්ම ඇතුලත් සියලු කුසලයන් කායගතා සතියට ඇතුලත්වේ”.මහමුහුද උපමාව:උපග්‍රන්ථය:5 ( Bhikkhus, even as one who encompasses with his mind the great ocean includes thereby all the streams that run into the ocean, just so, whoever develops and cultivates mindfulness directed to the body includes all wholesome qualities that pertain to true knowledge). මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 1 නිපාතය: කායගතාසති වග්ග සූත්‍ර, පි. 126, EAN:1: Mindfulness Directed to the Body, p.52.
▲අෂ්ඨ විමොක්ක: පාලි: අට්ඨ විමොක‍්ඛා- eight liberations අෂ්ඨ විමොක්කයනු විමුක්තිය (නිවන) ලබාගැනිමට ඉවහල්වන සිව් ජාන හා අරූප සමාපත්ති සතර ඇතිකරගන්නා ක්‍රම විධි අටය. නිවන සාක්ෂාත් කරගැනීම පිණිස මේ ප්‍රතිපදාවන් නැවත නැවත ප්‍රගුණ කරගතයුතුවේ. බලන්න: EDN:Note: 356, p. 427. ශබ්දකෝෂ: පා.සි.ශ: පි.476: “විමොක‍්ඛා: විමොක්‍ෂය, මිදීම, නිවණ”. B.D: p.354: “vimokkha: liberation (deliverance); the 8 liberations (attha-vimokkha) occur frequently in the texts”. P.T.S: p. 1417: “Vimokkha & Vimokha: deliverance, release, emancipation, dissociation from the things of the world, Arahantship…The eight vimokkhas or stages of emancipation”.
▼ අෂ්ඨ විමොක්ක විස්තරය: පළමු විමුක්තිය: රූප ජාන සමාපත්ති තුලින් රූප දැකීම ( රූපී රූපානි පස‍්සති- One possessing form sees forms). සටහන: අටුවාවට අනුව කසිණ සමාපත්තියය. මෙහිදී පෙන්වන්නේ, අභ්‍යන්තර හෝ බාහිර කසිණ අරමුණක් තුලින් සිව් ජාන සමාපත්ති ලැබීමය. බලන්න: EAN: Note: 1777, p. 666. දෙවන විමුක්තිය: අභ්‍යන්තරයේ අරූප සංඥා ලබා බාහිර රූප දකී (අජ‍්ඣත‍්තං අරූපසඤඤී එකො බහිද‍්ධා රූපානි පස‍්සති- One not percipient of forms internally sees forms externally) සටහන: මෙහිදී පෙන්වන්නේ, බාහිරව රූප ජාන ලැබීමය. බලන්න: EAN: Note: 1778 , p. 666 තෙවන විමුක්තිය: සුභ අරමුණක් මගින් අධිමුක්තිය ලැබීම (සුභන‍්තෙව අධිමුත‍්තො හොති- One is focused only on ‘beautiful’) මෙහිදී සුභ අරමුණ නම් බ්‍රහ්මවිහාර සතරය. බලන්න: EAN: Note: 1779 , p. 666. සිව්වන විමුක්තිය: ආකාසානඤ්චායතන අරූප සමාපත්තිය ලැබීම. පස්වන විමුක්තිය: විඥානඤ්චායතන අරූප සමාපත්තිය ලැබීම. සයවන විමුක්තිය: ආකිඤ්චඤ්චායතන අරූප සමාපත්තිය ලැබීම. සත්වන විමුක්තිය: නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන අරූප සමාපත්තිය ලැබීම. අටවන විමුක්තිය: සංඥාවෙධිත නිරෝධ සමාපත්තිය ලැබීම. සටහන: 8 වන විමොක්කය සාක්ෂාත් කරගැනීමෙන් අනාගාමි හෝ අරහත් මගඵල ලබාගැනීමට හැකිවේ. බලන්න: EDN: Note: 360, p. 427. මේ අට විමොක්ක මුල සිට අගදක්වාද, අග සිට මුල දක්වාද සමවැදීමට සමත් භික්ෂුව ආසාවක්‍ෂය කර ඵල සමාධියද, ප්‍රඥාවිමුක්තිය ලබා- ඵල ඥාණය ලබා අර්හත්බවට පත්වේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. එසේ රූපකායෙන් හා නාම කායෙන් මිදුන උතුමා උභතොභාග විමුක්තිය (දෙපසින්ම මිදුන) ලබාගත් රහතන්වහන්සේය (චේතෝවිමුක්ති හා ප්‍රඥා විමුක්ති-liberation of the heart and by wisdom). බලන්න: උභතොභාග විමුක්තිය. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි: (2): 2 මහානිදාන සූත්‍රය, පි. 95, EDN: 15: The Great Discourse on Origination, p. 166, අංගු.නි: (5 ): 8 නිපාත: 8.2.7.6 විමොක්ඛ සූත්‍රය, පි.302 හා 8.1.13 අට්ඨ විමොක්ඛ සූත්‍රය, පි. 386, EAN:8: 66.6 Emancipations, p. 446.
▲ අෂ්ඨ සමාපත්ති - The eight attainments: බුදුන් වහන්සේ සමාපත්ති 8 ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ රූප ජාන සමාපත්ති 4 හා අරූප සමාපත්ති 4 පිලිබඳවය. රූප ජාන සතර (1,2,3, හා 4 නි ජාන) ආරිය විනයේ හඳුන්වන්නේ: මේ ජීවිතයේදීම විඳිනා සුඛ විහරණ ලෙසින්ය- දිට‍්ඨධම‍්මාසුඛවිහාරා. අරූප සමාපත්ති: ආකසානඤච, විඤඤාණඤච, ආකිඤචඤඤා, නෙවසඤඤානාසඤඤා සමාපත්ති 4 ආරිය විනයේ හඳුන්වන්නේ ‘ශාන්ත විහරණ’ ලෙසින්ය. බලන්න: දිට්ඨධම්මසුඛ විහරණය, සිව් ජාන.මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1 ):1.1.8 සල්ලේඛ සූත්‍රය, පි. 112, EMN: 8-Effacement, p.108.
▲අෂ්ටපුද්ගල-Eight Individuals: අෂ්ටපුද්ගල- අට්ට පුග්ගල යනු බුදුන්වහන්සේගේ ආරිය ශ්‍රාවකයන් අට පිරිසය. එනම්: සෝතාපන්න, සකදාගාමී, අනාගාමී හා අරහත් මග ඵල ලැබූ උතුම් අරියන්ය. බලන්න: සංඝ ගුණ.
▼අෂ්ට පුද්ගලයන්, ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය, දක්ඛිනෙය්‍ය, අංජලිකරණිය ගුණ ඇතිව ලෝකයාට උතුම් පිං කෙතක්යයි මෙහි දක්වා ඇත. ඔවුන් සතර මග සතර ඵල ලබා ඇත. ඔවුන්ට දෙන දානය නිසා අග්‍ර විපාක ලැබේ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5) 8 නිපාත:ගෝතමී වග්ග: අෂ්ට පුද්ගල සූත්‍ර 2කි,පි.275.
අහ
▲අහංකාරය- Insolence : අහංකාරය (පළාසො) උඩඟුකම ලෙසින්ද පෙන්වා ඇත. මෙය අනුන් කෙරෙහි අගරුලෙසින් හැසිරීමය. දස අකුසලයන්ගෙන් එක් අකුසලයකි. බලන්න: දසඅකුසල, සල්ලේඛ පරියාය.
▲ අහංකාරය, මමංකාරය හා මානඅනුසය- I-making, mine-making, and underlying- tendency to conceit : අහංකාරය, මමංකාරය හා මානඅනුසය යන මේවා කෙළෙස්ය. සසර ගමන දික්කරණ කරුණුය. අහංකාරය (I-making): මමය හෝ අනුන්ය ලෙසින් කය පිළිබඳව ඇති දිට්ඨියය. මමංකාරය තමාගේ හෝ අනුන්ගේ දේ මගේය යයි තණ්හාවෙන් අල්ලා ගැනීම, මානඅනුසය: ත්‍රිවිධ මානයෙන් බැඳීසිටීම. බලන්න: මාන.
▼අහංකාරය, මමංකාරය හා මානඅනුසය යන කෙළෙස් නැතිකරගැනීම, සමාධිය ඇතිකරගැනීමට හා නිවන් මග වඩා ගැනීමට හේතුවේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (1): 3 නිපාතය: දේවදුතවග්ග: 3.1.4.2 හා 3.1.4.3. සූත්‍ර,පි. 282, EAN:3: Divine Messengers: 32.2 Ananda & 33.3 Sariputta, p.90.
▲ අහිරිකය හා අනොත්තප්පය: පාලි: අහිරික, අනොත‍්තප‍්පං-Lack of moral shame & lack of moral dread (ahirikañ ca anottappan ca) අහිරිකය හා අනොත්තප්පය ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ පවට- අකුසලයට ලැජ්ජා නොවීම හා බිය නොවීමය- හිරි ඔත්තප්ප නැතිකම. මේවා කෙළෙස්ය. බලන්න: හිරි ඔත්තප්ප.
▼ අහිරිකය හා අනොත්තප්පය, කළු ධම්ම හෙවත් පාපි ධම්ම වේ: “ද‍්වමෙ භික‍්ඛවෙ ධම‍්මා කණ‍්හා... අහිරිකඤ‍්ච අනොත‍්තප‍්පඤ‍්ච” (Moral shamelessness and moral recklessness. These are the two dark qualities). මූලාශ්‍ර:අංගු.නි: (1 ): 2 නිපාත: 2.1.1.7 කණ්හ සූත්‍රය, පි.140, EAN:2 : 7.7 Dark, p. 57.
▼බුදුන් වහන්සේ අහිරිකය හා අනොත්තප්පය පිළිබඳව යහපත් ලෙසින් වදාරා ඇත. ඒ කරුණු සංඝයා එක්ව, දහමේ චිරස්ථිතිය පිණිස සජ්ජායනා කිරීම සුදුසු යයි සැරියුත් මහා තෙරුන් සංඝයාට උපදෙස් දී ඇත. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3 ):10 සංගිති සූත්‍රය, පි. 372 , EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together, p. 362.
▼අහිරික හා අනොත්තප්ප ඇති පුද්ගලයා පාප මිත්‍ර සේවනය කරයි, උතුමන්ට- ආරියන්ට ගරු නොකරයි, අගෞරවය, මුරණ්ඩු-හිතුවක්කාර බව ඇත. ඔහු ධර්මයේ ප්‍රමාද වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි:(6): 10 නිපාත: 10.2.3.6.තයොධම්ම සූත්‍රය,පි.284, EAN:10:76.6. Incapable, p. 524.
▼බුදුන් වහන්සේ වදාළේ, අහිරික හා අනොත්තප්ප ඇති පුද්ගලයා පිරිස් මුළුවකට කැළලක් බවය. හිරිඔතප් නැතිවීම නිසා සිදුකරණ අකුසල කෙනෙක් දුගතියට යවයි. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (2 ): 4 නිපාත: පරිසසෝභන වග්ගය, පි.451, EAN: 4: Adornments of the assembly, p. 224.
▼අහිරික හා අනොත්තප්ප ගුණයෙන් සමන්විත භික්ෂුව දහමේ පරිහාණියට පත්වේ. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: (4 ): 7 නිපාත: 7.1.4.2 හිරිගාරව සූත්‍රය, පි. 346, EAN:7: 33.2. Moral Shame, p. 377.
▼ වෙනත් මූලාශ්‍ර: 1. ‘කෙළෙස් එක්දහස් පන්සියය: අහිරික- අනොත්තප්ප 19-20, පි.100: රේරුකානේ චන්දවිමල මහනාහිමි, 1973.
▲ අහිංසාව: පාලි: විහිංසකා -Non-cruelty: අහිංසාව, අනුන්ට හිංසා කිරීමෙන් වැලකීම කුසලයකි. සම්මා සංකප්පයකි.බුදුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ: “වෙනත් අය හිංසා කටයුතු කරති, අපි ඒවායින් වැලකී අහිංසා වෙන් සිටීමට පුහුණුවෙමු” බලන්න: සල්ලේඛ පරියාය.
▲ අහෝසි කම්ම-Ineffectual Kamma: දිට්ඨධම්මවේදනීය කම්ම මේ අත්බවේ විපාකයට නො පැමිණියේ නම්, උපපජ්ජවේදනීය කම්ම ඊළඟ අත්බවේ විපාකයට නො පැමිණියේ නම්, ඒවා අහෝසි කම්ම බවට පත්වේ. බලන්න: කම්ම-කර්ම.
▲ ආහාර: පාලි: අන‍්න - āhāra -nutriment -food :සත්ත්‍වයන්ගේ පෝෂණය - පැවැත්ම පිණිස ආහාර මූලිකවේ, අවශ්‍යම අංගයකි. බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා වදාළේ ආහාරය කයේ පෝෂණයට පමණක් නොව සසරගමන පවත්වා ගැනීමට හේතුවනබවය. ශබ්දකෝෂ: 1. BD: p6, “... 4 kinds of nutriment which are material and mental…” 2. PTS: p285, “…comprises four kinds of nutriment, viz. (1) kabaḷinkāra āhāro (bodily nutriment, either oḷāriko gross, solid, or sukhumo fine), (2) phassāhāro n. of contact, (3) manosaṅcetanā° n. of volition (= cetanā S. A. on II.11 f.), (4) viññāṇ° of consciousness”
▼උපන් සෑම සත්ත්‍වයෙක්ම ආහාර නිසා පෝෂණය වන බව බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “සබ‍්බෙ සත‍්තා ආහාරට‍්ඨිතිකා” (All beings are maintained by nutriment āhāratthitikā) එය, ධම්මානුකූල අවබෝධය ඇති පුද්ගලයාහට දුක කෙළවර කරගත හැකිවේ. බලන්න: මහා ප්‍රශ්න 10. සටහන්: * සියලු සත්ත්‍වයෝ ආහාරය (පෝෂණය) හේතු කොටගෙන ජීවත්වේ යන්න අභිඥෙයිය ධම්මයකි: විශේෂ නුවණින -ඥාත පරිඥාවෙන් අවබෝධ කලයුතු දහමකි. බලන්න: අභිඥෙයිය ධම්ම. මූලාශ්‍ර: දිඝ.නි: (3): 10 සංගිති සූත්‍රය,පි. 374, EDN: 33 Sangīti Sutta: The Chanting Together-section, p. 363, අංගු.නි: (6 ): 10 නිපාත, මහා වග්ග, 10.1.3.7. ප්‍රථම මහාපඤ්හ සූත්‍රය,පි.116, EAN: 10:The Great Chapter-27.7 Great Questions -1, p. 503, දීඝ.නි: (3 කාණ්ඩය): 11 දසුත්තර සූත්‍රය, පි. 483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ ආහාර සතර ආකාරය: උපන් සත්ත්‍වයන්ගේ පැවැත්ම පිණිස හා ඉපදීමට සිටින සත්ත්‍වයන්ගේ (මව්කුසයේ සිටින) පෝෂණය පිණිස ආහාර 4 ක් අවශ්‍ය යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: “...චත‍්තාරො භික‍්ඛවෙ ආහාරා භූතානං වා සත‍්තානං ඨිතියා සම‍්භවෙසීනං වා අනුග‍්ගහාය. කතමෙ චත‍්තාරො? කබලිඬකාරො අහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස‍්සො දුතියො, මනොසඤෙචතනා තතියා, විඤ‍්ඤාණං චතුතථං” 1) සියුම්වූ හෝ ගොරෝසු වූ හෝ භෞතික ආහාර (දළ හෝ මුදු කබලිංක ආහාර- physical food) 2) ස්පර්ශ ආහාර (contact) 3) මනෝ සංචේතනා ආහාර (mental volition) 4) විඥානආහාර (consciousness). සටහන: ආහාරය ලෙසින් මෙහිදී අවබෝධ කර ගත යුතුව ඇත්තේ සත්ත්‍වයන්ගේ අඛණ්ඩ පැවැත්ම පිණිස අවශ්‍ය මූලික තත්වය ගැනය: එනම්: කයේ පැවැත්ම පිණිස ඉතා වැදගත්වන අහාර, මනෝ භෞතික පැවැත්ම පිණිස අදාළ කරුණු: වේදනා, ස්පර්-ශය, විඥාණය ,චේතනා, නාම රූප ක්‍රියාවලිය පිණිස. ආහාර ඇතිවීමට මූලික හේතුව තණ්හාවය: පෙර භව යන්හි පැවති තණ්හාව, නො සංසිඳුන නිසා මේ භව පැවැත්මට ද බලපායි. බලන්න: EMN: note: 120, p. 1074. මේ සතර ආහර, තණ්හාව: නිදාන කොට, උපත කොට, ජාත කොට, ප්‍රභුත කොට ඇත: “තණ්හා චායං භික‍්ඛවෙ කින‍්නිදානා කිංසමුදයා කිඤජාතිකා, කිම‍්පභාවා? තණ්හා වෙදනානිදානා වෙදනාසමුදයා වෙදානාජාතිකා වෙදානාපභාවා” තණ්හාව ට හේතුවී ඇත්තේ වේදනාවය, වේදනාවට හේතුවී ඇත්තේ ඵස්සය, එයට හේතුවී ඇත්තේ සළායතනයන්ය, සළායතන වලට හේතුවී ඇත්තේ නාමරූපය ය. නාමරූප යට හේතුවී ඇත්තේ විඥාණය ය. විඥාණය ට හේතුවී ඇත්තේ සංඛාරායන්ය. සංඛාරයන්ට හේතුවී ඇත්තේ අවිද්‍යාවය ය. එලෙස අවිද්‍යාව නිසා පටිච්චසමුප්පාද ක්‍රියාවලිය ඇතිවී...සියලු දුක ඇතිවේ. සටහන: මෙහිදී බුදුන් වහන්සේ පටිච්චසමුප්පාදය ක්‍රියාවලිය තණ්හාව මුල් කර ගෙන දක්වා, එමගින් ඇතිවන අවිද්‍යාව දුකට හේතුවේ යයි පෙන්වා ඇත. අවිද්‍යාව සහමුලින් නැති කර ගැනීමෙන් දුක නිමාවේ. මූලාශ්‍ර: ම.නි : (1 ): 1.4.8 මහාතණ්හා සන්ඬඛය සූත්‍රය, ඡෙදය 16, පි. 622, EMN: 38: Mahātaṇhāsankhaya Sutta-The Greater Discourse on the Destruction of Craving section-15, p. 322.
▼ සතර ආහාර (සිව් පෝෂණය) පිලිබඳ මනා අවබෝධය ලබා ගැනීම දුකින් මිදීමට උපකාරිවේ. ආහාර හටගන්නේ තණ්හාව නිසාය. තණ්හාව සහමුලින්ම නැති වුවිට අහාර පිලිබඳ ඇති ඇල්ම පහවී දුක නැති කරගත හැකිවේ. ඒ සඳහා ඇති ප්‍රතිපදාව, අරියඅටමග වඩාගැනීමය. මූලාශ්‍ර: ම.නි: (1):1.1.9 සම්මාදිට්ඨි සූත්‍රය, ඡෙදය 13, පි.131, EMN: 9: Sammādiṭṭhi Sutta, section 11, p. 123.
▼ සිව් ආහර තණ්හාව මූලික කරගෙන ඇතිවේ.සිව් ආහාර වලට මූලික වන තණ්හාව මගින් පටිච්චසමුප්පාද ක්‍රියාවලිය ඇතිවේ. සටහන්: * මේ සූත්‍රයේදී බුදුන් වහන්සේ තණ්හාව හේතු කොටගෙන පටිච්ච සමුප්පාදය ක්‍රියාත්මක වන ආකාරය පෙන්වා ඇත. ම.නි: මහාතණ්හා සන්ඬඛය සූත්‍රයට සමානය. ** සත්ත්‍වයන්ගේ පැවැත්ම පිළිබඳව වෙනත් සාධක ඇති නමුත්, ඒ පිළිබඳව සිව් ආහාර- පෝෂණය, විශේෂයෙන්ම බලපායි: කබලිංක ආහාර ශරීරයේ පැවැත්ම පිණිස අවශ්‍යවේ. ස්පර්ශ ආහාරය නිසා (කායික මානසික) වේදනා 3 ක් විඳීමට සිදුවේ. මනෝ චේතනා ආහාර මගින් ත්‍රිවිධ ආකාර භව පැවැත්ම ඇතිවේ (කාම, රූප, අරූප). විඥාණ ආහාර නිසා නාම රූප ඇතිවී යළි උපත ඇතිකිරීමට මග පාදයි. බලන්න: ESN: note: 18, p. 938. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2 ): නිදානවග්ග: අභිසමයසංයුත්ත:අහාරවග්ග: 1.2.1 ආහාර සූත්‍රය, පි.42, ESN: 12: Nidanasamyutta: 11.1 Nutriment, p. 624.
▼ විඥාණ ආහාරය ප්‍රතිසන්ධිය පිණිස හේතුවේ.විඥාණ ආහාරය පුනර්භවය (ප්‍රතිසන්ධිය-යළි උපත), නාමරූප හටහැනීම පිණිස ප්‍රත්‍යවේ (හේතුව) යයි බුදුන් වහන්සේ පෙන්වා ඇත. නාම රූප ප්‍රත්‍යයෙන් සළායතන ඇතිවේ. සළායතන හේතු කොටගෙන ස්පර්ශය ඇතිවේ... එලෙස පටිච්චසමුප්පාද ක්‍රියාවලිය සිදුවේ. බලන්න: පටිච්චසමුප්පාදය, ප්‍රතිසන්ධි චිත්ත. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (2): නිදානවග්ග: 1.2.2 මෝළියඵග්ගුන සූත්‍රය,පි.42, ESN:12:Nidanasamyutta:12.2 Moļiyaphhagguna, p. 625.
▼ සිව් ආහාර පිලිබඳ සම්පුර්ණ අවබෝධය ලැබීමෙන් දුක අවසන් කළහැකිය. අහාරවලට මූලය තණ්හාවය, එම තණ්හාව නැතිකරගැනීම පිණිස සිව් අහාර පිළිබඳව නුවණින් අවබෝධ කරගැනීම අවශ්‍යයය. සිව් ආහාර පිලිබඳ යථාබව දැකීමෙන් ඒවා ගැන ඇති තණ්හාව නැතිවේ යයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ: 1) කබලිංක ආහාර: කය පවත්වා ගැනීම පිණිස ගන්නා ආහාර ගතයුත්තේ විනෝදය පිණිස, ආස්වාදය පිණිස, කයේ රූපවත්විම හා ආකර්-ෂණය පිණිස නොවේ. ආහාර ගතයුත්තේ කය පවත්වා ගැනීම පිණිස හා දහම් මග දියුණුකරගැනීමට අවශ්‍ය කායික ශක්තිය හා මානසික සුවය ලබාගැනීම පිණිසය. මෙම කරුණ පිළිබඳව දක්වා ඇති උපමාව: වැලිකතර උපමාව: උපග්‍රන්ථය:5. මහා වැලි කතරකින් එතරවීමට යන යුවලක් අහාර නොමැති කමින් දුබලවී ගමන නතරවෙයි යන බියෙන් ගමන නිමාකරගැනීම පිණිස තම එකම දරුවා මරාගෙන (පුත්‍රමාංශ) ඒ මස් මහා දුකින් අනුභව කරයි. එලෙසින් සිතමින් අහාර ගතයුතුය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. ආහාර පිළිබඳව දැනීම ලැබුවිට පස්කම් සැප පිළිබඳ ඇති ආසාව අවබෝධවේ. පස්කම් සැප විඳීමට ඇති රාගය මුළුමනින්ම අවබෝධවුවිට ඒ පිලිබඳ ඇති සංයෝජන පහවීමනිසා ආරිය ශ්‍රාවකයා නැවත මිනිස්ලොව උපත ලබන්නේ නැත. “ කබලීකාරෙ භික‍්ඛවෙ ආහාරෙ පරිඤ‍්ඤාතෙ පඤ‍්චකාම ගුණිකො රාගො පරිඤ‍්ඤාතො හොති. පඤ‍්චකාමගුණිකෙ රාගෙ පරිඤ‍්ඤාතෙ නත්ථි තං සඤෙඤාජනං, යෙන සඤෙඤාජනෙන සංයුත‍්තො අරියසාවකො පුන ඉමං ලොකං ආගච‍්ඡෙය්‍ය” සටහන: * අටුවාවට අනුව ‘නැවත මිනිස්ලොව උපත ලබන්නේ නැත’ යනුවෙන් අදහස්වන්නේ අනාගාමිබවය. පෙරකී ලෙස මනා අවබෝධය ඇතිව, පංච උපාදාන ස්කන්ධය ගැන විදසුන් නුවණ වඩා ගත්තේ නම් අරහත්මග ඵල සාක්ෂාත්වේ. බලන්න: ESN: note 163,p. 961. ** කබලින්ක අහාර පිලිබඳ යථා අවබෝධය ලැබීමෙන් පස්කම් සැප විඳීමට ඇති කැමැත්ත පහවීයයි. 2) ඵස්ස අහාර: පිලිබඳ අවබෝධය ලබාගැනීම පිණිස දක්වා ඇති උපමාව: හමගසාදැමු එළදෙන: උපග්‍රන්ථය:5. හම ගසා දැමු එළදෙනක් යන යන තැන මැසි මදුරු ආදීන්ගෙන් සිදුවන හිරිහැර නිසා මහා දුකකට පත්වේ. සය ඉන්ද්‍රිය මගින් ස්පර්-ශ කරණ බාහිර අරමුණු නිසා ඇතිවන්නේ සැපක් නොව මහා දුකක්ය යි දැක ගතයුතුය, මනාව අවබෝධකරගතයුතුය. එම අවබෝධය නිසා සැප, දුක හා මධ්‍යස්ත වේදනා නිසා ඇතිවෙන තණ්හාව පිළිබඳව යථා අවබෝධය ඇතිවේ. එලෙස ඵස්ස ආහාරය පරිඥත කරගත් විට වේදනා තුන පරිඥානවේ. වේදනා තුන පරිඥත කරගත් අරිය ශ්‍රාවකයාට මතුවට (දහම් මගේ ) කිරීමට වෙනත් කටයුත්තක් නැතය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ (අරහත්වය ලබා ඇතිනිසා). සටහන: අටුවාවට අනුව හම නැති එළදෙන කෘමි අදි සතුන්ගෙන් සිදුවන උවදුරු දැන එම සතුන් ගැවසෙන තැන් වලින් ආවරණයව සිටි. එලෙස, පහස නිසා ඇතිවන වේදනා නිසා ඇතිවෙන සසර දුක දන්නා අරියශ්‍රාවකයා එහි ඇති ආස්වාදයන්ට නොඇලි සිටි. බලන්න: ESN: note 164, p. 961 3) මනෝසංචේතනා ආහාර: පිලිබඳ අවබෝධය ලබාගැනීම පිණිස දක්වා ඇති උපමාව: -ගිනිඅඟුරු වල: උපග්‍රන්ථය:5.ගිනි අඟුරු වලින් පිරුන විසාල වලක් ඇත. ජීවත්වීමට කැමති, මරණයට අකැමති, සැප පතන, දුක නොපතන මිනිසෙක් සිටි. ශක්තිමත් පුරුෂයන් දෙදෙනක් පැමිණ පෙරකී මිනිසා ඇදගෙන අඟුරු වලට ගෙනයයි. එම අවස්ථාවේ ඒ මිනිසාගේ චේතනාව වන්නේ ගිනි අඟුරු වලට නොවැටී සිටීමටය, එම ගිනිවලෙන් දුරස්ථව සිටීමටය. යම්හෙයකින් එම වලට වැටුනොත් තමාට මරණය හෝ මරණිය වේදනා ඇතිවන බව ඔහු දනී. එලෙසින් සිතේ ඇතිවන චේතනා පිලිබඳ අවබෝධ කරගතයුතුය, චේතනා නිසා කම්ම රැස්වෙන බව, එනිසා සසර දික්වන බව, දුක්විඳීමට සිදුවන බව අවබෝධ කරගතයුතුය. චේතනා පිලිබඳ මුළු අවබෝධය ලද විට ත්‍රිවිධ තණ්හාව (කාම, භව, විභව) පිලිබඳ යථා අවබෝධය ඇතිවේ. එලෙස තණ්හාව පරිඥත කරගත් අරිය ශ්‍රාවකයාට මතුවට කිරීමට වෙනත් කටයුත්තක් නැතය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. සටහන: අටුවාවට අනුව ගිනි අඟුරු වල යනු යළි උපත ඇතිවන ලෝක-භව 3 ය. ජීවත්වීම පතන මිනිසා නම් සසරට බැඳුන අනුවණ පෘථග්ජනයාය. ශක්තිමත් මිනිසූන් දෙදෙනා නම් කම්ම ඇතිකර යළි උපත ලබාදෙන කුසල අකුසලයන්ය. ගිනි අඟුරු වලට වැටීමෙන් ඇතිවෙන වේදනාව සසර ගමන නිසා විඳීමට ඇති දුකය. බලන්න: ESN: note 166, p. 962. 4) විඥාන ආහාර : පිලිබඳ අවබෝධය ලබාගැනීම පිණිස දක්වා ඇති උපමාව:මහා සොරා විඳින දඬුවම්. උපග්‍රන්ථය:5. සොරකම්කිරීමේ දඬුවම්: රජතුමා ඉදිරියට පමුණුවන ලද මහා සොරෙකුට පෙරවරුවේ උල් 100 කින් ඇනීමට දඬුවම් නියම කරයි. ඔහු ජිවත්වුවහොත් දිවාකල තවත් උල් 100 ක් ඇනීමට නියම කරයි. ඔහු ජිවත්වුවහොත් සවස්කල තවත් උල් 100 ක් ඇනීමට නියම කරයි. එලෙස උල් 300 ක් ඇනීම නිසා එම සොරා මහා දුකකට වේදනාවකට පත්වේ. එලෙසින් විඥාන ආහාර නිසා මහා දුක්වේදනා ඇතිවෙන බව අවබෝධ කරගතයුතුය. විඥාන ආහාර පිලිබඳ මුළු අවබෝධය ලද විට නාමරූප පිලිබඳ යථා අවබෝධය ඇතිවේ. එලෙස නාමරූප පරිඥත කරගත් අරිය ශ්‍රාවකයාට මතුවට කිරීමට වෙනත් කටයුත්තක් නැතය යි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. බලන්න: ESN: note 168, p. 962. සටහන: * අටුවාවට අනුව: රජතුමා යනු තමන් කරගත් කම්මයන්ය. මහා සොරා යනු අනුවණ පෘථග්ජනයාය. උල් 300 ඇනීමෙන් ලැබෙන වේදනාව යනු යළි උපතක් ලැබීමෙන් විඳීමට සිදුවන සසර දුකය. බලන්න: ESN: note 168, p. 962. මූලාශ්‍ර :සංයු.නි:(2): නිදානවග්ග:අභිසමයසංයුත්ත:1.7.3 පුත්තමංස සූත්‍රය , පි. 174, ESN: 13 : Abhisamyasamyutta: 63.3 Son’s Flesh, p. 697.
▼ සිව් ආහාර පිලිබඳ ඇති රාගය යළි උපත ඇතිකරයි. සිව් ආහාර පිලිබඳ ඇල්ම, තණ්හාව, රාගය හේතුකොට යළි උපත ඇතිවී සසර ගමන දික්වෙන ආකාරය බුදුන් වහන්සේ මෙසේ පෙන්වා ඇත: “මහණෙනි කබලීකාර අහාර... (ආදීවූ සිව් ආහාර) ගැන රාගය, ඇල්ම ඇත්තේනම්, එම තණ්හාව නිසා විඥාණය පිහිටයි. විඥාණය ඇතිවී වැඩිවූ විට නාම රූපයේ බැසගැනීම වේ. යම් තැනක නාම රූපය පිහිටයිද එහි සංස්කාර යන්ගේ වැඩිම ඇතිවේ. සංස්කාර යන්ගේ වැඩිමක් ඇතිවූවිට අනාගත භවයක් සකස්වේ. අනාගත භවය ඇතිවිට යළි උපත-මහලුවීම-මරණය ඇතිවේ. යම් තැනක ජාති ජරා මරණ ඇතිවිට එය ශෝක සහිතය, කෙළෙස් නිසා ඇතිවන පිඩා සහිතය, බලාපොරොත්තු සුන්වීම ආදී නිසා දුක සහිතය”. එහෙත් සිව්ආහාර පිලිබඳ තණ්හාවක් නොමැතිනම් විඥානය නොපිහිටයි, විඥානය නැති විට නාමරූප හට නොගනී, නාමරුප නැතිවිට සංස්කාර ඇතිනොවේ, සංස්කාර නැතිවිට භවය සකස්නොවේ, භවය නැතිවිට යළි උපතක් නොමැත; යළි උපත නොමැතිවිට ජරා මරණ ශෝක... ආදීවූ දුක් ඇතිනොවේ. මූලාශ්‍ර :සංයු.නි (2 ) නිදානවග්ග: අභිසමය සංයුත්ත: 1.7.4 අත්ථිරාග සූත්‍රය, පි. 174, ESN: 13: Abhisamayasamyutta: 64.4 If there is lust, p. 699.
▼ ආධ්‍යාත්මික වර්ධනය පිණිස සිව් ආහාර ගැන පිරිසිඳ අවබෝධය ඇතිවිය යුතුය බලන්න: පරිඥෙය්‍ය ධර්ම. මූලාශ්‍ර: දීඝ.නි : (3): 11දසුත්තර සූත්‍රය,පි.483, EDN: 34: Dasuttara Sutta: Expanding Decades, p. 384.
▼ වෙනත් මුලාශ්‍ර: 1) “… ‘All beings subsist on nutriment’-this, according to the Buddha, is the one single fact about life that, above all, deserves to be remembered, contemplated and understood…”: The Four Nutriments of Life: An Anthology of Buddhist Texts by Nyanaponika Thera, BPS: Wheel 105-106, 2006.
▲ආහාර දානය-Offering food: ආහාර දානය, පහන් සිතින්, සැදැහැ සිතින් පුජා කිරීම මෙලොව හා පරලොව සුව පිණිස පවතී. ආහාර දෙන්නා බලය දෙයි, ඒ නිසා ඔහුටද පෙරලා බලය ලැබේ. බලන්න: දානය. මූලාශ්‍ර: සංයු.නි: (1) සගාථවග්ග: දේවතාසංයුත්ත: අන්නසූත්‍රය, පි. 84, ESN:1: Devatha samyuththa:43. 3.food, p. 118.
▲අහාර අල්ප ලෙසින්ගැනීම-Eating little: ආහාරයෙහි අල්පබව, හා ආහාරයෙහි ගිජුනොවන බව සංඝයා දියුණු කරගත යුතු ගුණයන්ය. අක්කුප්ප බව -අරහත්වය ලබාගැනීමට එම කරුණු උපකාරීවේ. බලන්න: අක්කුප්ප. මූලාශ්‍ර: අංගු.නි: ( 3 ): 5 නිපාත: අක්කුප්ප සූත්‍ර 3, පි. 214, EAN: 5: 95.5 The Unshakable, p. 272.
▲ ආහාරයෙහි පටිකුල සංඥාව- Reflection on the loathsomeness of food: ආහාරයෙහි පටිකුල සංඥාව ලෙසින් පෙන්වා ඇත්තේ, තමන් ගන්නා ආහාරය ක්‍රමයෙන් කය තුල විවිධ ස්වභාවයන්ට පත්වීම මෙනෙහි කිරීමය. භාවනා අරමුණකි. බලන්න: භාවනා , සංඥා. එම භාවනාව, සප්ත බොජ්ඣංග ඇසුරු කරගනිමින් වඩන්නේනම් මහත් ඵල මහා ආනිසංස ඇතිවේයයි බුදුන් වහන්සේ වදාළහ. මූලාශ්‍රය: සංයු.නි: (5-1) මහාවග්ග: බොජ්ඣංගසංයුත්ත:8 නිරෝධවග්ග සූත්‍ර 6කි,පි.674.
▲ආහාරයේ පමණ දැනිම: පාලි: භොජනෙ මත්තඤඤු- moderate in eating: උසස් පුහුණුවේ යෙදෙන සංඝයා (සේඛ) සතු ගුණයක් ලෙසින් ආහාරයේ පමණ දැන (භෝජනයේ මාත්‍රවීම) වාසය කිරීම දක්වා ඇත. එම අරිය ශ්‍රාවකයා නුවණින් සලකා අහාර වළඳයි. ආහාර ගැනීම, විනෝදය පිණිස හෝ මත්වීම පිණිස හෝ රූපවත් විමට හෝ දැකුම්කලුවීම පිණිස නොවේ, කයේ යැපීම පිණිස, වෙහෙස දරාගැනීම පිණිස හා බඹසර දිවිය සපුරා ගැනීම පිණිසය. පැරණි වේදනා අවසන් කිරීමට, නව වේදනා ඇති නොකර ගැනීමට, නිරෝගී සුවය ලබාගැනීමට, නිදොස් දිවියක් ගත කිරීමට හා සැනසිල්ලේ ජීවිතය ගෙනයාමේ චේතනාවෙන් අහාර භුක්ති විඳි. මේවා පබ්බජාට ආවර්ජනය කිරීමට ඇති කරුණුය. බලන්න: පබ්බජා. මූලාශ්‍ර: ම.නි. (2): 2.1.3 :සෙඛ සූත්‍රය, පි. 44, MN 53: Sekha Sutta, p. 436, ම.නි: (1) මහා අස්සපුර සූත්‍රය, පි.652, EMN: 39 The greater discourse at Assapura, p. 344.
▲ ආහුනෙය්‍ය ආදී ගුණ-Ahuneyiya and others: සංඝයා ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය, දක්ඛිණෙය්‍ය,අංජලිකරණිය, ලෝකයාට අනුත්තර පුණ්‍යකෙතක්වීම යන සුදුසු බව ඇතිවීමට ඔවුන් විවිධවූ ගුණයන්ගෙන් සම්පන්න විය යුතුය. බලන්න: සංඝගුණ.
▼ ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය, ආදී සුදුසු බව ඇතිවීම පිණිස සංඝයා තුල තිබිය යුතු ගුණ 5ක් මෙහි දක්වා ඇත: ශිලසම්පන්නබව, සමාධි සම්පන්නබව, ප්‍රඥා සම්පන්නබව, විමුක්ති සම්පන්නබව, විමුක්ති ඥාණදර්-ශනය සම්පන්නබව. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (3): 5 නිපාත: ඵාසුවිහාරවග්ග: 5.3.1.7 සීලසම්පන්න සූත්‍රය, පි.236, රාජවග්ග: 5.3.4.9 අකන්ඛම සූත්‍රය, පි.277.
▼ ආහුනෙය්‍ය, පාහුනෙය්‍ය, ආදී සුදුසු බව ඇතිවීම පිණිස සංඝයා තුල තිබිය යුතු වෙනත් ගුණ:සළායතන මගින් අල්ලා ගන්නා බාහිර අරමුණු පිළිබඳව සම්මා ප්‍රඥාව ඇතිව, උපේක්ඛාවෙන් සිටීම, ඉද්දිබල තිබීම, දිවකන් තිබීම, පරසිත් දැකීමේ නුවණ තිබීම, පුර්ව නිවාස සිහිකිරීමේ නුවණ, දිවැස් තිබිම, ආසව ක්‍ෂය කර, ඒ බව විශිෂ්ඨ ඥානයෙන් දැන වාසය කිරීම. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 6 නිපාත: ආහුනෙය්‍යවග්ග: සූත්‍ර 2කි, පි.22.
▼ ආහුනෙය්‍ය,පාහුනෙය්‍ය, ආදී සුදුසු බව ඇතිවීම පිණිස සංඝයා තුල තිබිය යුතු වෙනත් ගුණ : සිල්වත්බව, බහුශ්‍රැතබව,කලණමිතුරුසේවනය, සම්මාදිට්ඨිය තිබිම, කැමති ලෙසින් සිව්ජාන ලබාගැනීමට හැකිවීම, පුර්වනිවාස සිහිකිරීමේ හැකියාව, දිවැස් තිබීම, ප්‍රධන් විරිය තිබීම, ආරණ්‍යකවීම, උපන්රතිය හා අරතිය මැඩගැනීමේ හැකියාව, ආසාවක්‍ෂය කර තිබීම. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (5) 8 නිපාත:ගෝතමීවග්ග:ආහුනෙය්‍ය සූත්‍ර2කි,පි. 276.
▲ ආහුනෙය්‍ය පුග්ගල-Ahuneyiya puggala: ආහුනෙය්‍ය පාහුනෙය්‍ය ආදී ගුණ ඇති පුග්ගල යනු ආරිය ශ්‍රාවකයාය. මෙහිදී දක්වා ඇත්තේ සත් ආරිය පුද්ගලයෝ, ආහුනෙය්‍ය ආදී ගුණයෙන් යුක්තබවය. බලන්න: සත් ආරිය පුද්ගලයෝ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත:අනුසයවග්ග:7.1.2.4 ආහුනෙය්‍යපුග්ගල සූත්‍රය,පි.314.
▼ ආහුනෙය්‍ය පාහුනෙය්‍ය ආදී ගුණ ඇති ඇති දසආරිය පුද්ගලයෝ ලෙසින් මෙහිදී පෙන්වා ඇත්තේ බුදුන් වහන්සේ, පසේ බුදුවරු, සත් ආරිය පුද්ගලයෝ හා ගෝත්‍රභූ උතුමාය. බලන්න: සත් ආරිය පුද්ගල, උත්තම දස පුද්ගලයෝ. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (6) 10 නිපාත:නාථවග්ග: 10.1.2.6 ආහුනෙය්‍ය සූත්‍රය,පි.70.
▼ ආහුනෙය්‍ය පාහුනෙය්‍ය ආදී ගුණ ඇති සංඝයා කරුණු 7කින් සමන්විතය යි මෙහි දක්වා ඇත: 1) ධම්මඥච 2) අර්ථඥච 3) ආත්මඥච 4) මාත්‍රඥච 5) කාලඥච 6) පර්ෂදඥච 7) පුද්ගලපරාවරඥච. මූලාශ්‍රය: අංගු.නි: (4) 7 නිපාත: 7.2.2.4 ධම්මඤඤු සූත්‍රය, පි.464.